Externstenen

De Externstenen, up Lippsch Platt Externsteune, sünd en markant Sandsteen-Felsformatschoon in den Teutoburger Woold un en herutragend Natuursehenswürdigkeit vun Düütschland. Binnerhalv von Noordrhien-Westfalen liggend, hörrt se to Horn-Bad Meinberg, in den Landkreis Lippe un sünd vun en parkähnlich Anlaag ümgeven.

De Naamensherkunft vun de Felsen is nich eendüüdig klärt, dat gifft mehrere verscheeden Düüden. De hüdig Schrievwies is woll aber eerst tegen Enn’ vun dat 19. Johrhunnert upkommen. För dat 18. un 19. Johrhunnert sünd vörwiegend Formen as Eggster-, Eggerster- un Egistersteine beleggt. Demnah wuurd allgemeen de Wöör Egge un Heckster, düütsch: Elster as de twee wohrschienlichst Oorsprungsmögelkeiten ansehn. En Verwandtschap mit dat latiensch externus (= buten, buterhalv befindlich) kann dorgegen utslooten wurrn.

Gemäß en Herleitung vun de old middelnedderdüütsch Landschapsbeteknung Egge för en lang streckten Hügelkamm oder en Felsgrat würrd de Naam Egersteen also in‘ Sinne vun „Steen an de Egge“ to düüden ween. Dat drapt geografisch gliek düppelt to, wiel de Felsen eenersiets sülvst en lang streckten Grat billen un up de anner Siet meest nipp un nau an den Anfang vun dat Eggegebirge liggen, de sien Naam sück ebenso herleit.

In‘ Tosommenhang mit de vördem nömmt Vageloort würr de Naam dorgegen „Hecksterfelsen“ bedüüden. Of disse Rabenvagels in fröher Tieden dor tatsächlich as präägend Standvages ansässig weern, weet man nich. Hüüd drapt man de dor ehder selten an. All um 1564 hebbt aber de beid regionalen Theologen un Chronisten Hermann Hamelmann un Mauritius Piderit de Beteknung Rupes picarum (översett „Felsen vun de Hecksters“) bruukt. Toletzt taucht dato ostwestfälsche Woort Eckster (vgl. lippisch Aigster, middelhoochdüütsch Agelster) ok in de Naam vun de Nahbergemeend Exterdaal up.

In‘ Noordoostdeel vun Nordrhien-Westfalen, in‘ Süüddeel vun den Kreis Lippe bzw. in‘ Teutoburger Wald liggend hörrt de Externstenen to de Horn-Bad Meinberger Stadtdeel Holzhausen-Externstenen, de rund 1,1 km (Luftlien) noordwestlich liggt.

De Felsen sünd en Dell vun de middlere Gebirgskeed vun den Teutoburger Woold, se liggen nipp un nau in‘ Süüdoosten vun dit Middelgebirge angrenzend an dat Eggegebirge. In Richtung Noordwesten gaht de Exterstenen direkt in de anstiegend waldriek Hänge vun den Borensteen un nah Süüdoosten unmittelbar in de vun de Knickenhagen över. Direkt vörbi an de Felsengrupp floot in dat Inttogsrebeet vun de Werser de Wiembecke, de an‘ Foot vun de Felsen to dat „Wiembeckediek“ upstaut wurrd.

In‘ Toog vun de Bargenbilln, de so nömmt saxonisch Rahmenfaltung vör etwa 70 Million Johren wurrn de ehemals waagerecht liggend Gesteensschichten denn lokal genau senkrecht stellt.^[1] Dör de hier good to erkennend, eegentlich för Granit, aber ok för besünners massiv Sandsteen typisch Wullsackverweddern as ok ansluutend Erosion an de Böverflach kreegen de Felsen hör jetzige, wat bizarr anmootend Förm.

De Felsgrupp reckt in de sonst wietgahnd steenfree Ümgegend maximal 47,7 m över de Böverflach vun de „Wiembeckediek“ in de Hööcht un erstreckt sück linienförmig över mehrere Hunnert Meter Längt. Se fang en beten versteckt in de Wald an, mit enkelt lütt Felsen un treckt sück hen bit to de good sichtbar, 13 relativ freestahend Eenzelfelsen. Disse Felsenborg besteiht ut relativ hart un dorüm temelk verwedderbestännigen Osning-Sandsteen. De wurr in de Ünnere Kriedtiet vor etwa 120 Million Johren an‘ Rand vun en groot Meer bild, dat damals en grooten Deel vun dat nöördlich Middeleuropa bedecken dee.^[2]

De geologisch Bedüüden vun de Externstenen wurr an‘ 12. Mai 2006 mit de Utteknung as „Natschonal Geotop“ dör de Akademie för Eerdwetenschoppen to Hannober würdigt.^[3]

Al 1926 wurrn de Externstenen as „eeen vun de öllsten un bedüdensten Naturschuulrebeden in‘n Kreis Lippe“ ünner Schuul stellt.^[4] Hüür wurrd dat noch etwa 127 ha groot „Naturschutzgebiet Externsteine“^[5] vun de Landsverband Lippe ünnerhollen, de ok Eegendömer vun de Felsen is. De Felsen sülvst staht to glieker Tiet ünner Kultur- un Natuurdenkmal-Schuul. Dat Rebeet is vun europäisch Bedüüden, wat ok dör de Natura-2000-Schuulstellung^[6] in‘ Rahmen vun de europäisch Fauna-Flora-Habitat-Richtlinie dokumenteert is. Insgesamt meest 10 km lang Wannerweeg ersluuten dat up Grund „seiner Geologie und kulturhistorischen Bedeutung landesweit einmalige Gebiet“,^[6] dat „eins der größten Vorkommen von Silikatfelsen und trockenen Heiden in NRW“^[6] upwiest

Ut Natuurschutzsicht besünners wertvoll sünd nicht blot de Felsen sülvst mit hör selten Vegetation (vör allen Farne, Moose un Flechten), sonnern ok de up de Bargkammen Knickhagen un Borensteen ut de Nahberschop vörhannen Bargheid mit lüttflächig vörhannen Hangmooren. Dor wassen ünner annern Wacholder, Moor- un Sandbarken, Bickbeern, Seggen, Besen, Borstgras, Piepengras, Bessenheid un Törfmoose.^[7]

Neben de in dat Rebeet vörrangig to schuulen Ellern-Eschenwoolden^[6] sünd todem as Kulturlandschapselemente eenig Oldeekenbestände vun ehmalig Hutewälder bedüüdend, de dör de middelöllerich Berghude nömmt Beweeden entstahn sünd. Wiederhenn sünd gröttere Vörkommen vun de Ilex in de oortriek Woold vun de NSG erwähnenswert.^[8] Relevant för de Ünnerschutzstellung vun dat Rebeet sünd inbesünnere de (Brut-)Vörkommen vun folgend schullt Deertenoorten: Mittelspecht (Dendrocopos medius), Schwarzspecht (Dryocopos martius), Grauspecht (Picus canus), Nördlicher Kammmolch (Triturus cristatus)^[5] un Eremit (Osmoderma eremita).^[6] Historisch interessant is da ehmalige Vörkommen vun dat selten Lebermoose Harpanthus scutatus an de Felsen. Dat wurr dor toletzt 1947 nahwiest. Domols gull de Standoort as dat letzt Vörkommen in Noordrhien-Westfalen; eerst siet de 1990er Johren sünd weer eenig wenig Stäen in dat Eggegebirge as Standoorten bekannt.^[9]

De Flachen wurrd hüüd mit Naturschuul-Middel ünner annern dör de „Biologische Statschoon Lippe“^[10] pleegt.

Tüschen de vun Woold bedeckten Högen Borensteen und Knickenhagen befinnen sück de Externstenen up en Linie, de groff sehn vun Süüdoosten nah Noordwesten verlöppt. Hör eenzeln Felsen wurrd vun Noordwesten nah Süüdoosten tellt.^[11] De an‘ wietesten noordwestlich, direkt in dat Daal vun de Wiembecke upragend Fels wurrd Felsen 1 nömmt. Geiht man denn vun dor wieter nah Süüdoosten, slutt sück de markant Felsen 2 an, de wegen sien Gestalt von jeher as Turmfels anspraaken wurrn is. Tüschen de beid befind sück en lüttgere Fels, dicht över den Boden mit Fels 1 verbunnen, so dat de groode Fels 1a, de lütt Fels 1b nömmt wurrd. Man nömmt den grooten Felsen 1a ok nah en in hüm liggend Grotte den Grottenfels. Up den Toornfels (Nr.2) folgt weer en leeger, de wiel de Trapp to de Hööcht vun den Turmfelsen sück an beid Sieden nah baben winden deiht, as Treppenfels betekent wurrd.

En mächtige Kluft, dör de siet etwa 200 Johren en Straat führen deiht, trennt de Treppenfels vun Fels 4, up de en mächtiger Brocken loos liggt, de so utsücht, as wenn he glieks afstörrten will. Nah dissen wackligen Steen snackt man vun den Wackelsteenfels. He wurrd överraagt vun den Felsen 5, de nah en an den Tipp sichtbor, nah Süüdoosten kiekend Manlüüdkopp Ruferfelsen nömmt wurrd. Etwa acht wiedere Felsen folgen in süüdööstlich Richt, de noch wenig ünnersöcht wurrn sünd.

De beid Sieden vun den Felsenreeg ünnerscheeden sück grundsätzlich. Up de Noordoostsiet vun de Felsen kann man mennig Bearbeitungssporen sehn. Up de nah Süüdwestend kiekend Sieden sünd man blots wenig Sporen to finnen. De Indruck vun de mächtig ut den Grund anstiegend Felsen hett sein Oorsprünglichkeit hier noch bewohrt, währen de Noordoostsiet derart vun Minschenhand överformt is, dat de Indruck vun en Ruine entsteiht. Man hett doher de Noordoostsiet de Vördersiet nömmt, de anner dorgegen de Rücksiet.^[12] De Beschrieven konzentreert sück nahfolgend natuurgemäß up de Vördersiet (NO). De wichtigst Spooren an de Grottenfels (Nr. 1a) sünd de Höhlen, de Trappanlaag, dat Gipfelplateau un dat berühmt Felsenrelief vun den Krüüzafnahm. De Gipfel is plateauoordig inebnet wurrn, so dat sück över de vun Klüften reeten Böversiet vun den Grottenfelsen en gliek hooch Flach erstreckt. Etwa 2 m ünnerhalv vun den Gipfel is up de Süüdwestsiet de Grundflach vun en winkelförmig um den Gipfel lagert Ruum to sehn. De Fels drocht spätestens siet 1663, wohrschienlich aber all länger, en Trappupgang. Tüschen Toornfels un Grottenfels fangt de Trapp an, de anfangs up den Tipp vun den Felsen 1b führt un denn vun dor up den Tipp vun den Grottenfelsen (1a). Spooren vun öllere Trappenanlaag sünd vorhanden. Tüschen den Grottenfelsen un Fels 1b is en Spalt mannshooch to en Gang verbreedert wurrn, de to de Rücksiet vun de Felsen führt.

De Grotte sülvst umfaat dree Rüüms, de längs de Noordsiet liggen un ünnernanner verbunnen sünd. An de süüdööstlich Schmaalsiet vun de Felsen is de Ingang to de oordömlich anmoodend Kuppelgrotte. Neben de Ingang steiht de undüütlich ut de Felsen rutarbeit Gestalt mit en Slötel, de faken as Petrus verstahn wurrd.^[13] De Kuppelgrotte is ünnern schmaal un wiet sück nah baben to en Kuppel. Hör unregelmaatig Förm, de blots an wenig Stäen Meißelspooren hett, hett de etwa 4 Meter lang Grotte dör Füerinwurkung erhollen.^[14] Dör en schmaal Korridor kummt man in de rechteckig sück nah NW henn erstreckend Hööftgrotte. Se hett as all Wannen betüügen hör Kastenförm mit Hülp vun Hammer un Meißel erhollen. Hör upfallenst Inrichtung is en halfkugelförmig Becken vun ca. 1,25 Meter Dörmeter, dat an de Süüdwestwand in den Boden insenkt is. Twee Döröffnungen, de en schmaal un rechteckig, de anner breet un dorbagenförmig, geevt de Ruum Lucht. Neben de rechteckig Dör find man en middelöllerich Inschrift^[15] un en Fratze.

De darte ebenfalls kastenförmig Ruum, de Nebengrotte, slutt an dat Noordwestenn‘ vun de Hööftgrotte an un erstrecket sück in‘ rechten Winkel to de Hööftgrotte in Richt Noordoosten. Hör Wannen sünd ok bearbeit.

De Süüdoostsiet vun de Ruum bargt twee rechteckig Vertiefungen, een dorvan mannshooch, de anner en Quadrat in Harthööcht. An de tegenöverliggend Wand is an de Rand vun en Füerstäe en groot Teken etwa een Zentimeter deep inmeißelt wurrn. Dit Zeichen in der Nebengrotte wurrr 1881 dör Carl Dewitz eerstmals beschreven. Dat weer domals man blots half sichtbor, Dewitz hett de sichtbor Hälft as „Runenzeichen“ betekent.^[16] 1929 wurr de tweet Hälft vun dat Teken ünner en Verputzschicht opdeckt un ünner mattgeevend Bedeeligung vun Wilhelm Teudt freeleggt.^[17] Dat nu vullständig sichtbor Teken wurr vun Eenig as „Binderune“ (Wilhelm Teudt 1934)^[18] oder „Julsymbol“ (Herman Wirth 1933)^[19] düüd. Annern hebbt dat anhand vun vergliekbar Inschriften up Richtschwerter as fröhneetietlich Dorstellung vun en Galgen identifizeert (Kurt Tackenberg 1933^[20], Alois Fuchs 1934^[21], Friedrich Focke 1943^[22]) und dormit in Tosammenhang brocht, dat de Ruum in de fröh Neetiet as Gefängnis vun de Stadt Horn bruukt wurr. Letzteres is hüüd de herrschend Meenung.^[23] De Buterwand vun de Nebengrotte is dör en groot Fenster dörbraken, ünner de de Sargsteen liggt. Vun disse Ruum führt en dör den Felsen dreven, etwa 4 m lang Röhr schräg rünner un trett in de Hööcht vun den Sarg an de Koppenn‘ vun disse weer in’t Free. In de Grotte liggt de Öffnung neben dat Fenster in de Footböön, allerdings dör Zement slooten.

De Sargsteen an de Foot vun de Grottenfelsen is an all Sieden bearbeit. In sien Noordwestsiet is en Oord vun Arcosolgraff mit en minschenförmig Utspaaren för den uptonehmend Liev inhauen. Up de Hööcht vun den Sargsteen is en lütt Podest uthauen wurrn, to dat vun twee Sieden Trappenanlagen rupführen dooht. De sünd woll massiv beschädigt wurrn, deren Reste kann man aber noch good erkennen.

An de Buterwand vun de Höhle, direkt vör de Kuppelgrotte, is dat fievunhalv Meter hooch middelöllerich Krüüzafnahmrelief inslahn. Över de rechteckig Döör kann man en Vertiefung sehn, en Hohlförm, de an de Benen, den Körper un Flüögel vun en Vagel erinnern.

Up de Rüggsiet vun den Felsen 1 is up half Hööcht över dat Water de Förm vun en lütt Schipp to sehn (kiek Foto)

De Toornfels heet sien Naam doorher, datt he vun Süüdwesten ut sehn as en quadratisch Toorn utsücht. In de Hööcht is en Ruum utslahn, de sien Längsass ungefähr in Richtung Noordoost verlööpt, de so nömmt Höhenkammer. De beid Schmaalsieden hebbt jeweils en Nische kreegen. Dejenige in‘ Süüdwesten is rechteckig un wurr vun twee Rundpielers flankeert. De anner in‘ Noordoosten, in de en Podest mit en schlanken Ständer - eventuell en Altar – utslahn is, wurrd vun en Rundbagen överwölbt. Över den „Ständer“ befindt sück en rund Fenster, dat gelegentlich as Henwies up de vörchristlich Gebruuk vun den dorachter liggend Ruum för astronoomsch Himmelsbeobachtungen bewert wurrd, wiel man rutfunnen hett, dat sich de Middelass up den Upgangstietpunkt vun de Sünn to de Sömmersünnwenn um de Tiedenwenn betreckt.^[24] För en anner Fenster is de Noordwestwand genau in Ass mit de Felsen, etwa up den Ünnergangspunkt vun de Sünn to de Sömmersünnwenn utricht, twee Meter deep dörbraken wurrn. An dat ööstlich Enn‘ vun de Noordwestwand befind sück in Hüfthööcht en utdrucksvull Mannlüüdkopp mit apen Mund. De Deck vun de Höhenkammer is gewaltsam afsprengt wurrn. Up den swoor togänglichen Tipp, de de Ruum deelwies noch överwölbt, befind sück en lütt Erhöhung, de Kroon, in de en runn Vertiefung inslahn is.^[25] To Footenn‘ vun den Toornfelsen steiht up de Noordoostsiet en Podest, de so nömmt Kanzel. Reste vun söben Trappenstuufen trecken sück um de Vördersiet un en Längssiet. Up de Böversiet is en etwa 35x 30 cm groot Standflach utarbeit.

De Trappenfelsen (Nr. 3) bütt hüüd vör allen den Upgang to de Högenkamer vun den Toornfelsen, de man vun hüm ut in luftig Hööcht över en Holtbrügg erreicht. Ok hier gifft dat Resten vun annersoordigen öllere Trappenanlagen. Up de Höcht vun den Felsen sünd in‘ Süüdwesten Resten vun en Kamer vörhannen.

Dat wat an den Felsen 4 an‘ meesten upfallt, is de Wackelsteen up sien Tipp. He ruht up dree Punkten, aber man hett hüm mit Metallbannen fastschnöört un den Ruum um sien Foot inbetonneert. De Wackelsteenfels (Felsen 4) is vun twee senkrecht Klüften dörtrucken, de up de Vörder- un Rücksiet hervörtreden. Gemeensam mit anner rutstahn Flachen föögt se sück to erkennbor Gestalten tosommen, de eerst in de 1950er-Johren vun Fritz Schäfer opdeckt wurrn sünd. Sowohl up de Vörder- as ok up de Rücksiet sünd Bearbeitungssporen in groot Tall vörhannen, de erkennen laaten, dat de natüürlich vörhannen Bildungen vun Minschenhand in Richt up en bestimmten Utdruck ergänzt wurrn sind. Up de Vördersiet sücht man en groot Figur, en Mann mit utbreed Arms un schräg hollen Kopp. Besünners upfällig is hier en Lock, dat as Sietenwunn böverhalv vun de Midden vun de schlank Lief to sehn is. An de Rücksiet vun den Felsen fügen sück de natüürlichen Klüfte un de dör de Bearbeitung sichtbor maakt Förms to dat Profil vun en Deertenkopp mit en langen Hals tosommen.^[26] In de ünnere Beriek vun de Vördersiet is todem en lippsch Wapen ut dat 16. un 17. Johrhunnert inlaaten.

Ok de Felsen 5, de hööchst vun de Hööftgrupp wiest an den Tipp en Felsenfigur up, de blots dör Bearbeitung sichtbor wurrn is. Vun Noordoosten her süchtt man en grooten Manlüüdkopp, in‘ Volksmund der Rufer nömmt. Neben de vun Walther Matthes beschreven Warktüüchsporen wiesen de Helligkeit vun dat Gesicht, de dör dat Ruttreden vun deeper Steenpartien bewarkt is, un de Ünnerbreken vun de Koorrillen, de böverhalv un ünnerhalv vun dat Gesicht to sehn sünd, up künstliche Schöppen hen.^[27] Dat gifft noch en Slag mehr an Gebilden an de Felsen to sehn, de aber nich wetenschaplich ünnersöcht wurrn sünd un gröttstendeels wohl blots in de Phantasie vun de Betrachter vörhannen sünd.

Siet de bit hüüd oldste bekannt schriftlich Erwähnung vun de Externstenen dör Hermann Hamelmann in dat Johr 1564 gullen de Felsen tomeest as en germaansch Hilligdom, dat dör Karl den Grooten zerstört wurrn weern. Disse Interpretation beleev in de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert mit dat allgemeen upkommend Interesse an Vör- und Fröhgeschichte en eerste Hööchpunkt, um sück denn in de 1920er Johren bit 1945 nochmals en groot Popularität to erreichen. Sietdem weern, vör allen in de heimatkundlich Forschung, disse Ansätze immer weer upgreepen, worbi de Interpretationen vun Steernwacht bit hen to Kultplatz recken. In de esoterisch Literatur finnen sück deelwies fantastisch Düüden. Utgravungen hebbt aber kien eendüüdigen Nahwies för en kultisch Nutzen in oor- oder fröhgeschichtlich Tiet brocht, sonnern beleggen minschlich Aktivitäten eerst för dat fröhe Hoochmiddelöller.

Sekert sünd ut dat direkt Umfeld vun de Felsen archäologisch Funde ut de Oldsteentiet (um 10.000 v. Chr.) un Middelsteentiet, insbesünnere Füersteen-Spitzen un –Afschlääg, de allerdings blots belegen können, dat de damalig Minschen de Steengrupp upsöcht hebbt, ut welker Grünnen aber, kann man nich faststellen. För minschlich Gebruuk in de Jungsteentiet, de Bronze- un de Iesentiet ghett man noch nichts funnen, wat dat bestätigen dee.

De nipp un nau Tietpunkt för den Anfang vun de kultisch-spirituell-religiös Gebruuk vun de Externstenen dör Minschen kunn bither nich eendüüdig bestimmt wurrn. Wolfhard Schlosser meent, dat tallriek Arbeiten an de Felsen blots mit Steenwarktüüch entstahn ween können, also ut de fröh Minschheitsgeschichte stammen können. De meest Wetenschapler verwiest aber dorup, dat dat bi archäologisch Grabungen bither kien nennenswert Fundstücke ut Tieden vör dat 10./11. Johrhunnert geev. Se gaht dorum eerst dornah vun en intensiveren Nutzung dör Minschen ut.

Ganz dicht bi de Stenen gifft dat hüüd ok noch mehrere Hohlwege, de faken as Reste vun „Römerweeg“ betekent weern, wat vun Wetenschaplers aber kategorsich utslooten wurrd. Of se all in prähistorsch Tiet oder eerst in’t Middelöller entstahn sünd kann man to Tiet aber ok noch nich seggen. Bekannt sind aber keltisch Höhenfestungen entlang vun den gesamten Teutoburger Woold, so dat man dorvan utgahn kann, dat ok de Kelten de Externstenen kennt hebbt.

Nee‘ere Thermolumineszenz-Ünnersöken dör de Heidelbarger Wetenschapsakademie hebbt faststellt, dat de öldste Füerstäe woll um (735 +/- 180 Johren n. Chr.) bruukt wurrn is. Anner Füerstäen weern noch jünger. Dat is somit nich utslooten, dat dat all fröher as Füerstäe bruukt wurrn is, aber nahwiesen lett sück dat to Tiet nich.^[28]

Eenig Astronomen hebbt dorgegen mehrfak up en mögelk vörchristlich Gebruuk vun den Toornfelsen an anner Partien vun de Externstenen för de Himmelsbeobachtung henwiest.^[29]

En modern Utwerten vun de archäologischen Funde, insbesünnere vun de Keramik un de Metallgöder, hett en Dateeren vun de Fundobjekte vun dat laat 10. bit in dat 19. Johrhunnert ergeven. De dorut afleit minst tietwielig Anwesenheit vun Minschen an de Felsengrupp passt to en Abdinghofer Oorkunn, dah de Externstenen 1093 vun dat Patterbuorner Kloster köfft wurrn ween söllt.^[30]

Wohrschienlich weern de Mönken ut de Klööster in de Ümgegend, villicht ok ut Patterbuorn, Oorhever vun de architektonisch un gestalterisch Arbeiten an de Externstenen un in dat Umfeld. De nich kunsthistorsch dateerbaren Gebilde, as t.B. vun dat Felsengraff (Arkosol) un vun de bövere Kapelle (Felsen 2), de in de kunsthistorsch Forschung faken, in Anlehnung an de abdinghofer Besittanspröök, as Nahbauten vun de Graffhilligdömer vun Jerusalem interpreteert werrn, sünd villicht ok ut dat Middelöller un vun Mönken beupdragt. De Höhlen in de Sandsteenfelsen wurrn as Eremitage nutzt- In de Hööftgrotte, af un to ok ünnere Kapelle nömmt, findt sück en Weehinschrift mit de Johrestall 1115. Ok dorvan is de Echtheit umstreeden.^[31] Da bekannte in den Grottensteen meißelt Krüüzafnahmrelief wurrd aber vun de kunsthistorisch Forschung, nah de fällig Neebewertung in de 1950er-Johren, an de sück Otto Schmitt, Fritz Saxl un Otto Gaul bedeeligt hebbt, in de Tiet tüschen 1130 un 1160 dateert.^[32] Wobi dat ok afwiekend Dateeren gifft, so to’n Bispeel -ahn Afstütten up de Weehinschrift - in de karolingisch Tiet (815-22).^[33] Dat dat Relief eerst in dat 16. Johrhunnert vun Lucas Cranach d.Ö. schaffen wurrn is, is angesichts vun de Arbeitswies un –stil as nich wohrschienlich antosehn. Dat gellt as de öldste ut massiv Fels hauen Steenmetzplastik nöördlich vun de Alpen. De siet Midden vun dat 19. Johrhunnert immer weer behaupt hoochmiddelöllerich Nutzung vun de Felsen as Wallfohrtsoort kunn nich beleggt weern.^[34]

In dat 17. Johrhunnert wurr ünnerhalv vun de Externstenen dör den lippschen Landsherrn Graf Hermann Adolf zu Lippe-Detmold, de nah de Reformatschoon Besitter vun den Platz wurr, en festungsoordig Jagdslott anleggt, dat woll ok to de Kontroll vun den Feernstraatenverkehr deen, sonst aber nah en körten Tiet meest gar nich bruukt wurr und doruphenn verfull. Dat Slott wurr up Anwiesen vun de lippsch Fürstin Pauline um 1810 weer afreeten, un dat Gelände um de Externstenen wurr weer in den Oorsprungstostand versett.

1836 wurr ut romantisch-landschapsästhetischen Grünnen ünnerhalv de Felsengrupp flootend Beke Wiembecke to‘n Wiembeckediek upstaut. Disse künstlich Diek wurr later to Tiet vun den Natschonalsozialismus för Grabungszwecken un in' Rahmen vun de Gestaltung vun dat Areal aflaaten, nah 1945 aber weer nee anleggt.

1881 un 1888 funnen de eersten archäologisch Grabungs-Kampagnen ünner ehder schlichten Bedingungen an den Externstenen statt. In‘ Rückblick is dorvan uttogahn, dat damals insgesamt mehr körrt makt wurrn is as dat man wat opdeckt hett. 1932 wurr en archäologisch Sondierungsgrabung dör en Bodendenkmalpfleger in‘ Updraag vun de damalig Freistaat Lippe vörnommen.

In dat Johr 1813 wurr de dör de Felsen verloopend old Feernweg – de hüüdige Wannerweg – to en Straat utbaut bzw. befestigt. In‘ Rahmen vun de Verkehrssekerung wurr ok de Wackelsteen, de nah de old Geschichten nah up Feinde vun den Ooort rünnerfallen sull, mit Iesenhaken fast makt. Van 1912 bit 1935 verkehr up de Feernstraat en Överlandstraatenbahn vun de Patterbuorner Elektrizitätswerke und Straßenbahn AG (PESAG) vun Patterbuorn över Horn nah Deppelt, de bi de Felsen en Haltestäe harr. As man de Feernstraatennummereeren 1932 inführt hebbt wurr de Straat Deel vun de Feernverkehrsstraat Nr. 1 (Aken-Königsbarg), de 1934 in Rieksstraat 1 umnömmt un 1936 nah Süüdoosten verleggt wurr (siet 1949 Bundsstraat 1).

Dat groot Interesse vun de Natschonalsozialisten an en nahwiesbor germaansch Kultstätte verklort sück ut de Entwicklung vun de so nömmt Völkischen Bewegung. Karnthese vun disse ansonsten uneenheitlichen Bewegung weer de Annahm vun en germaansch bzw. noordisch Hoochkultur vör de antiken Hoochkulturen vun den Middelmeerruum. Belege dorför hebbt de völkische Laienforscher glöövt in Steensetten vun de Megalithkultur as ok in de Kunst vun de Völkerwannerungstiet vun de Wikinger funnen to hemm.^[35] So ok Wilhelm Teudt, de Midden vun de 1920er-Johren in den Externstenen den Standoort vun dat sassisch Hööfthilligdom Irminsul meen opdeckt to hemm. De Irminsul gull in de völkisch un neeheidnisch Kreisen as Symbol vun den letzten Wedderstand vun de old germaansch Religion, bevör se vun Karl den Grooten in’ Toog vun de Christianisierung vernicht wurr.

Teudt, Liddmaat vun tallriek völkisch Organisatschonen un denn siet 1. Mai 1933 Liddmaat vun de NSDAP, hett denn den Natschonalsozialisten nah deren Machtgriepen vörslahn, de Externstenen in en „Hilligen Hain“ to Erinnerung an de Ahnen nee to gestalten. Himmler , de all, wat mit de Germanen to doon harr, good funn, hett de Idee upgreepen un hett 1933 de Externsteen-Stiften grünnd. Himmler sülvst weer dor Vörsitter van.

1934 un 1935 wurrn ünner de Leitung vun den Geologen un aktiv NSDAP-Liddmaat Perfesser Julius Andree ut Mönster mit Hülp vun den Rieksarbeitsdeenst umfangriek archäologische Utgrabungen dörführt, deren Dokumentatschoon siet 1945 aber blots noch unvullstännig ist. Dat Ziel vun de Grabungen weer dat Upfinnen vun Belegen för en vörchristlich germaansch Kulltstäe an de Stenen. Disse Grabungen wurrd vun de hüüdig wetenschaplich Archäologie in de Regel as „initiierte archäologische Zweckforschung“ ansehn. En Deel vun de Keramik- un Metallfunde vun de beid Grabungen wurrd hüüd in dat Lippisch Landesmuseum Detmold upbewohrt.

Grundsätzlich un hööftsächlich hebbt sück in de Tiet vun den Natschonalsozialismus twee verscheeden Organisatschonen mit de „Externsteinforschung“ befaat: de SS-Forschungsgemeinschaft Deutsches Ahnenerbe e. V. un dat so nömmt Amt Rosenberg.

Mit de Straatenbau vun 1936 wurr de Rieksstraat 1 (de latere Bundsstraat 1) in Richtung Süüdoosten verleggt.

1940 wurr de ehmalge Rieksstraat för den apenlichen Straatenverkehr sparrt un dat Rebeet to en Erholungsrebeet verklort.

Bit 1941 hebbt an sömmerlich Sünn- un Fierdaag noch Straatenbahnen in’ Pendelverkehr up en Stichstraat nah Horn-Externstenen verkehrt.^[36]

1953 wurr de Externsteen-Afsnitt vun de Straatenbahnstreck, de tovör blots noch unregelmaatig un af un an to touristisch Zwecke befohren wull, upgeven.^[36] Bit hüüd sünd an de Felsen Inbuchtungen un Metallreste vun de Anlagen to sehn.

Siet Enn’ vun de 1990er Johren gifft dat in’ Rahmen vun de Stadttmarketing verscheeden Överleggen (vun en sacht Vermarktung över esoterische Grootveranstaltungen bit hen to en Musical-Bau) in’ Raat vun de Stadt Horn-Bad Meinberg,^[37] den Platz an de Externstenen to en Event-Oort uttobauen.^[38] Disse Plääns wuur aber bitlang nich ümsett und vun Sieden vun den Natuur- un Denkmalschuul ok bannig stark angreepen.

Siet 2005 gifft dat Plääns för en „Germaansch Themenpark Asgard“, wo den ok de Externstenen tohörrn söllt.^[39]

Insbesünner to’n 1. Mai un Mittersömmernacht wurrd de Kultstätte vun Privatlüüd upsöcht, um dor to fiern.

Tüschen en half un een Million Minschen besöken jedes Johr de Externstenen. 1958 tellen se mit rund 224.000 Personen to de an‘ fakenst besöchten Natuurschuulrebeenden vun Westfalen.^[1]

Eenig vun de beindruckend Externstenen könnt besteegen weern – buterhalv vun de Weeg is dat Klautern un dat Betreden vun de Felsköpp aber, deelwies düütlich beschillert, ünnerseggt, um de selten Vegetation to schuulen.

De Tippen vun de direkt an dat Water liggend Felsen sünd över upwännig in den Fels slahn Trappenupgänge as ok en Brüüg ganz baben in‘ Fels erreichbor. Vun dor bütt sück in noordööstlicher Richtung en gooden Utsicht, de bi good Weer bit nah den Köterbarg reckt, de över 20 km wied weg is. In de anner Himmelsrichtungen kann man nich so wiet kieken, weil dor vör Wald is, wat ok noch wat hööhger liggt. Över Dag moot man för den Upgang to beid Felsen Inträe betallen, buterhalv von de Öffnungstieden kann man up en Felsen kostenfree un ahn Inschränkungen stiegen.

Wannerer erreichen de Externstenen vun Noorden her kommend över den Hermannsweg un vun Süüden her kommend över den Eggeweg, de Deel vun den Europäischen Feernwannerwegs E1 is.

Vun verscheeden in‘ wietesten Sinn esoterisch Gruppen wurr de Externstenen as „Kraftoort“ mit besünners geomantischen un spirituellen Eegenschapen ansehn. Speziell in de neeheidnisch Szene wurrd de Daten vun de eerst kultisch Nutzung as to laat antwiefelt un lediglich de Övernahm vun en öllere Kultstäe dör de Christen wurrd in Erwägung trucken.

Festivaloortig find in jeder Johr to de Walpurgisnacht un Sömmersünnwennen de düütschlandwiet gröttst, informell organiseert Drapen vun völ lütt Gruppen un Eenzelpersonen ut dat esoterische Spektrum statt. In lüttgeren Rahmen draapt man sück aber ok to anner Termine. Af 2010 sünd to de Walpurgisnacht u nto de Sömmersünnwennen Telten, Alkohol un Laagerfüer verboten.^[40] Dat Alkoholverbot wurr to de Walpurgisnacht allerdings nich dörsett.

All in 1953 hett de Hitler verehrende Wahl-Inderin Savitri Devi een Nacht in en Höhlung vun de Externstenen verbrocht, de se as oldgermaansch Hilligdom ansehn dee. Se vertellt, dat se dor Dood un Wedderboren beleevt harr un bi Sünnupgang de Naam vun vedischer Gödder as ok de vun Hitler vun en Felsen rünnerroopen hett.^[41]

En Symbol sünd de Externstenen ok för Gruppen as de Free Kameradschaften. Um 2004 hebbt de „Jungen Konservativen“ ünner dat Slagwoort „Trauern um Deutschland“ Gegenstände as de düütsch Flagg, Linnenblööt, gentechnisch „reine“ Getreidesoorten un Exemplare vun de Junge Freiheit as ok antifaschistisch Texte vergraben.^[42]

In de Johren vör 2005 hebbt sück de Neonazis nich mehr an de Fier to de Sömmersünnwennen bedeeligt.^[43]

• Julius Andree: Die Externsteine - Eine germanische Kultstätte. Coppenrath, Münster 1936. (Hierbi hannelt sück dat um den Bericht to de baben ünner „Tiet vun den Natschonalsozialismus“ erwähnten Grabung vun den Schriever.)
• Christian Gottlieb Clostermeyer: Der Eggesterstein im Fürstenthum Lippe. Meyer, Lemgo 1824.
• Uta Halle: „Die Externsteine sind bis auf weiteres germanisch!“. Prähistorische Archäologie im Dritten Reich. Sonderveröffentlichungen des Naturwissenschaftlichen und Historischen Vereins für das Land Lippe. Bd 68. Bielefeld 2002. ISBN 3-89534-446-X (De 2001 as Habilitationsschrift an de Humboldt-Universität to Berlin annommen Arbeit is de grundleggend modern Uparbeitung vun de Utgrabungen an Enn‘ vun dat 19. Johrhunnert un vun 1934/35. Kiek ok de Rezension för H-Soz-u-Kult vun Gregor Hufenreuter)
• Uta Halle: Die Externsteine – Symbol germanophiler Interpretation. In: Achim Leube, Morton Hegewisch (Hrsg.): Prähistorie und Nationalsozialismus. Die mittel- und osteuropäische Ur- und Frühgeschichtsforschung in den Jahren 1933–1945. Studien zur Wissenschafts- und Universitätsgeschichte. Bd 2. Heidelberg 2002, S. 235–253. ISBN 3-935025-08-4
• Uta Halle: „Treibereien wie in der NS-Zeit“. Kontinuitäten des Externsteine-Mythos nach 1945. In: Uwe Puschner und Georg Ulrich Großmann (Hrsg.): Völkisch und national. Zur Aktualität alter Denkmuster im 21. Jahrhundert. (Wetenschaplich Bibände to de Anzeiger vun dat Germaansch Nationalmuseum 29). Wiss. Buchges., Darmstadt 2009, S. 195–213. ISBN 3-534-20040-3
• Robert Jähne / Roland Linde / Clemens Woda: Licht in das Dunkel der Vergangenheit. Die Lumineszenzdatierung an den Externsteinen. Bielefeld 2007.
• Erich Kittel: Die Externsteine - als Tummelplatz der Schwarmgeister und im Urteil der Wissenschaft. In: Lippische Mitteilungen aus Geschichte und Landeskunde. Bd.33. S. 5–68. Detmold 1964.
• Hans Ferdinand Maßmann: Der Eggerstein in Westfalen. Weimar 1846.
• Walther Matthes: Corvey und die Externsteine. Schicksal eines vorchristlichen Heiligtums in karolingischer Zeit. Verlag Urachhaus, Stuttgart 1982.
• Johannes Mundhenk: Externsteine (Lippische Sehenswürdigkeiten, Heft 2). 4. Auflage, Lemgo 1984
• Johannes Mundhenk: Forschungen zu den Externsteinen. Lippische Studien. Bde 4-8. Forschungsreihe des Landesverbandes Lippe. Lemgo 1980–1983. (Eine Veröffentlichung des Instituts für Lippische Landeskunde, maßgebliche „offizielle“ Publikation, häufig jedoch als „christlich fixiert“ kritisiert)
• Walther Matthes / Rolf Speckner: Das Relief an den Externsteinen. Ein karolingisches Kunstwerk und sein spiritueller Hintergrund. edition tertium. Ostfildern vor Stuttgart, 1997.
• Hans Schmidt: Externstein-Führer. Hermann Bösmann GmbH Verlag, Detmold 1973.
• Rolf Speckner / Christian Stamm: Das Geheimnis der Externsteine. Bilder einer Mysterienstätte. Stuttgart 2002.
• Wilhelm Teudt: Germanische Heiligtümer. Beiträge zur Aufdeckung der Vorgeschichte, ausgehend von den Externsteinen, den Lippequellen und der Teutoburg. Diederichs Verlag, Jena 1931.

1. ↑ ^{a b} Fritz Runge: Die Naturschutzgebiete Westfalens und des früheren Regierungsbezirks Osnabrück. Aschendorff. Münster. 3. Aufl. 1978. S. 143–144. ISBN 3-402-04382-3
2. ↑ A. Hendricks/E. Speetzen: Der Osning-Sandstein im Teutoburger Wald und im Egge-Gebirge (NW-Deutschland) – ein marines Küstensediment aus der Unterkreide-Zeit. Abhandlungen aus dem Westfälischen Provinzial-Museum für Naturkunde, Heft 45. Münster 1983.
3. ↑ Akademie der Geowissenschaften zu Hannover: Liste der Nationalen Geotope Deutschlands ausgezeichnet am 12. Mai 2006 in Hannover
4. ↑ bezreg-detmold.nrw.de – „Naturschutzgebiet Externsteine“
5. ↑ ^{a b} Naturschutzgebiet LIP-007 „Externsteine“
6. ↑ ^{a b c d e} FFH-Schutzgebiet DE-4119-301 „Externsteine“ (Natura 2000)
7. ↑ H. Brinkmann: Die Pflanzenwelt des Naturschutzgebiets Externsteine. In: Heimatland Lippe. Nr. 75 (11). 1982. S. 359–364. ISSN 0017-9787
8. ↑ Lippischer Heimatbund (Hrsg.): Naturschutzgebiete in Lippe. Detmold 1986.
9. ↑ Carsten Schmidt, Jochen Heinrichs, et al.: Rote Liste der gefährdeten Moose (Anthocerophyta et Bryophyta) in Nordrhein-Westfalen. 2. Fassung. S. 212. In: Rotraud Wolff-Straub, Ulrich Wasner: Rote Liste der gefährdeten Pflanzen und Tiere in Nordrhein-Westfalen. LÖBF, Schriftenreihe Bd 17, Recklinghausen. 1999. ISBN 978-3-89174-030-9
10. ↑ Arbeitsbereiche der Biologischen Station Lippe
11. ↑ Johannes Mundhenk: Forschungen zur Geschichte der Externsteine. Bd. 1 Architektonische-Archäologische Bestandsaufnahme. Lemgo 1980. S. XIX-XXVII. Lippische Studien Bd. 5.
12. ↑ Johannes Mundhenk. Forschungen I. durchgehend
13. ↑ Rolf Speckner/Christian Stamm. Das Geheimnis der Externsteine. Bilder einer Mysterienstätte. Stuttgart. 2002. S. 120–123
14. ↑ Ulrich Niedhorn. Vorgeschichtliche Anlagen an den Externstein-Felsen. Frankfurt 1993. S. 77–83
15. ↑ Ulrich Niedhorn. Vorgeschichtliche Anlagen an den Externstein-Felsen. Frankfurt 1993. S.66f. Abbildung in Originalgröße S. 67–69.
16. ↑ Carl Dewitz: Die Externsteine im Teutoburger Walde. Breslau 1886.
17. ↑ Johannes Mundhenk: Forschungen zu den Externsteinen. Band 1. Verlag F. L. Wagener, Lemgo 1980, S. 54.
18. ↑ Wilhelm Teudt: Die Externsteine als germanisches Heiligtum. Eugen Diederichs Verlag, Jena 1934, S. 10.
19. ↑ Herman Wirth: Das Felsengrab an den Externsteinen. In: Germanien. 1933, S. 11.
20. ↑ Kurt Tackenberg: Das Flachrelief und die untere Kapelle der Externsteine. In: Niedersachsen. 1933, S. 303 f.
21. ↑ Alois Fuchs: Im Streit um die Externsteine. Verlag der Bonifacius-Druckerei, Paderborn 1934, S. 94.
22. ↑ Friedrich Focke: Beiträge zur Geschichte der Externsteine. Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart und Berlin 1943, S. 73–76.
23. ↑ Alexandra Pesch: Noch ein Tropfen auf die heißen Steine … Zur 1992 entdeckten Runeninschrift an den Externsteinen, in: Wilhelm Heizman / Astrid van Nahl (Hrsg.), Runica Germanica Mediaevalia, de Gruyter, Berlin [u. a.] 2003 (= Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Ergänzungsband 37), S. 567–580, hier S. 568
24. ↑ Wolfhard Schlosser / Jan Cierny: Sterne und Steine: Eine praktische Astronomie der Vorzeit, Darmstadt 1996, S. 93–95
25. ↑ Johannes Mundhenk: Forschungen zur Geschichte der Externsteine, Band I, S.77ff.
26. ↑ Walther Matthes: Corvey und die Externsteine. Schicksal eines vorchristlichen Heiligtums in karolingischer Zeit, Stuttgart 1982, S. 199, Abb. 21.
27. ↑ Walther Matthes. dito. Matthes tellt Felsen 4 un 5 övrigens as een Felsen.
28. ↑ Robin Jähne, Roland Linde, Clemens Woda: Licht in das Dunkel der Vergangenheit. Die Lumineszenzdatierung an den Externsteinen. Bielefeld 2007. ISBN 978-3-89534-691-0; Günther A. Wagner: Einführung in die Archäometrie. Springer-Verlag, Berlin 2007, ISBN 3-540-71936-9, S. 24–26.
29. ↑ Rolf Müller. Der Himmel über dem Menschen der Steinzeit. Astronomie und Mathematik in den Bauten der Megalithkulturen. Springer-Verlag. Berlin … 1970. S. 88–95.- Wolfhard Schlosser. Astronomische Auffälligkeiten an den Externsteinen. In: Ralf Koneckis (Herausgeber):Geheimnis Externstein. Ergebnisse neuer Forschungen. Dortmund 1995. S. 81–90. - Wolfhard schlosser / Jan Cierny. Sterne und Steine. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darmstadt 1996. S. 93–95, u. a.
30. ↑ De Echtheit vun de Oorkunn is aber mehrfak antwiefelt un bestreeden wurrn. De Oorkunn sülvst gifft dat nich mehr wiel dat Archiv 1163 afbrennt is. Mögelkerwies geev dat dornah en Oorkunnnotiz, aber ok disse - of echt oder nicht - gung in dat 17. oder 18. Johrhunnert verloren. Siether existeert blots noch en Afschrift vun de Oorkunnnotiz ut disse Tiet. Vgl.Johannes Mundhenk. Forschungen zur Geschichte der Externsteine. Band III. Quellen zur mittelalterlichen Geschichte der Externsteine. Lemgo 1981. S.79ff.
31. ↑ Ulrich Niedhorn. Die 'Weihinschrift' in der unteren Grotte der Externsteine. Lippische Mitteilungen. Bd.55, 1986, S. 9–44.
32. ↑ Otto Schmitt. Zur Datierung des Externsteinreliefs. In: Beiträge für Georg Swarzenski zum 11. Januar 1951. Berlin Chikago 1951. S. 26–38; Fritz Saxl. English Sculptures of the 12th Century. Ed.by Hanns Swarzenski. London 1954; Otto Gaul. Neue Forschungen zum Problem der Externsteine. In: Westfalen 32 (1955) S. 141–164.
33. ↑ Walther Matthes und Rolf Speckner. Das Relief an den Externsteinen. Ein karolingisches Kunstwerk und sein spiritueller Hintergrund. edition tertium. Ostfildern vor Stuttgart. 1997.
34. ↑ Walther Matthes. Zur Entstehung des Kreuzabnahmereliefs an den Externsteinen. In: Ernst Benz [Hrsg.].Die Grenze der machbaren Welt. Festschrift der Klopstock-Stiftung anlässlich ihres 20-jährigen Bestehens. Leiden. E.J.Brill. 1975 S. 133–190, ISBN 90-04-04343-8, schildert die Forschungsgeschichte bis 1975; auf den neuesten Stand gebracht in Walther Matthes und Rolf Speckner: Das Relief an den Externsteinen. edition tertium. Ostfildern. 1997. S. 49–90.
35. ↑ Gustaf Kossinna. Altgermanische Kulturhöhe. Eine Einführung in die deutsche Vor- und Frühgeschichte. Leipzig 4.Aufl. 1934
36. ↑ ^{a b} Straßenbahn Schlangen–Horn von 1912 bis 1953. Eisenbahnfreunde Lippe e.V., Ausgabe Nr. 10, Oktober 2002
37. ↑ externstein.de – „Gegen die Vermarktung der Externsteine“ (Dokumentation eines SPD-Antrags im Stadtrat Horn-Bad Meinberg 2002 sowie einiger Reaktionen)
38. ↑ Jens Heisterkamp: Kommerz gegen Geist. Kultstätte als Vergnügungstempel? In: Info3. Frankfurt, Main. Utgaav Oktober 1999. ISSN 0721-5347
39. ↑ Konzeptvorschlag: Themenpark „Asgard“ im Großraum Ostwestfalen und Nachbarräumen
40. ↑ Kein "Koma-Saufen" mehr an Externsteinen
41. ↑ Nicholas Goodrick-Clarke: Im Schatten der Schwarzen Sonne. Arische Kulte, Esoterischer Nationalsozialismus und die Politik der Abgrenzung. Marix Verlag, Wiesbaden 2009, ISBN 978-3-86539-185-8., S. 206f. Original Black Sun, 2002.
42. ↑ Uta Halle: Treibereien wie in der NS-Zeit - Kontinuitäten des Externstein-Mythos nach 1945. In: Uwe Puschner und G. Ulrich Großmann (Hrsg.): Völkisch und national. Zur Aktualität alter Denkmuster im 21. Jahrhundert. Wiss. Buchgesellschaft, Darmstadt 2009. ISBN 978-3-534-20040-5, S. 208f.
43. ↑ Peter Lohmann. Sommersonnenwende an den Externsteinen. Radioreportage, WDR 2005“

• Die Externsteine – Revision eines Mythos (über die Versuche der NS-Zeit, die Externsteine als germanische Kultstätte zu deuten)
• Westfalen regional: Zur Mythologie der prähistorischen Kultstätte Externsteine (PDF)
• landesverband-lippe.de – Infosiet vun den Kommunalverbands un Eegendömer vun de LVL
• Historsch Fotos, to finnen ünner de Stichwoortsöök „Externsteine“
• Radioreportage, Sommersonnenwende 2005

Koordinaten:51° 52′ N, 8° 55′ O