Amelaands

t Amelaands (in t dialekt zels: Amelands) is n Hollaands-Fries mingdialekt dat spreuken wordt op t Friese Waddeneilaand Amelaand. t Ontston in de periode van de 16e ieuw tot de 18e ieuw uut n verminging van Hollaandse dialektvorms mit t Fries dat oorspronkelik op t eilaand spreuken wordden, en is veural nauw verwaant an t Midslaands van t buureilaand Terskelling. Hoewel t Amelaands deur de toenemende massatoerisme op Amelaand in beskeide maote onder drok staot van t Standerdnederlaands, is t an de aandere kaante t ienigste dialekt van de Waddeneilaanden dat him tot now toe goed wet te haandhaeven en zels nog deur t merendiel van de eilaandjongeren spreuken wordt.

Op Amelaand wordde, krek as op de buureilaanden Skiermonnikoog en Terskelling, van oorsprong Fries spreuken, mar dat is now niet meer t geval. Waoromme now krek op Amelaand, dat n vri'j eilaand was, de tael verhollaanste en op de westelike en oostelike uutaenden van Terskelling niet, terwiel dat van de middelieuwen tot 1942 bi'j Hollaand heurde en temeensen liekevule kontakten mit t Hollaandse vaastelaand had as Amelaand, is niet gehiel dudelik. t Is liekewel goed meugelik dat t te maeken het mit de wat aparte geskiedenis van Amelaand.

t Eilaand wordde in de 8e ieuw veur t eerst nuumd, as insula qua dicitur Ambla ("t eilaand dat Amelaand nuumd wordt"). De eerst bekende bewoners weren Friezen, zo is onmiskenber vaastlegd is in n Ooldfries dokument uut 1494, waorin de eilaanders heurzels vri'jstelden van t Fries laandrecht. Onder de Fries-Hollaandse Oorlogen van de 14e en 15e ieuw was Amelaand van 1398 tot 1430 in Hollaandse haanden, waornao de heufdeling Ritske Jelmera, die deur de Hollaanders as stadhoolder ansteld was, alle macht naor himzels toe trok en t zo wus te speulen dat ze daor in Hollaand mit instemde. Jelmera was de stamheit van t geslacht Van Cammingha, dat nog tot 1681 op t eilaand de macht had.

Onder leiding van Ritske Jelmera en zien opvolgers ontwikkelde Amelaand him tot n zelsstaandig ministaotien, zo as der in die tied in Europa wiethoevule weren, al liekt zoks now misskien apart, doe was t niks gien ni'js. De onofhaankelikhied van t eilaand wordde erkend deur Europese grootmachten as Engelaand en Spanje, en deurdat de Amelaanders politiek neutraol bleven wusten ze buten verskillende grote oorlogen te blieven, waor t buureilaand Terskelling verskillende keren zwaor deur troffen wordde. Hoewel ze de zonuumde vri'jheer van Amelaand geheurzemhied verskuldigd weren, geneut de eilaandbevolking veerder n grote maote van vri'jhied, die meer nog as op t Friese vaastelaand n maotskoppelike ofkeer van rang en staotus opreup.

De zelde situaosie is haandhaefd doe in 1681 de mannelike liende van de Van Cammingha's uutsturf en t eilaand overgong in haanden van t aodelike geslacht Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. In 1704 kocht stadhoolder Johan Willem Friso Amelaand op veur n bedrag van 170.000 gulden, waornao t tot de Fraanse Tied priveebezit bleef van wat laeter t Nederlaandse Koninklik Huus zol worden. As overbliefsel uut die tied dreegt de koning nog altied de (now ledige) titel van "vri'jheer van Amelaand". Neffens jonker Montanus de Haan Hettema, die in 1855 onderzuuk dee naor de testamenten van de Van Cammingha's, was onder t bewiend van disse familie t Hollaands de bestuurstael op t eilaand, wat betekent dat t Fries op Amelaand zwat n ieuw eerder de staotus van bestuurstael verleur (naemelik in 1398) as op t Friese vaastelaand (omdebi'j 1500). Dat zol dan weer bi'jdreugen hebben kund an n hogere maotskoppelike staotus van t Hollaands en n legere staotus van t Fries.

Onderwiels speulden de Amelaanders van de 16e ieuw of n belangrieke rolle in de haandel op, en t vrachtvervoer over, de Zuderzee, wat dertoe leidde dat ze n protte kontakten hadden mit veural Amsterdam, mar daornaost ok mit aandere Hollaandse Zuderzeesteden. Van de 18e ieuw of warkte n protte Amelaanders op de Amsterdamse koopveerdijvloot die op Nederlaands Oost-Indië veerde. Tevens warkten partie Amelaandse vrouwluden in heur jonkhied n stokmennig jaoren in Amsterdam as dienstmaechies, veurdat ze weerkeerden naor t eilaand om n gezin te stichten. Ok disse innige baand mit Amsterdam zol grif invloed had hebben op t taelklimaot op t eilaand.

Hoewel de bronnen over de ontfriezing van Amelaand slim krap binnen, liekt t derop dat t n perses van n peer ieuwen west het, waorbi'j t westelike diel van t eilaand (waor de meerste zeeveerders weg kwammen) al in de 16e ieuw (grotendiels) overgong op t Hollaands, terwiel t oosten nog zoe'n ienenhalf tot twie ieuwen an t Fries vaasthul en pas in de 18e ieuw van tael veraanderde. Ie zollen daenken dat der in zoe'n lange periode tied zat was veur de oorspronkelik grif naost mekeer bestaonde taelen om heur mit mekeer te vermingen. Pas in 1801, doe t eilaand al niet meer Friestaelig was, verleur t veurgoed zien onofhaankelikhied en is t bi'j Frieslaand gaon heuren. Omdat de Friese identiteit, zels in die tied al, stark op t spreken van de Friese tael baseerd was, hebben de Amelaanders heur nooit Friezen vuuld, en heur zels stark tegen Frieslaand en t Fries ofzet.

Vanwegen de fragmentariese overlevering is over t vroege Amelaands zwat niks bekend. De ooldste bron is t Zeemanssprookje van Jan Hendrik Heymans, in de Friese Volksalmanak van 1842. Hoewel der onder taelkundigen al langere tied belangstelling veur t Amelaands beston, is der tot de twiede helte van de 20e ieuw mar n bettien onderzuuk naor daon. In de zeuventiger jaoren pakte de Fryske Akademy, die himsels zag as de huder van alle, dus ok t niet-Friese, kultuurgoed in Frieslaand, de zaeke op. De eerste konkrete plannen veur n woordeboek van t Amelaands dateerde van 1974. Van 1977 of wordde der tien jaor lang hard warkt om die plannen te verwezenliken, waorbi'j t meerste wark verzet wordde deur Anton Oud. As resultaot van al dat wark kwam in 1987 eindelik t grote Woa'deboek van ut Amelands uut.

De ontwikkeling van n formele spelling, die an de saemenstelling van t woordeboek ten grondslag lag, het dertoe leided dat t dialekt sund meer as skrieftael bruukt wordt. Zo is der n Amelaandstaelige kollum in de plaetselike kraante. Ok wordt t dialekt bruukt deur eilaander popmuzikaanten, liek as de bänd Gang is Alles, en deur de Hollumer toneelverieniging Nut en Genoegen, die riegelmaotig n Amelaandstaelig stok op de plaanken brengt en daormit in t verleden ok ien keer in t jaor ofreisde naor Amsterdam, om te speulen veur de Amelaandse gemienskop die daor woont. Sund de jaoren 2000 wordt der warkt an n herziene versie van t Amelaandse woordeboek, waor tevens n Nederlaandse index bi'j daon zal worden, zoda'j vanuut t Nederlaands naor woorden zuken kunnen.

Aanders as de aandere eilaanddialekten van t Waddengebied het t Amelaands n hoge maotskoppelike staotus. Dat komt deurdat zwat alle (autochtone) eilaanders heurzels as Amelaander zien in plak van as Fries of as Nederlaander. In dat opzicht wordt t Amelaands zien as diel van de Amelaandse identiteit. De oolderen bin him bovendat meer as bewust van de eigen geskiedenis van t eilaand as n onofhaankelike staot, zodat t dialekt ok n hoge sosiaol-historiese staotus het. t Praoten van t Amelaands is liekewel beparkt tot gesprekken die Amelaanders onderling voeren, omdat ze t in de riegel niet passend vienen om t in aandere situaosies (d.w.z. tegen butenstaonders) te bruken.

In kontrast mit de hoge staotus die t Amelaands op t eilaand geniet, wordt der daorbuten vaeke op daelekeken omdat ze in Nederlaand dialekten nog wel es assosiëren mit de legere sosiaole klassen en mit gebrek an onderwies. Amelaanders beklaegen heur der vaeke over dat Friese toeristen tegen de eilaandbewoners Fries praoten omdat ze t Amelaands as n Fries dialekt zollen zien. Zoks wordt dan zien as bewies veur de minachtende hoolding die de Friezen van t vaastelaand tegen t Amelaands en de Amelaanders annemen zollen. t Is lichtkaans waorskienliker dat die Friezen van miening bin dat ze in de eigen perveensie gewoon Fries moeten praoten blieven kund; t idee dat iene die t Fries as memmetael het, t Amelaands veur n Fries dialekt zol anzien, is ja wel arg onannemelik.

Zoe'n misverstaand lopt vaeke uut tot onplezierige verbaole konfrontaosies. Op de gemientelike webstee leggen ze uut dat "Het Amelaander dialect weinig overeen [komt] met het Fries. De meeste inwoners van het eiland verstaan daarom deze taal ook niet." Omdat t Amelaands niet zovule verskilt van t Bildts of t Stadsfries en die taelvorms mit t Fries goed onderling verstaonber binnen, liekt t neffens de Friestaeligen zels meer n kwestie van willen as van kunnen. Disse indrok wordt nog verstarkt deur de resultaoten van n enquête op Amelaand, waorin o.a. vraogd wordt naor de praktiese en esthetiese kenmarken van verskillende taelen. As t om de praktiese meugelikheden van n tael gaot, zetten de Amelaanders t Nederlaands bovenan, volgd deur t Duuts, t Amelaands en hielendal onderan t Fries. Gaot t om esthetiek, dan gaffen ze wiedweg de veurkeur an t Amelaands, volgd deur t Nederlaands en t Duuts, mit t Fries hielendal onderan.

t Amelaands het op Amelaand gien offisiële staotus of erkenning. In de perveensie Frieslaand geniet t al n beskeiden erkenning, ok al is t offisieel niet as minderhiedstael, mar as "streektael". Zo wordt t o.a. nuumd in de perveensiaole Nota Streektaelen 2004, as n taelvorm waorvan t gebruuk anvieterd moet worden. Hoewel in Frieslaand sund 1980 onderwies van t Fries op de basisskoelen verplicht is, het de gemiente Amelaand daor vri'jstelling veur, en volgen de skoelen op t eilaand de vri'jkommen tied in mit lessen "hiemkunde", over de Amelaandse kultuur. Der wordt liekewel gien spesifiek onderwies in t Amelaandse dialekt verzorgd.

Op Amelaand sprekt wiedweg t grootste diel van de bevolking t eigen dialekt nog. Uut n onderzuuk van 2002 deur taelkundige Mathilde Jansen, die verbunnen is an t Meertens Instituut, kwam naor veuren dat doe nog 62,5% van de middelbere-skoelkiender op t eilaand t Amelaands as memmetael had. Hoewel ze in heur taelgebruuk vule meer Nederlaandse en Engelse leenwoorden bruukte, en terwiel n beskeide groep oolde dialektwoorden an t verdwienen is, hoeft dat niet noodzaekelikerwieze as negatief opvat te worden, want de ienigste tael die niet meer veraandert is n dooie tael.

Veerder gaf bi'j t zelde onderzuuk nog zoe'n 15,2% van de middelbere-skoelleerlingen op dat ze thuus n mingeling van Amelaands en Nederlaands praotten. Tegen medeleerlingen praotte 62,1% van de kiender Amelaands en 25,8% n mingeling van Amelaands en Nederlaands. Jansen leidde daoruut of dat bi'j mekeer zoe'n 87,9% van de skoelkiender op t eilaand in de daegelikse omgang Amelaands bruukte. Doe dernaor vraogd wordde, antwoordden 100% van de (132) leerlingen dat ze t Amelaands verstaon konnen, 95,2% dat ze t praoten konnen, 76,8% dat ze t lezen konnen en 48,0% dat ze t skrieven konnen. A'j disse siefers naost de beviendings zetten die in 1994 deur onderzukers van de Fryske Akademy over de kennis van t Fries in Frieslaand verzaemeld wordde, dan krie'j dit rijchien:

t Amelaands nemt daormit n unieke posisie in, omdat zwat alle aandere dialekten in Nederlaand staorigan achteruutboerken, benaemen wat t gebruuk onder de jongeren angaot. t Is niet dudelik waorom t Amelaands zoe'n uutzunderingsposisie innemt, mar naor alle gedachten speult hierbi'j n rolle dat de Amelaandse gemienskop n stok gesleutener is veur de butenwereld as bi'jgelieks de bewoners van de aandere Waddeneilaanden. Dit maekt t veur butenstaonders n stok dreger om op t eilaand te integreren. Der bin gien siefers of persentaazjes beskikber over t totaole sprekertal van t Amelaands. Mar a'j annemen dat t tal dialektsprekers onder de ooldere generaosies hoger leit as onder de jongeren, wat zwat overal zo is, dan zol n persentaazje van 80% Amelaands-sprekenden misskien n niet onrealistiese skatting wezen. Mit n eilaandbevolking van 3.600 meensken zol t totaole antal Amelaands-sprekenden dan uutkommen op krapan 2.900 luden.

t Amelaands is n dialekt mit n naogenoeg Hollaandse woordeskat en n grotendiels Friese grammatika. Deur de Friese substraote op t eilaand kommen der liekewel ok n protte woorden en uutdrokkings in veur die dudelik Fries van oorsprong binnen, liek as gnize, naskaaie en ut draait óp bargebieten uut. Ok op aandere vlakken komt de Friese substraote tot utering, liek as bi'j de lidwoorden die ze veur de heufdwoorden plaetsen. Zo zeggen ze op Amelaand de knien, ut plak en ut wang, krek zo as in t Fries "de knyn", "it plak" en "it wang", in tegenstelling tot de Nederlaandse vorms het konijn, de plek en de wang. Veerder is in t verhollaanste Amelaands de Friese konsonantekluster [sk] (sk van skip) behoolden bleven, liek as in skâd ("schae"; Fries: "skaad"), skeluun ("skoft"; Fries: "skarlún") en skoal ("skoele"; Fries: "skoalle"), terwiel dat vremd genog in de Friese dialekten van de buureilaanden Terskelling en Skiermonnikoog veraanderd is in n Hollaandse [sx] (sch van schip). Ok bestaon der nog inkelde Friese meervouden in t Amelaands: hearings ("herings/heringen"; Fries: "hjerrings"; vergeliek mit t Nederlaandse haringen) en ingels ("engels"; Fries: "ingels"; vergeliek mit t Nederlaandse engelen). Wel verdwient staorigan n diel van t Amelaandse taeleigen. Zo zeggen ze now niet meer skutteldoek ("skotteldoek"; Fries: "skûteldoek") zo as vroeger, mar theedoek.

Wat de persoonlike veurnaemwoorden angaot, het t Amelaands in de twiede persoon inkelvoud dou ("ie"; Nederlaands: "jij"; Fries: "do"/"dû") en as beleefdhiedsvorm jou (Nederlaands: "u"; Fries: "jo"), wat ok al dudelik meer op de Friese vorm liekt as op de Nederlaandse vorm. Wanneer ie now dou of jou moeten zeggen verskilt liekewel op Amelaand van oolds van dörp tot dörp. Zo spreken Buremers zwat iederiene an mit dou, terwiel Nessemers inkeld kiender en intieme vrienden of familieleden anspreken mit dou en veerder altied jou zeggen. In Hollum bruken ze dou as ze t tegen manluden of jonges hebben, en jou as ze t tegen vrouluden of (kleine) maechies hebben.

t Amelaandse dialekt beskikt over n grote verskeidenhied an klaanken, vule meer as t Nederlaands en ok meer as t Fries. Daoromme is der veur t Amelaands n eigen spelling ontwikkeld, die gebruukmaekt van n groot tal klaanken mit diakritiese tekens (â, ä, è, ê, ë, î, ò, ó, ô, ö, ú). Typies veur t Amelaands is t veurkommen van èè, liek as in rèèd ("riet"; Fries: "reid") en sèèn ("zegen"; Fries: "seine") n klaank die geliek is an de Stellingwarver ae en de Friese ê. Ok op t gebied van bi'jklaanken het t Amelaands verskillen mit t Nederlaands. t Dudelikste veurbield daorvan is de anwezighied van de harde Friese g (IPA: [ɡ]), in woorden as goëd ("goed"), gâuw ("gauw"; Fries: "gau") en giëte ("gieten"; Fries: "jitte"). Vroeger had t Amelaands ok stemhebbende bi'jklaanken an t aende van woorden, zo as t Fries dat lang leden ok had hebben moet. Dus woorden as kob en kop wordden niet t zelde uutspreuken (omdat de b an t aende van kob niet verweert tot n p-klaank, of, in taelkundig jargon, omdat der gien eindklaankverskarping plakvun). Dat verskiensel is liekewel ok in t Amelaands an t uutstarven en inkeld bi'j de ooldste sprekers komt t tegenwoordig nog veur.

n Slim opvalende eigenskop van de Amelaandse spelling is dat de vaeke veurkommende stomme r, die t Fries ok het, vervangen is deur n apostrof, liek as in de woorden moa'd ("moord"), kó't ("kaorte") en he'st ("haarst"). In n protte woorden laot de verdwenen r liekewel n spoor nao in de uutspraoke. De skriefwieze van t oorspronkelike flarden is bi'jgelieks fla'den worden, mar t wordt meer uutspreuken as ['fladʲǝn], dus mit n zachtere dj-achtige klaank in plak van n harde d. t Zelde is t geval bi'j n woord as ga's ("grös"), dat oorspronkelik gars west moet hebben. Daor is de uutspraoke [gaʃ] ("gasj"). Dit verskiensel het t Amelaands gemien mit t moderne Noors en Zweeds, waor de r op plakken ok vortvaalt, mar dan de daorop volgende letter veraandert achterlaot.

t Amelaands en t der an nauw verwaante Midslaands van t buureilaand Terskelling wordde in t verleden vaeke op ien hoop smeten mit t Stadsfries. Taelkundig onderzuuk uut 2001 het liekewel uutwezen dat t Amelaands daor aenlik aordig stark van ofwiekt. Zo liekt der naost t Fries en t Hollaands nog n darde, spesifiek Amelaandse woordeskat west te hebben waor t tegenwoordige Amelaandse dialekt op weerommegaot. Dit is te verklaoren uut de meugelikhied dat t oorspronkelike Fries van t eilaand krek zo stark van t vaastelaandse Fries ofwiekte as de Friese eilaanddialekten van Skiermonnikoog, West-Terskelling en Oost-Terskelling now. Veerder kommen typies Stadsfriese vorms, liek as burst ("borst"; Fries: "boarst"), sú ("zol"; Fries: "soe"), must ("moet"; Fries: "moast") en durst ("doarst") in t Amelaands niet veur. t Amelaands het daorveur naemelik de vorms bó'st, sou, mós of móst en respektievelik doarde, dó'st of do'st.

t Amelaands is onder te verdielen in twie slim op mekeer liekende, mar toch dudelik van mekeer te onderskeiden zusterdialekten: t Oost-Amelaands, dat spreuken wordt in de dörpen Nes en Buren, en t West-Amelaands, dat spreuken wordt in de dörpen Hollum en Ballum. n Veurbield van de verskillen tussen de twie subdialekten is dat woorden as "oold", "koold", "hoolt", "zoolt" en "huud" in t West-Amelaands skreven en uutspreuken worden as oäd, koäd, hoät, soät en huud, en in t Oost-Amelaands as òòd, kòòd, hòòt, sòòt en hööd. (De klaank oä [o.ɛ] wordt uutspreuken as de o van "bok" volgd deur e van "net"; uu [y:] is de uu van "kruud"; òò [ɔ.ǝ] is de ao van "raod" mar n bettien vertwieklaankt; en öö [œ:] is de klaank van t Zwolse jöör.)

Ok bin der n peer verskillen bi'j partie verkleiningsvorms, liek as "dörpien", "koechien" en "pieltien", waor t West-Amelaands dörpke, koeike en pielke veur bruukt en t Oost-Amelaands dörpje, koetje en pieltje. Ok partie uutgangen verskillen, bi'jgelieks de uutgang "-aosie". Woorden as "federaosie" en "alderaosie" worden in t West-Amelaands federase en alterase en in t Oost-Amelaands federaasje en alteraasje. Verskillen in de woordeskat kommen ok veur, mar niet n protte. t Meerst opvalend in dat opzicht is t typies Oost-Amelaandse woord hèèt ("heit"), terwiel fader in beide subdialekten veurkomt.

Disse kleine dialektverskillen bin te verklaoren deurdat de meensken uut t hervormde westen en t rooms-katholieke oosten van Amelaand vroeger grotendiels langes mekeer henne leefden. n Darde denominaosie wordde op t eilaand vormd deur de mennisten, die ok meer in t westen woonde. Hoewel der tussen de hervormden en de mennisten somtieden wel huweliken sleuten wordden, was dat tussen de protestaantse groepen en de rooms-katholieken ondaenkber. Zo beston der dus niet n protte onderling kontakt, en ontstonnen der twie subdialekten.

Hoewel de geleufsskeiding tegenwoordig amper nog n rolle speult, is der onderwiels n beskeiden kultuurverskil tussen de beide bevolkingsgroepen of eilaandgebieden ontstaon. t Oostelike diel van t eilaand is ekonomies naemelik zwat hielendal ofhaankelik van t toerisme, en staot der dus slim positief tegenover. In t westen, waor ze nog veur n groot diel van de laandbouw leven, is dat vule minder t geval. Bovendat bin de Amelaanders heur onderwiels zo bewust worden van t dialektonderskeid ("daor zeggen ze ..., mar wi'j zeggen ..."), dat ok daordeur de verskillen in staand hoolden worden. Daornaost is an de oostkaante van t eilaand de invloed van t Nederlaands starker, deurdat daor de veerboot ankomt, de meerste toeristen daor vakaansie vieren, en deurdat de meerste import daor woont. An de aandere kaante vormt de ienigste middelbere skoele op t eilaand, in Nes, weer n stark nivellerende faktor, omdat alle eilaandkiender daor saemenkommen en de onderlinge kontakten van de jongere generaosies dus vule groter binnen.

Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.