Inkizisiôna
Ny Inkizisiôna dia fitsarana manokana noforonin' ny Eglizy Katôlika tamin' ny taonjato faha-12 ary eo ambany fifehezan' ny lalàna kanônika. Avy amin' ny teny latina hoe inquisitio, izay midika hoe "fanadihadiana" na "fikarohana", io teny io. Mba hiadiana amin' izay heveriny ho fivavahan-diso dia ampihariny ny sazy, manomboka amin' ny sazy ara-panahy tsotra (vavaka, fivalozana) ka hatramin' ny lamandy raha tsy voaporofo tsara ny fisian' ny fivavahan-diso, ary manomboka amin' ny fakana an-keriny ny fananana rehetra ka hatramin' ny fanamelohana ho faty ho an' ny mpivadi-pinoana mamerin-keloka.
Ny Inkizisiôna dia manapa-kevitra ny amin' ny sazy heveriny fa mety nefa mamindra ny fanatanterahana izany amin' ny fahefana ivelan' ny fivavahana. Raha araka ny tokony ho izy dia tsy afaka manameloka afa-tsy ny Katôlika izay tsy manaja ny dôgma ny Inkizisiôna. I Anne Brenon, manam-pahaizana momba ny katarisma, dia nanombana ho 3 000 ny isan' ny fanamelohana ho faty manerana an' i Eorôpa navoakan' ireo fitsarana ireo nandritra ny taonjato dimy.
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia fitsarana ara-pivavahana noforonina tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-13 tany Frantsa mba hiadiana amin' ny fikomian' ny Katara sy ny Valdeana izay nanjary nisy lafiny pôlitika tany amin' ny tapany atsimon' i Toulouse. Noho ny fihoaram-pefy dia nofoanan' ny mpanjaka Louis IX (atao hoe Saint Louis) izay nanolo ireo amin' ny fitsaran' ny Official: tsy afaka nanonona sazy intsony ity iray ity raha tsy misy fanapahan-kevitra avy amin' ny fitsarana sivily. Voaova tanteraka ny tantaran' ny Inkizisiôna tany Frantsa nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 tamin' ny alalan' ny mpisandoka iray, dia i Étienne de La Mothe-Langon, izay nanodikodina ny arisiva ary namoaka azy ireo tamin' ny taona 1829 tao amin' ny asasoratra diso nampitondrany ny lohanteny hoe Histoire de l'Inquisition en France ("Tantaran' ny Inkizisiôna tany Frantsa"), nefa noraisin' ny mpahay tantara rehetra nifandimby, indrindra fa i Jules Michelet. Ny fitsarana ny Templiers sy an' i Jeanne d'Arc dia asan' ny fahefana miavaka, noforonina manokana ho an' ireo raharaha sy fotoana ireo ary nofoanana avy eo.
Tany amin' ny faramparan' ny Andro Antenatenany dia nitombo ny faritra nananan' ny Inkizisiôna fahefana, tany Espaina sy tany Pôrtogaly ary koa tany amin' ny zanatanin' ireo firenena roa ireo, indrindra fa teo ambany fitarihan' ny Fransiskana sy ny Dôminikana, mba hanatratrarana ny Jiosy maràna sy ny Mozilmana môriska izay niova fo an-tery ho Katôlika ka mbola nifikitra tamin' ny fivavahany voalohany. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-15 indrindra dia nanameloka mpanaraka finoan-diso manodidina ny 2 000 tamin' ny alalan' ny fandoroana an-tsatokazo ny Inkizisiôna Espaniôla, ka nanao fandoroana olona be dia be, izany dia niteraka fihorohoroana maharitra; avy eo dia nihena haingana ny isan' ny sazy navesatra indrindra nandritra ny taonjato faha-16 taorian' ny fandroahana ny Jiosy sy ny Mozilmana avy ao Espaina.
Na dia nihena aza izany, ny mpanohitra ny Inkizisiôna dia nanantitrantitra ny herisetrany. Nanampy tamin' ny fametrahana ny tantara mampatahotra momba ny Inkizisiôna ny ôpera Don Carlos nataon' i Giuseppe Verdi sy ny fizaràna "Inkizitora Lehibe" ao amin' ny tantara foronina mitondra ny lohateny hoe Mpirahalahy Karamazov (rosiana: Братья Карамазовы / Brat'ya Karamazovy) nosoratan' i Fiodor DostoIevski. Ankoatra ny tao amin' ireo fanjakana pôntifikaly dia nofoanana tany Eorôpa ilay karazana fitsarana tamin' ny taonjato faha-19. Nosoloin' ny papa Pio X tamin' ny taona 1908 amin' ny Sacrée congrégation du Saint-Office. Nosoloin' ny papa Paoly VI ny Congrégation pour la doctrine de la foi (latina: Congregatio pro Doctrina Fidei) izany tamin' ny taona 1965, izay nanome laharam-pahamehana ho an' ny fanasaziana ny lafiny tsara amin' ny fanitsiana ny fahadisoana sy ny fiarovana ny finoana.
Ao amin' ny Tantara dia azo atao ny manavaka vanim-potoana telo:
- ny Inkizisiônan' ny Andro Antenatenany, nampidirin' ny papa Gregôrio IX teo anatrehan' ny fitsarana ara-pivavahana tamin' ny taona 1231;
- ny Inkizisiôna Espaniôla, izay napetraka teo ambany fahefan' ny Fanjakan' i Espaina, naorina tamin' ny taona 1478 ary nofoanana tamin' ny taona 1834, sy ny Inkizisiôna Pôrtogey, notantanan' ny Fanjakan' i Pôrtogaly, niasa tao amin' ny zanatanin' ireo firenena roa ireo koa;
- ny Inkizisiôna Rômana, naorina tamin' ny taona 1542 mba hiady amin' ny Prôtestanta, ary nosoloina ny Sacrée congrégation du Saint-Office tamin' ny taona 1908.