Farao

Ny farao na faraôna dia ny mpanjakan' i Egipta tamin' ny Andro Taloha. Ao amin' ny Baiboly dia lasa anaran-tsamirerin' ny mpanjakan' i Egipta ny teny hoe Farao na Faraôna. 345 ny isan' ny farao fantatra anarana izay nifandimby nanjaka nandritra ny taonarivo telo, teo anelanelan' ny taona 3150 tal. J.K. sy 30 tal. J.K. (taona nahataperan' ny fahaleovan-tenan' i Egipta izay azon' ny Empira Rômana). Sady mpanjaka ny farao no natao hoe koa andriamanitra sady mpisorona. Ny malaza indrindra amin' ireo farao ireo dia ilay resahina ao amin' ny Bokin' ny Eksôdôsy ao amin' ny Baiboly, dia ilay mpanjaka voalaza fa nanohitra ny fikendren' Andriamanitr' i Mosesy sady heverina ho i Ramsesy II (na Ramesesy II).

Ny teny hoe farao (ao amin' ny Baiboly prôtestanta malagasy) na faraôna (ao amin' ny Baiboly katôlika malagasy) dia fandikana amin' ny teny malagasy ny teny latina hoe Pharao izay lasa anaran-tsamirerin' ny mpanjaka egiptiana rehetra. Io teny latina io kosa dia nindramina tamin' ny teny grika hoe Φαραώ / Pharaố sy ny teny hebreo hoe פַּרְעֹה / par‘ōh, izay avy amin' ny teny egiptiana tranainy hoe perāa izay nanondro ny "tranobe", izany hoe ny lapa, avy eo ny olona tompon' ny lapa, izany hoe ny mpanjaka^[1].

Ao amin' ny Baiboly, ao amin' ny Testamenta Taloha, dia misy filazana ny amin' ny farao maro, tao amin' ny Vanim-potoana Fahatelo anelanelany sy tamin' ny Vanim-potoana Ambany (tapany voalohany amin' ny taonarivo voalohany tal. J.K.).

Ilay farao libiana Sheshonq I (dinastia faha-22) dia nitondra ny anarana hoe Sesaq na Shishak. Sisaka no anoratana izany anarana izany ao amin' ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy. Ao amin' ny Boky voalohan' ny Mpanjaka (1Mpanj. 11:40)^[2], dia nandray an' i Jerôbôama izy, i Jerôbôama mpanompo niodina tamin' i Sôlômôna. Taorian' ny fahafatesan' i Sôlômôna dia niverina tany Jodà i Jerôbôama nefa niady tamin' i Rôbôama (na Rehôbôama) zanak' i Sôlômôna izy ka nanorina ny Fanjakan' i Israely (na Fanjakan' i Samaria) ao avaratra. Araka ny Boky faharoan' ny Tantara (2Tant. 12:1-16)^[3] dia nanararaotra ny fisarahan' ny Hebreo i Sheshonq ka nanafika an' i Rôbôama (na Rehôbôama). Nanao fahirano an' i Jerosalema izy ary afaka namerina ny fandriam-pahalemana tamin' ny nandefasany ny fanaky ny Tempoly, afa-tsy ny Fiaran' ny Fanekena. Taorian' izany dia nanafika an' i Jeroboama, ilay namany taloha, ilay farao ka nandositra nankany Jôrdania i Jerôbôama. Ny arkeôlôjia dia manamarina ny fisian' izany fanafihana izany satria nijanona tao Megidô i Sheshonq ka nanorina tsangambato fahatsiarovana izay manambara ny fandreseny^[4].

Araka ny voasoratra ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka (2Mpanj. 17: 1-6)^[5] dia nikambana tamin' ny farao So i Hôsea (na Ôsea) mpanjakan' i Israely mba hanafaka ny fireneny amin' ny fanjanahan' ny fanjakana asiriana azy. Tsy hita ao amin' ny lahatssoratra egiptiana io anarana hoe So io nefa mety ho fanafohezana ny anaran' ny farao Osorkon IV izany.

Ny anaran' i Taharqa, mpanjaka tao amin' ny dinastia faha-25, dia hita ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka (2Mpanj. 19:9)^[6] sy ny Bokin' i Isaia (Is. 37:9)^[7] amin' ny firesahana ny amin' ny ady tamin' i Asiria tamin' ny fitondran' i Senakeriba (137). Tiraka no anoratan' ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy izany anarana izany.

Hita ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka (2Mpanj. 23:29)^[8] sy ny Boky faharoan' ny Tantara (2Tant. 35:20-25) koa ny anaran' i Nekaô II, mpanjaka tamin' ny dinastia faha-26, ka voalaza fa tomponanadraikitra tamin' ny nahafatesan' i Jôsia, mpanjaka faha-16 tao Jodà, tamin' ny ady tao Megidô tamin' ny taona 609 tal. J.K.^[9]. Atao hoe Nekô io anarana io ao amin' ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy.

Sady andriamanitra ny farao, amin' ny maha zanaky ny andriamanitra masoandro, Rê, azy, mpanjaka olombelona koa (heverina fa mpandimby ara-dalàna an' i Hôrosy izay mpanjaka voalohany tany Egipta, araka ny fedrà). Ninoana fa ny farao no misahana ny fiakarana sy fidinan' ny ranon' i Nily (na Neily) mandritra ny fahavelomany fa aorian' ny fahafatesany izy vao miova ho andriamanitra rehefa avy nandalo fitsarana ka mendrika izany^[10].

Ny farao dia manana fomba (natiora) roa ka ny iray fomban' olombelona fa ny iray hafa fomban' andriamanitra. Nivoatra araka ny vanim-potoana ny fiheverana ny farao ho andriamanitra. Tamin' ny Empira Tranainy dia andriamanitra nisahana ny filaminana sy ny famoronana ny farao. Araka ny teôlôjia nanjaka tamin' izay dia sahala amin' ny andriamanitra masoandro Rê izay lazaina fa rainy izy. Taorian' ny fikorontanan' ny pôlitika tamin' ny Vanim-potoana voalohany antenatenany, tamin' ny Empira Afovoany, dia nanakaiky ny vahoakany ny farao. Voafidin' i Rê izy sady nisahana ny anjara asan' ny mpanelanelana. Tamin' ny Empira Vaovao dia zanaka ara-nofon' i Rê avy amin' ny tsirinainy ny farao. Ny rohim-pianakaviana nisy teo amin' ny farao sy ny andriamanitra dia nisongadina kokoa. Nanomboka tamin' i Totmôsisy III dia nanjary fitaovana pôlitika ny maha andriamanitra ny farao ary ny fahamarinan' izany dia porofoin' ny fedrà momba ny fivadian' ny andriamanitra amim-behivavy (grika: Θεογάμια / theogamia) na ankatoavina amin' ny alalan' ny fanehoana faminaniana ao amin' ny tempolin' i Amôna. Amin' ny vanim-potoana rehetra dia notrandrahana amin' ny lafiny pôlitika sy amin' ny fanaovana fampielezan-kevitra ny maha andriamanitra ny farao. Raha tsy ampy ny fanaporofoana ny maha ara-drariny ny fiakaran' ny farao eo amin' ny seza fiandrianany dia miezaka mafy ny farao izay manjaka haneho ny maha voafidin' ny andriamanitra azy teo anivon' ny maro ka indraindray dia atao hoe efa hatramin' ny nahaterahany izany fifidianana azy izany^[11].

Ny maha andriamanitra ny farao dia miseho amin' ny alalan' ny atao hoe Ka Nesout ("Ka an' ny mpanjaka"), dia ny fananan' ny mpanjaka vatana hafa, ny toetra ananany hatrany ambohoka, ny ampahany tsy mety maty. Misy fifandrohizany amin' ny andriamanitra sady miditra ao amin' ny tari-pianakavian' ny farao nodimbiasany ny farao amin' ny alalan' ilay Ka. Ao amin' ilay atao hoe fivadian' ny andriamanitra amin' ny olombelona (theogamia) dia miseho miaraka amin' ny vatana ny Ka eo amin' ny fitorontoronana ny farao. Tsy tonga andriamanitra anefa ny farao raha tsy amin' ny fotoana ikambanany amin' ny Ka, rehefa miombona tanteraka amin' ny endrik' olomelona io singa tsy mety maty io. Izany fiombonana izany dia mitranga eo amin' ny fametrahana ny satro-boninahitra amin' ny farao sy amin' ny fotoana ipetrahan' ny farao eo amin' ny seza fiandrianan' i Hôrosy. Fisehoan' ny Kan' i Hôrosy amin' ny endrik' olombelona ny farao. Ny anjara asa maha mpanjaka no maha andriamanitra ny farao, izany hoe amin' ny fotoana itovian' ny farao tanteraka amin' i Hôrosy, zanak' i Ôsirisy, sy amin' i Rê, andriamanitra mpamorona, atao hoe rain' ny farao^[12].

Afaka miseho amin' ny endrika maro ny Kan' ny farao. Fisehoana manaitra indridra ilay sarivongana goavambe. I Ramsesy II no tena nampiasa izany fitaovam-pampielezan-kevitra izany; tao Memphis sy tao Tebay ary tao Pi-Ramses na tao Abu Simbel, tamin' ny fametrahany sarivongana toy izany teo amin' ny fidirana ao amin' ny tempoly. Ireo sarivongana goavana ireo dia nanoatra noho ny maha fitaovam-panaingoana azy satria zavatra natao hanaovan' ny vahoaka fanompoam-pivavahana izy ireo. Izy ireo koa dia misahana ny anjara asan' ny mpanelanelana eo amin' ny olombelona sy ny andriamanitra satria misy ampahan' ny maha andriamanitra ny farao ao amin' ireo sarivongana ireo^[13].

Ny Fanjaka Tranain' i Egipta (taona 2700 tal. J.K. hatramin' ny taona 2200 tal. J.K.) no lava indrindra amin' ny fotoana nampisy filaminana ara-pôlitika tao amin' i Egipta taloha, afa-tsy ny fidiran' ny vahoaka mpifindrafindra monina tsindraindray. Nantanjaka ny Fanjakana ary nisy fitantanan-draharaha nahomby nanomboka tamin' ny dinastia tinita tamin' ny nanjakan' ny farao tamin' ny dinastia faha-3 sy faha-4. Niroborobo ny fambolena izay nampisana fitarihan-drano tamin' ny lemaka manodidina an' i Nily ka niteraka fahafahana hampandoa hetra betsaka ny vahoaka.

Niriborobo torak' izany koa ny varotra tamin' i Nobia sy tamin' ny mponina tany Libia. Ny fianakaviana mpanjaka no tompon' ny tombontsoa ka nisy ny fivoarana ara-pivavahana izay nanome anjara asan'andriamanitra ny farao. Noheverina ho mpandimby sady fiovan' ny andriamanitra Hôrosy ho nofo ny farao, ary taty aoriana, nanomboka tamin' ny dinastia faha-5 dia noheverina ho zanaky ny andriamanitra masoandro Rê izy ireo. Voafehy tsara ny fanaovana asa fanorenana sy ny fanaovana sary sokitra. Izany vanim-potoana izany no nampandroso indrindra ny fanamboarana piramida.

Tao amin' ny faritr' i Memfisy, tao amin' ny toeram-pandevennana lehibe tao Gizeh sy Dahchour ary Saqqarah dia natomboka tamin' ny fanamboarana piramida mirefy 62 m ny farao Djeser, avy eo taty aoriana, ny piramida nirefy 105 m ary ny piramida mitohatohatra mirefy 110 m ao Snefru, avy eo ireo piamida telo lehibe dia lehibe ao Kheops sy Khephren ary Mykerinos izay mirefy 147 m sy 144 m ary 66 m. Ireo piramida ireo, izay natao handevenana ny farao, sy ny Sfinksa Lehibe izay manambara ny tanjak' ny farao sady maneho ny maha ivon' ny fiarahamonina egiptiana azy tamin' izany fotoana izany^[14].

Izany fandrosoana izany dia voahelingelina tamin' ny dinastia faha-5 sy faha-4 vokatry ny fihamainanan' ny tany izay nanajary tany efitra sy ny ady an-trano teo amin' ny fianakaviana mpanjaka. Noho izany dia nihavery tsikelikeny ny lazan' ny fanjakan' ny farao. Nihanahazo vahana ny olona nisahana anjara asa lehibe isam-paritra sady niha nanam-pahefana pôlitika. Vokatr' izany koa angamba no nahatonga ny piramida namboarina taty aoriana nihafohy sy nihatsotra. Ohatra, ny piramida Userkaf sy Sahure: 48 m; Neferirkarê: 72 m; Niuserrê: 50 m^[15]. Na dia eo aza izany fahatsoran' ny endrik' ireo piramida ireo izany dia tombony azo tamin' izy ireo ny fitahirizany ny antsa sy ny raikipohy majika tao amin' ny Lahatsoratry ny Piramida teny amin' ny rindrin' ny piramida Unas nirefy 43 m sy Pepi I sy Merenrê ary Pepi II nirefy 52 m eo ho eo. Izany tahirin-kevitra mifangaroharo izany no vavolombelona tranainy indrindra voasoratra momba ny eritreritr' olombelona ny amin' ny fiainana any an-koatra. Voaresaka ao ny fiovan' ny farao ho Ôsirisy aorian' ny fahafatesany sy ny fifindran-toeran' ny fanahiny mankany an-danitra^[16].

Toerana masina ny tempoly egiptiana andraisana eto an-tany ny ampahan' ny mandrakizain' ny andriamanitra. Ny sarivongan' ny andriamanitra any anatiny indrindra amin' ny tempoly dia iangonan' ny hery miafina miasa eto amin' izao rehetra izao. Amin' ny fotoana tsy miova dia mikarakara an' ilay sarivongana ny mpisorona (pretra). Raha ny tokony ho izy dia ny farao ihany no tokony ho afaka hanakaiky an' ilay sarivongana. Nefa noho izy tsy manatrika eo amin' ny fomba azo tsapain-tanana, dia ny mpisorona no misolo azy. Hita amin' ny toerana rehetra anefa ny farao amin' ny alalan' ny sary. Ny fampihaingoana ny rindrina rehetra dia natokana ho an' ny fihaonany amin' ny andriamanitra. Misy fanehoam-panatitra maro tanterahina (zava-pisotro, sakafo, firavaka, menaka fanosotra, vatosoa) mba hihazonana ny herin' andriamanitra izay miantoka ny fiadanan' ny fanjakana^[17].

Araka ny lahatsoratra sasany dia manankina ny momba azy amin' ny andriamanitra amim-pahazotoana sy amim-pahatsorana ny farao. Nanomboka tamin' ny dinastia faha-4 dia maneho ny farao sahala amin' ny andevo ny sarivongana; mandohalika sady mihazona zavatra fenti-manao fombafombam-pivavahana na manandratra izany ho fanatitra na fitsaohana. Manana andraikitra hampihatra ny baiko azony avy amin' ireo andriamanitra ireo ny farao. Izany baiko izany dia isan-karazany: manamboatra tempoly, mandefa tafika, manangana tsangambato roa, mihady vovon-drano any amin' ny tany efitra, sns.

Ny fiainan-javamananain' ny andriamanitra dia sahala amin' ny an' ny olombelona: matory sy mifoha ary mila sakafo. Anjara asan' ny farao ny manao ny hampaharitra izany fahavelomana izany. Ny harena rehetra, ny fitafiana rehetra, ny sakafo rehetra izay entina ao amin' ny tempoly sy ny toeram-pitehirizana dia adidy ifanarahan' ny andriamanitra sy ny olombelona nefa ny farao irery ihany no antoka sy tomponandraikitra amin' izany^[18]. Amin' ny maha fenitra ny Maât dia ahafahan' ny farao mihazona ny fifandraisana akaiky amin' ny herin' andriamanitra avy any an-danitra miasa eto an-tany izy. Ao amin' ny sarisary ao amin' ny tempoly, ny sarin' ny fanaovana fanatitra ny maât dia maneho ny fanoloran' ny farao amin' ny andriamanitra iray ny harona ipetrahan' ny Maât. Izany fihetsika izany dia ahafahan' ny farao mampanomboka ny fitsingerenam-potoana izay miantoka ny fiainana. Ny fanomezana ny Maât ho sakafo dia maneho amin' ilay andriamanitra anoloran' ny farao izany fa afaka miantoka ny fiadanan' ny rehetra ny farao. Ho valin' io fanomezana tsara indrindra io dia izao no azo' ny farao avy amin' ny andriamanitra: ny faharetan' ilay lamina noho ny fandefasana ny Maât mahenika an' izao tontolo izao, dia ny tsingerin' ny fotoana sy ny tsingerin' ny fizaràn-taona^[19].

Niorina tamin' ny ranon' i Nily na Neily ny firoborobo ara-toekaren' i Egipta. Isan-taona amin' ny volana Jona dia andrasana fatratra ny fiakaran' ny ranon' i Nily. Antenaina ny hisian' ny tondrandrano antonony. Tsy nieritreritra ny farao ho afaka hibaiko ny tondradrano tahaka ny andriamanitra ny Egiptiana. Kely dia kely ary voafetra ho amin' ny fahazoana ny fitiavan' ny andriamanitra azy ny anjara asan' ny farao; ny tsy fiovaovan' ny hamaron' ny rano dia iantohan' ny fanaovana fanatitra amin' ny fivavahana. Ny fiaraha-miasa eo amin' ny farao sy ny andriamanitra dia iankinan' ny ain' izy roa tonta. Ao amin' ny tempoly dia miankina amin' ny fiakaran' ny rano ny hamaron' ny fanaovana fanatitra ary izany fiakaran' ny rano izany dia tsy azo raha tsy misy fanompoana ara-dalàna sy fanaovana fanomezana betsaka^[20].

Miantoka ny fahavokaran' ny tany sy ny fiterahan' ny biby fiompy maro ny farao amin' ny maha anisan' ny fianakavian' andriamanitra azy. Ny fiadanan' ny vahoaka amin' ny ankapobeny dia miakina amin' ny fanatanterahana fombafomba miharo firavoravoana isan-taona izay atao hiteraka fanambinana ho an' ny fambolena alohan' ny hambolena ny tany. Rehefa miakatra ny rano dia mitarika ny fanaovana fombafomba izay mamporisika ny hery mampahavokatra avy amin' i Hâpy ny farao amin' ny alalan' ny fanaterana mofo, voninkazo, voankazo ary sarisokitra madinika maneho an' ilay andriamanitra. Amin' ny maha mpisorona fara tampony azy dia afaka mampanao sorona fanampiny izy raha toa ka tsy ampy ny fitomboan' ny ranon' i Nily. Tao amin' ny Empira Tranainy anefa dia voateny indraindray ny mosary. Aseho ho mifanohitra tanteraka amin' izany lozan' ny mosary izany anefa ny fizaràn-tany onenan' ny farao. Afaka manapitra ny fahantrana ny farao amin' ny alalan' ny fanokafany ny toeram-pitehirizana ary izany hery tsy araka ny an' ny natiora izany dia miantoka ny fahavokisan' ny rehetra^[21].

Ny kisary an-tsain' ny Egiptiana dia anjakan' ny fedrà momba ny adin' i Rê tamin' ilay bibilava Apophis. Tandindomin-doza hatrany izao tontolo izao ka ny hoe "tora-pasik' i Apophis" dia manambara ny mosary sy ny fahoriana. Ao amin' ny fedrà maro dia nandresy an' i Apophis i Rê fa aty an-tany kosa dia ny farao no mandresy ny mosary sy ny areti-mifindra sy ny fikmiana ary ny ady ifanaovan' ny firenena. Fisehon' ny fikorontanana tany am-boalohany ny mpikomy sy ny mpanani-bohitra ary ny mpandroba. Ny tanjaka an' adin' ny farao no andresena izany fikorontanana izany^[22].

Ny sarin' ny "fandripahana ny fahavalo" dia maneho ny fandresen' ny farao izay mampateza ny sivilizasiôna egiptiana nandritra ny telo arivo taona. Aseho mitsangana ny farao, mitondra kanonta sady mihazona amin' ny volony ilay fahavalo mandohalika. Ny kanonta dia ingain' ny farao avo sady ampandihiziny, iandrasany ny hanapotehany ny lohan' ilay fahavalo voasambotra izay matahotra, manandra-tanana hiaro tena farany. Nampidirina tao Egipta nandritra ny Vanim-potoana antenatenany faharoa ny kalesim-piadiana rehefa teo ambany fanapahan' ny Hiksôsy ny Vinanin' i Nily. Ireo Hiksôsy ireo dia voaroaka ka niala an' i Egipta tamin' ny andron' ny farao Ahmôsis tamin' ny fiandohan' ny dinastia faha-18.

Nitana ny anjara toerany lehibe nandritra ny fanafihana miaramila ny kalesim-piadiana ka lasa tandindon' ny fahefan' ny farao. Mitsangana ny farao rehefa mitaingina kalesy sady mitifitra tsipika maro amin' ny fahavalony. Tsy dia maro ny fanehoana ara-tantara izany zavatra izany hatramin' ny farao Thoutmôsis III nefa nihamaro izany faha Ramsesy II tao Karnak, ao Luxor, ao amin' ny tempolin' i Ramsesy maro sy ny tempoly nobiana. Tandindon' ny famoretana egiptiana ny sarin' ny farao mitaingina kalesy ka naseho ho resy izany ao amin' ny Bokin' ny Eksôdôsy tamin' ny niteleman' ny ranomasina ny kalesin' i Egipta izay ravan' ny herin' ny andriamanitr' i Mosesy^[23].

Sivilizasiôna tsy nanana mpitsara matihanina i Egipta tamin' ny Andro Taloha. Ny mpiasam-panjaka tao amin' ny farao dia afaka nanao ny asan' ny fitsarana izay mifandray amin' ny andraikiny na inona laharam-boninahiny. Tsy nisy fiavahany ny raharaham-pitsarana sy ny raharaham-pivavahana ary toraka izany koa ny lalàna famaizana sy ny lalàna tsotra. Nanjaka ny fanaovana kabary ka vahaolana avy amin' ny fanelanelanana no notadiavina hiantohana ny fiadan' ny fiarahamonina. Mba hahafantarana na marina na diso ny lazain' ny voampanga, dia nanao fianianana amin' ny ain' ny farao na amin' ny ain' ny andriamanitra ny voampanga. Miteraka fanamelohana ho faty ny fianianana nataotao foana. Raha tsy mahafa-po ny fitsarana ataon' ny mpiasam-panjakana dia ny farao no mpitsara fara tampony, indrindra amin' ny fampiharana ny fanamelohana ho faty. Tamin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. dia nisy matetika ny fangatahana ny andriamanitra mba hitsara amin' ny alalan' ny fanao maneho fanambaràn' andriamanitra^[24].

Fandaminana miorina amin' ny lalàna maro dia maro voatahiry ao amin' ny tahirin-tsoratra teo ambany fiadidian' ny viziry, mpiara-miasa akaiky tamin' ny farao, ny Fanjakana egitiana tamin' ny Andro Taloha. Amin' ny ankapobeny dia mamporisika ny farao hanamafy ny lalàna sy hanao izay hahatonga lafatra azy ireo ary hanao izay hampiharana izany ny antsa maneho fiarovan-kevitra. Antohan' ny lalàna (hepu) amin' ny alalan' ny didim-panjakana (udu nesut: "didin'ny mpanjaka") ny fampandehanan-draharaha eo amin' ny fanjakan' ny farao.

Mahasahana sehatra sy toe-javatra maro anapahan-kevitra toy ny fanambaràna ny fiandrianana vaovao, ny taratasy alefa amin' ny mpiasam-panjakana na amin' ny tandapa, ny didy fanendrena na fanonganana, ny baiko atao amin' ny fitantanan-draharaha momba ny fandaminana ny fanafihana ataon' ny miaramila, na fanafihana toeram-pitrandrahana harena an-kibon' ny tany, na fananganana tsangam-bato, na fanangonan-ketra tsy araka ny mahazatra. Afaka manapa-kevitra ny amin' ny fisafidianana tempoly hohatsaraina manokana ny farao amin' ny alalan' ny fanomezana azy tany sy fitaovana hanamorana ny fitaterana ary biby fiompy fanampiny, na koa mandidy ny hanatsarana azy sy hanavaozana na hanamboarana azy tanteraka indray.

Mahakasika ny fandaminana ny fanompoam-pivavahana atao amin' ny fandevenana tandapa akaiky ny mpanjaka koa ny didim-panjakana, ka voresaka amin' izany ny amin' ny fanomezana vatam-paty voasokitra, fasana (mastaba) na tanimboly natokana hamokarana ny sakafo hatao fanatitra. Hita araka izany fa mety mahakasika sehatra ankapobeny toy ny fanatsarana ny fahasalamam-bahoaka ny didim-panjakana na mahakasika sehatra manokana toy ny tsy fampandoavan-ketra ny tompon' ny tany iray. Ny vontoatin' ireo didim-panjakana ireo dia mila ny fahiratan-tsain' ny farao aorian' ny ady hevitra sy fakàn-kevitra eo amin' ny olona toteny sy ny tandapa ary koa fijerena ny zava-boarakitra ao amin' ny tahirin-tsoratra^[25].

Amin' ny farao miisa 345 dia 4 no fantatra fa vehivavy. Araka ny mpahay tantara Manethon avy any Sebennytos (taonjato faha-3 tal. J.K.) dia neken' ny Egiptiana ny hahafahan' ny vehivavy ho lasa farao tamin' ny nanjakan' i Ninetjer, ilay farao faha-3 tamin' ny dinastia faha-2 (taonjato faha-28 tal. J.K.). Tamin' ny vanim-potoana rehetra dia nisongadina ny fanjakan' ny lehilahy. Noho izany dia niaraka tamin' ny fikorosy fahan' ny fahefan' ny mpanjaka sy ny fitohizan' ny dinastia tra-pahasahiranana ny fahazoan' ny vehivavy fitondrana^[26].

Ny faraovavy Nitokris dia mety ho olona ao amin' ny fedrà fotsiny. Ny anarana hoe Nitokris dia mety avy amin' ny anarana egiptiana hoe Netikerti, mpanjaka tamin' ny faran' ny dinastia faha-6 izay azo heverina fa ny mpanjaka Netjerkarê. Araka ny lovantsofina grika dia nanjaka tamin' ny faramparan' ny dinastia faha-6 taorian' ny famonoana ny anadahiny Merenrê II i Nitokris. Tamin-kafetsena no namaliany faty an' izany vonoana olona izany tamin' ny famonoana Egiptiana maro, avy eo izy namono tena, mba hialana amin' ny valifaty hahazo azy^[27].

Tsy azo lavina ny fisian' i Neferusobek; zanakavavin' ny farao Amenemhat III sady anabavy no vadin' i Amenemhat IV izay nodimbiasiny. Nanasongadina ny fiafaran' ny dinastia faha-12 sady nanombohan' ny dinastia faha-13 ny fiafaran' ny fanjakany izay naharitra telo taona sy folo volana. Nitafy akanjom-behivavy izy, ary izany akanjom-behivavy izany dia nasiany salakan-dehilahy fitafin' ny farao. Nalevina tao amin' ny piramida kely ao Mazghuma izy^[28].

Ny tena nalaza tamin' ireo faraovavy efatra ireo dia i Hatchepsout tamin' ny dinastia faha-18. Zanak' i Thoutmôsis I izy sady vadin' ny anadahy tsy iray tampo aminy Thoutmôsis II. Nitantana ny fanjakan' i Thoutmôsis III izay mbola kely taona izy tamin' ny nahafatesan' ny vadiny. Tamin' ny fahafito taonan' ny fitantanany ny fanjakana dia nalainy ho azy an-keriny ny fitondrana dia nisatroka ny satro-boninahitry ny mpanjaka izy ka lasa farao. Nahatazona ny fanjakana hatramin' ny nahafatesany tamin' ny taona faha-22 i Hatchepsout. Tsy namabo tany izy fa nanarina ny zavatra miorina tao Tebay sy tany amin' ny faritany. Mirakitra ny tantaran' ny fandehanana an-dranomasina nankany Pount ny rindrin' ny tempolin' ny fandevenana azy ao Der el-Bahari. Heverin' ny mpandimby azy ho mpisandoka fitondrana izy ka nosimbaina ny faritra misy ny anarany ao ambanin' ny sarisokitra maneho azy sady nesorina tsy ho ao amin' ny fitahirizana ny tantara isan-taonan' ny mpanjaka ny momba azy^[29].

Tsy dia nalaza ny faraovavy Tausert izay nanjaka farany tamin' ny dinastia faha-19, dimy ambin' ny folo taona taorian' ny nahafatesan' i Ramsesy II izay mety ho raibeny. Zanakavavin' i Merenptah izy ka nanambady ny anadahy tsy iray tampo aminy atao hoe Seti II ary naka ny fanjakana taorian' ny nahafatesan' i Siptah. Nanorina tempolim-pandevenana tao Tebay izy. Nesorina tsy ho ao amin' ny fitahirizana ny tantara isan-taonan' ny mpanjaka ny momba azy ary nampiasain' i Sethnakht mpandimby azy tamin' ny dinastia faha-20 (taona 105) ny fasany^[30].

1. ↑ "Pharaon", araka ny Dictionnaire de l'Académie française, ao amin'ny Centre national de ressources textuelles et lexicales (sens 1). (tahiry)
2. ↑ 1Mpanj. 11.40: "Ary Solomona nitady hamono an'i Jeroboama. Fa Jeroboama niainga, dia nandositra nankany Egypta ho any amin'i Sisaka, mpanjakan'i Egypta, ka nitoetra tany mandra-pahafatin'i Solomona." (Ny Baiboly)
3. ↑ 2Tant. 12.2-9: "2 Ary tamin' ny taona fahadimy nanjakan-dRehoboama mpanjaka dia niakatra Sisaka, mpanjakan' i Egypta, hamely an' i Jerosalema, fa nivadika tamin' i Jehovah ny mponina tany, (..) 5 Ary Semaia mpaminany tonga tao amin-dRehoboama sy ireo mpanapaka ny Joda, izay tafangona tany Jerosalema noho ny amin' i Sisaka, ka nanao taminy hoe: Izao no lazain' i Jehovah: Hianareo efa nahafoy Ahy, koa Izaho kosa dia mba nahafoy anareo ho eo an-tànan' i Sisaka. (...) 7 Ary nony hitan' i Jehovah fa niaiky izy, dia tonga tao amin' i Semaia indray ny tenin' i Jehovah nanao hoe: Efa niaiky izy, ka dia tsy handringana azy Aho, fa tsy ho ela dia hamonjy azy; ary tsy haidiko amin' i Jerosalema avy amin' ny tànan' i Sisaka ny fahatezerako. (...) 9 Dia niakatra Sisaka, mpanjakan' i Egypta, hamely an' i Jerosalema ka namabo ny rakitry ny tranon' i Jehovah sy ny rakitry ny tranon' ny mpanjaka: samy nobaboiny avokoa izy rehetra; ary nobaboiny koa ny ampinga volamena izay nataon' i Solomona." (Ny Baiboly)
4. ↑ Peter A. Clayton (trad. Florence Maruéjol), Chronique des Pharaons : L'histoire règne par règne des souverains et des dynasties de l'Égypte ancienne, Casterman, 1995, 224 p. (ISBN 2203233044), p. 185-186.
5. ↑ 2Mpanj. 17. 4: "4 Ary ny mpanjakan' i Asyria nahita fa niodina Hosea; fa efa naniraka olona tany amin' i So, mpanjakan' i Egypta, izy sady tsy nanatitra hetra ho an' ny mpanjakan' i Asyria intsony tahaka ny fanaony isan-taona; koa dia nanidy azy ny mpanjakan' i Asyria sy namatotra azy tao an-trano-maizina." (Ny Baiboly)
6. ↑ 2Mpanj. 19.9: "Ary nony ren'i Sankeriba ny amin'i Tiraka, mpanjakan'i Etiopia, nanao hoe: Indro, avy hiady aminao izy, dia naniraka olona indray ho any amin'i Hezekia izy (...)" (Ny Baiboly)
7. ↑ Is. 37.9: "Ary ren'i Sankeriba ny amin'i Tiraka, mpanjakan'i Etiopia, nanao hoe: Avy hiady aminao izy; ary nony nandre izany izy, dia naniraka olona ho any amin'i Hezekia (...)" (Ny Baiboly)
8. ↑ 2Mpanj. 23.29: "Tamin'ny andro nanjakan'i Josia no niakaran'i Farao-neko, mpanjakan'i Egypta, hankany amoron'ny ony Eofrata hiady amin'ny mpanjakan'i Asyria; ary Josia mpanjaka dia nandeha hiady amin'i Farao. Kanjo nony hitany, dia matiny tao Megido izy." (Ny Baiboly)
9. ↑ Peter A. Clayton (trad. Florence Maruéjol), Chronique des Pharaons : L'histoire règne par règne des souverains et des dynasties de l'Égypte ancienne,, Casterman, 1995, 224 p. (ISBN 2203233044) p. 196,
10. ↑ "Pharaon", Microsoft Encarta 2009. 1993-2008.
11. ↑ Colette J. Manouvrier, Ramsès le dieu et les dieux ou la théologie politique de Ramsès II, Lille, Diffusion ANRT, 1996, 745 p. ISBN 9782729515454, vakio eto [tahiry], pp. 564-567.
12. ↑ Colette J. Manouvrier, Ramsès le dieu et les dieux ou la théologie politique de Ramsès II, Lille, Diffusion ANRT, 1996, 745 p. ISBN 9782729515454, p. 464 et 556.
13. ↑ Colette J. Manouvrier, Ramsès le dieu et les dieux ou la théologie politique de Ramsès II, Lille, Diffusion ANRT, 1996, 745 p. ISBN 9782729515454, pp. 464-466 sy 556.
14. ↑ Peter A. Clayton (trad. Florence Maruéjol), Chronique des Pharaons : L'histoire règne par règne des souverains et des dynasties de l'Égypte ancienne, Casterman, 1995, 224 p. (ISBN 2203233044), p. 31-59
15. ↑ Peter A. Clayton (trad. Florence Maruéjol), Chronique des Pharaons : L'histoire règne par règne des souverains et des dynasties de l'Égypte ancienne, Casterman, 1995, 224 p. (ISBN 2203233044), p. 60-67
16. ↑ Claude Carrier, Textes des Pyramides de l'Égypte ancienne, Paris, Cybèle, 2009-2010 (ISBN 9782915840100), "Préambule".
17. ↑ Marie-Ange Bonhême et Annie Forgeau, Pharaon : Les secrets du Pouvoir, Paris, Armand Colin, 1988, 349 p. (ISBN 2200371209) p. 124-127.
18. ↑ Sylvie Cauville, L'offrande aux dieux dans le temple égyptien, Paris-Leuven (Belgique), Peeters, 2011, 291 p.(ISBN 9789042925687), pp. 11-17
19. ↑ Bernadette Menu (préf. Charles de Lespinay et Raymond Verdier), Égypte pharaonique : Nouvelles recherches sur l'histoire juridique, économique et sociale de l'ancienne Égypte, Paris, L'Harmattan, 2004, 391 p. (ISBN 2747577066), p. 95-97.
20. ↑ Georges Posener, "De la divinité du pharaon", Cahiers de la Société Asiatique, Paris, N° 15,‎ 1960, p. 60-61.
21. ↑ Marie-Ange Bonhême et Annie Forgeau, Pharaon : Les secrets du Pouvoir, Paris, Armand Colin, 1988, 349 p. (ISBN 2200371209), p. 164-166.
22. ↑ Marie-Ange Bonhême et Annie Forgeau, Pharaon : Les secrets du Pouvoir, Paris, Armand Colin, 1988, 349 p. (ISBN 2200371209), p. 42.
23. ↑ Renaud Pietri, "Le roi en char au Nouvel Empire" in Collectif, Horemheb : Grand serviteur de l'État et pharaon, Égypte, Afrique et Orient, Montségur,‎ 2014 (ISSN 1276-9223), , p. 13-22
24. ↑ Bernadette Menu, Recherches sur l'histoire juridique, économique et sociale de l'ancienne Égypte. II, Le Caire, coll. « Bibliothèque d'étude » (N° 122), 1998 (réimpr. 2008), 423 p. (ISBN 9782724702170), p. 233-245.
25. ↑ Marie-Ange Bonhême et Annie Forgeau, Pharaon : Les secrets du Pouvoir, Paris, Armand Colin, 1988, 349 p.(ISBN 2200371209), p. 181-182.
26. ↑ Jean Leclant (directeur), Dictionnaire de l'Antiquité, Paris, PUF, 2005 (réimpr. 2011), 2390 p.(ISBN 9782130589853), p. 1878-1879.
27. ↑ Christiane Desroches Noblecourt, La Femme au temps des Pharaons, Paris, Stock / Pernoud, 1986(réimpr. 2000), 255 p. (ISBN 2234052815), p. 92
28. ↑ Pascal Vernus et Jean Yoyotte, Dictionnaire des pharaons, Paris, Éditions Noêsis, 1988 (réimpr. 1998), 226 p. (ISBN 2702820018), p. 64, 146.
29. ↑ Joyce Tyldesley, Hatshepsout : La femme pharaon, Monaco, Éditions du Rocher, 1997, 289 p.(ISBN 9782268025162)
30. ↑ Frédéric Servajean, Mérenptah et la fin de la XIXe dynastie, Paris, Pygmalion, 2014, 399 p.(ISBN 9782756409917)