Ady Lehibe Faharoa

Ny Ady Lehibe faharoa (AL2) dia ady mitam-piadiana izay niseho maneran-tany, nanomboka tamin' ny 1 Septambra 1939 sy nifarana tamin' ny 2 Septambra 1945. Io ady maneran-tany io dia nampifanandrina toby roa: ny Mpiray Dina (frantsay: Alliés), izay ahitana ny firenena tandrefana toa an' i Frantsa sy ny Fanjakana Mitambatra ary i Etazonia, miampy ny Firaisana Sôvietika sy i Sina, andaniny, sy ny firenena ao amin' ny Aksisy na Teza (frantsay: Axe), izay ahitana an' i Alemaina Nazi sy ny Empira Italiana ary ny Empira Japôney, ankilany.

Ny Ady Lehibe Faharoa dia vokatry ny tsy fahafaham-po nateraky ny famahana ny Ady Lehibe Voalohany sy ny nofinofi-piitarana (imperialisma) sy fanjakazakana tao amin' ny firenena telo lehibe ao amin' ny Aksisy. Raikitra ny AL2 noho ny fitambaran' ny disadisa sy ny ady an-trano tao amin' ny faritra maro, indrindra taty Afrika (ady faharoa teo amin' i Italia sy i Etiôpia nanombola tamin' ny taona 1935), tao Espaina (ady an-trano nanombola tamin' ny 18 Jolay 1936), tao Sina (ady sinoa-japôney tamin' ny 7 Jolay 1937) ary ary tao Eorôpa Afovoany (fampidiran' i Alemaina an-keriny an' i Aotrisy ho anisan' ny taniny tamin' ny 11 Martsa 1938, ary fakany ny fizaràn-tanin' ny Sodety avy amin' i Tsekôslôvakia tamin' ny 21 Ôktôbra 1938, fanafihan' i Alemaina an' i Pôlônia tamin' ny 1 Septambra 1939).

Nanao fifanekena ny tsy hifanafika ny Firaisana Sôvietika sy i Alemaina nazi tamin' io fotoana io. Raha tamin' ny voalohany nifandray tamin' i Alemaina tamin' ny fizaràna an' i Eorôpa ny Firaisana Sôvietika, dia nanatevin-daharana ny Mpiray Dina tao amin' ny vava ady ao Eorôpa Atsinanana ny Firaisana Sôvietika taorian' ny fivadihan' ny Alemana taminy sy taorian' ny fanafihan' i Alemaina an' i Pôlônia, ka lasa nifanafika indray ny Firaisana Sôvietika sy i Alemaina. Nandao ny tsy fiandaniany kosa i Etazonia taorian' ny fanafihan' ny Japôney an' i Pearl Harbor any Hawaii tamin' ny 7 Desambra 1941. Nanomboka teo dia nanjary maneran-tany tokoa ilay ady, ka nahatafiditra ny firenen-dehibe rehetra sy ny ankamaroan' ny firenena eran-tany, saika amin' ny kôntinanta rehetra.

Nitranga teny amin' ny zanatanin' ny firenena eorôpeanina ihany koa ny ady. Ao ny fanafihan' i Alemanina an' i Libia, ny fanafihan' ny Britanika ny firenena ao Afovoany Atsinanana ary koa ny fanafihany an' i Madagasikara tamin' ny 5 Mey 1942.

Nanomboka nifarana ny ady tao amin' ny sahan' ady eorôpeana tamin' ny 8 May 1945 (9 Mey 1945 tao amin' ny Firaisana Sôvietika noho ny fahasamihafan' ny hasin' ora) tamin' ny filavo lefona tsy misy fepetran' i Alemaina (ny Reich Fahatelo), ary nifarana tanteraka tao amin' ny sahan' ady Azia-Pasifika tamin' ny 2 Septambra 1945 tamin' ny fioavo lefona tsy misy fepetran' ny Empiran' i Japàna.

Ny Ady Lehibe Faharoa no ady mitam-piadiana niseho tamina valaran-tany lehibe indrindra amin' izay fantatry ny olombelona, izay ​​nahitana mpiady maherin' ny 100 tapitrisa avy amin' ny firenena 61, nampiely ny ady tamin' ny velaran-tany 22 tapitrisa km², ary nahafaty olona 62 tapitrisa teo ho eo, anisan' izany ny sivily maro anisa. Ny Ady Lehibe Faharoa ihany koa no ady ara-potokevitra lehibe indrindra teo amin' ny Tantara, izany no manazava ny nahafahan' ny heri-piaraha-miasa tsikombakomba tao Eorôpa sy Azia voabodo hiray hina amin' ny firenena mpanani-bohitra na fahavalo, sy ny nahafahan' ny fanoherana anatiny tao Alemaina Nazi izay mbola anaty ady, hisy. Amin' ny maha ady amin' ny lafiny rehetra ny Ady Lehibe Faharoa (frantsay: guerre totale), dia namafa saika tanteraka ny fisarahana eo amin' ny sehatra sivily sy miaramila izany ary niteraka fanetsehana faobe ny loharano, tsy ny ara-toekarena sy ara-tsiansa ihany, fa ara-môraly sy ara-pôlitika ihany koa, izay nahatonga ny fiarahamonina maro hirotsaka an-tsehatra tanteraka.

Tsy voatombana tsara ny halehiben' ny fahavoazana ara-materialy. Ny famoizana aina sy ny ratram-po iraisan' ny rehetra sy ny tsirairay dia lehibe, noho ny fihoa-pampan' ny herisetra izay tsy mbola nisy toy izany. Ny fifandonana mantsy dia niteraka heloka bevava an' ady maro, heloka bevava namporisihin' ny herisetra amin' ny fahery vaika sy halalina tsy manam-paharoa nataon' ny miaramila sy ny mpitandro filaminana, herisetra atao amin' ny sivily izay anisan' ny paikady miaramila. Nirongatra ny heloka bevava tsy mbola nisy toy izany, heloka bevava feno habibiana nahakasika vahoaka, indrindra noho ny famporisihan' i Alemaina Nazi sy i Japana Imperialy. Anisan' ireo heloka bevava ireo ny fandripaham-bahoaka tonga hatrany amin' ny fanaobaba sesitany any amin' ny toby famatrarana sy toby fiasana ary toby fandripahana, anisan' izany ny efi-trano famonoana amin' ny etona izay natokana ho famongorana ny vahoaka iray manontolo (Jiosy, Slavy, Tsigana) na sokajin' olona manokana (Kôminista, kilemaina, Vavolombelon' i Jehovah, sns.) indrindra noho ny fampirisihan' ny fitondrana nazi. Ny halehiben' ny heloka bevava nataon' ny resy dia nahatonga famaritana fanamelohana vaovao nataon' ny mpandresy: ny heloka bevava amin' ny maha olombelona, ​​indrindra fa ny fandripahana ny Jiosy tany Eorôpa. Tsy latsa-danja noho izany ny fitondran' i Shōwa (Japàna) tany Azia, izay nahitana ny Kōa-in ("masoivoho fampandrosoana any Azia Atsinanana") nampiditra an-keriny Sinoa hiasa an-terivozona tao Manchukuo, manodidina ny 200 000 ny "vehivavy mpampionona" (izany hoe andevo ara-pilan' ny nofo) nangonina ankeriny avy any Kôrea sy manerana ny Atsinanana Indrindra, ary koa ny fandringanana ny sivily, indrindra tany Sina.

Fanampin' izany ny famonoana ny mpanohitra mitam-piadiana sy ny mpanohitra ara-pôlitika, ary koa ny valifaty famonoana ny sivily, toy ny nataon' ny Nazi; ny fanolanana vehivavy any amin' ny tanin' ny fahavalo voabodo, izay heloka bevava ataon' ny andaniny sy ny ankilany, eny fa na any amin' ny tanin' ny firenena sakaiza koa aza; ny fanaocvana andrana amin' ny olombelona nataon' ny mpitsabo Nazi toy ny SS Josef Mengele, sy ny vondrona Japoney 731; ny fanapoahana bômba ataon' ny fiaramanidina amin' ny sivily faobe nataon' ny Aksisy tany Eorôpa (Coventry any amin' ny Fanjakana Mitambatra, Rotterdam any Nederlandy) sy tany Azia (Shanghai sy Canton ary Chongqing any Sina, io farany io no tanàna voadaroka baomba indrindra tamin' ny ady Sinô-Japôney), avy eo nataon' ny Mpiray Dina: fanapoahana baomba amin' ny tanàna alemàna maro, indrindra fa i Dresden sy i Hamburg any Alemaina, famelezana amin' ny lasantsy an' i Tokyo tao Japàna. Ny baomba atômika novolavolain' i Etazonia nandritra ny fifandonana dia sambany no nampiasaina teo amin' ny Tantara: baomba A roa nalatsak' i Etazonia teo amin' ny lasibatra sivily dia nipoaka telo andro nifanelabelana tany Hiroshima sy tany Nagasaki any Japàna.

Ny Ady Lehibe Faharoa dia nanosika an’i Etazonia sy ny Firaisana Sôvietika, izay mpandresy nisongadina, ho eo amin’ ny laharan’ ny firenena matanjaka indrindra izay lasa mpifaninana sy hanjakazaka amin’ izao tontolo izao sady hifanandrina amin’ ny fifandrafiana ara-poto-kevitra sy ara-pôlitika, nandritra ny antsasa-taonjato latsaka kely, ary hifanandrina ara-tafika amin' ny alalan' ny firenena hafa toy ny tamin' ny Ady tany Kôrea sy tany Vietnamy ary tany Afganistàna. Ny Ady Lehibe Faharoa koa dia nanisy tsy nampiverin-dalana intsony ny fihenan' ny herin' ny fitrenena mpanjana-tany tao Eorôpa, ary nanokatra ny firosoana amin' ny fanafoanana ny fanjanahantany izay nihafaingana tany Azia, tany amin' ny Tontolo Arabo ary taty Afrika, taorian' ny ady ka hatramin' ny taompolo 1960.

Ny haben' ny faharavana sy ny fahafatesana dia nanosika ny fananganana fikambanana iraisam-pirenena, ara-pôlitika sy ara-toekarena izay mikendry ny hisorohana ny toe-javatra mitarika ady (ny Firenena Mikambana, ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena, ny Banky Maneran-Tany ary ny Fifanarahana Ankapobeny momba ny Fadintseranana sy ny Varotra, sns). Farany, ity fifandonana lehibe farany teo Eorôpa ity dia narahin' ny vanim-potoanan' ny firoboroboana ara-toekarena tsy nisy toa azy tao Eorôpa Andrefana, taorian' ny fanarenana, ary ny fipoirana miandala' ny tetikasa fampiraisana ara-pôlitika milamina notarihan' ny firenena mpifahavalo ara-tantara roa, dia i Alemaina sy i Frantsa.

Ny nahatonga ny ady lehibe faharoa tao Eorôpa dia ny tsifahafaham-pon' ny Alemanina tamin' ny fifanarahana tao Versailles (1919), ary ny krizy tamin' ny taona 1929 izay nampaharatsy ny toe-javatra ara-toekaren' ny firenena vao miarina tamin' ny Ady Lehibe Voalohany. Betsaka ny vola voatery naloan' i Alemaina ho fanatambazana ny Mpiray Dina (Angletera, Frantsa, Rosia, Etazonia). Very noho io fifanarahana io ihany koa ny zanatany alemanina tao Afrika.

Niverina ho amin' i Frantsa ny singam-paritanin' i Alsace sy Moselle (Lorraine) izay nozanahin' i Bismarck taorian' ny ady tamin' ny taona 1870. Niharan' ny ady an-trano i Rosia noho ny Revôlisiôna Bôlsevika. Taorian' io revôlisiôna io dia niongana ny fanjakan' ny Tsar (mpanjaka rosiana).

Ny firenena telo nifanaiky (Alemaina, Aotrisy-Hôngria, Italia, Empira Ôtômana) dia samy very tany avy. Maro amin' ny faritra atsinanana amin' i Alemaina no very, ireo foko tao amin' ny Empiran' i Aotrisy-Hôngria ihany koa dia lasa samy nomena fahaleovantena, ny tanin' ny Empira Ôtômana dia nozarazarain' ny firenena mpandresy, afa-tsy i Torkia izay nahazo ny fahaleovantenany. Niongana ny Empira Alemàna ary natsangana ny Repoblikan' i Weimar.

Ny krizy ara-toe-karena tamin' ny 1929 dia vokatry ny famokarana be loatra, izay nampidina ny vidin-javatra ary nampitontongona ny toe-karena amerikanina. Ny fampodiana ny fampiasam-bola amerikanina lehibe tany Alemaina dia nampitontongana ihany koa ny toe-karena alemàna izay nampahamafy kokoa ny krizy efa tonga tao Eorôpa. Maro ireo firenena eorôpeana nandray fepetra ary niezaka hanoherana ny vokatry ny krizy, toa ny New Deal amerikanina. Nahamora ny fiakaran' ireo Sôsialista Nasiônalista (Nazi) teo amin' ny fitondrana ny krizy ara-toekarena tao Alemaina sy Italia. Nanohana ny asa tamin' ny alalan' ny fampiasana ny tsy an' asa amin' ny indostria ara-tafika sy tamin' ny tetikasa lehibe ireo firenena roa ireo.

Ny toe-javatra ara-toekarena sy ny fanetrena niainan' ny firenena resy tamin' ny Ady Lehibe Voalohany no nahatonga ireo firenena ireo hiala amin' ny SDN ary hanamafy ny tafiny hamaliana ny hitsaka.

Ny firenena tao amin' ny Aksisy dia:

• i Alemaina;

• i Japana;
• i Italia

Ny firenena mpanohitra ny Aksisy dia:

• i Frantsa;
• ny Fanjakana Mitambatra sy ny Empira Britanika;
• Etazonia;
• Sina;
• Firaisana Sôvietika

Rehefa nanafika an' i Pôlônia ny Firaisana Sôvietika (FRSS) ny 17 Septambra 1929 araky ny fifanarahana ny tsy hifanafika alemàna-sôvietika, ny sehatra nisy azy, raha avy amin' ny fomba fijery pôlôney, dia mitovy amin' i Alemaina. Tsy nanambara ny hiady amin' i Frantsa na ny Fanjakana Mitambatra kosa anefa izy io. Nahatonga an' i FRSS ho voaroaka an' i SDN izany fanafihana izany tamin' ny 1939. Nandritry ny fifanarahana ny tsy hifanafika, dia nanome hanina ary solitany an' ny Reich Alemàna ny Sôvietika izay nahafahan' ny Reich hanodina ny fanakanan' ny Mpiray Dina. Kômonista alemàna amam-polony ihany koa no naverin' ny FRSS amin' ny Reich.

Noho ny fanafihan' i Alemaina ny FRSS tamin' ny 22 Jiona 1941, diai lasa niaraka tamin' ny Mpiray Dina ny FRSS. Nahazo indrana amerikanina izy ho takalon' ny volamenan' ny Bankim-panjakan' ny FRSS. Tsy nanokatra sehatr' ady vaovao ny Amerikanina fa nanome fanampiana lehibe tamin' ny FRSS ny Mpiray Dina, fanampiana izay mandalo amin' ny Lalan-tsambo arktika.

Arak' i Raymon Cartier ary John Keegan nanome fiaramanidina miisa 1 825, tanky miisa 2 249, basy milina miisa 81 287, telefaonina fiadiana miisa 56 500 ary taribin-telefaonina mirefy 380 000 mily iraisam-pirenena avy tamin' i Etazonia ny FRSS tamin' ny Ôktôbra 1941 hatramin' ny Jona 1942. Tamin' ny 1943 dia nahazo kamiao 427 000 ny Tafika Mena. Ankoatra izany dia nanome kiraro miisa 13 tapitrisa, sakafo milanja 5 tapitrisa taonina na loha-lamasinina miisa 2 000, fiaran-dalamby miisa 11 000 ary vin-dalamby milanja 54 000 taonina. Avy any Etazonia ny telo ampahaefatry ny varahina sôvietika. Nanome solitany ihany koa izy io hampanidina ny fiaramanidina.

Isan' ny miaramila^[1]

Taona	1940	1941	1942	1943	1944	1945
Reich Fahatelo	5 000 000	7 200 000	8 600 000	9 500 000	9 500 000
Japana	1 723 000	2 411 000	2 829 400	3 808 200	5 365 000	7 193 200
Fanjakana Mitambatra	2 212 000	3 278 000	3 784 000	4 300 000	4 500 000	4 653 000
Etazonia	458 000	1 795 000	3 844 000	8 918 000	11 240 000	11 858 000
FRSS	500 000	4 027 000	9 000 000	10 000 000	12 400 000	10 800 000
Frantsa[2]	5 500 000	25 000	50 000	100 000	150 000	550 000
Belzika[3]	700 000	--	--	--	--	100 000
Kanada	92 296	260 553	454 418	692 953	747 475	761 041

Efa nifanaraka tamin' ny fihatombohan' ny AL2 ny ankamaroan' ny tantarata Tandrefana. Izany daty izany dia ny 3 Septambra 1939 izay andro nanafihan' i Alemaina an' i Pôlônia. Niady i Frantsa sy ny Fanjakana Mitambatra araka ny fifanarahan' ny Fanjakana Mitambatra sy i Frantsa ary i Pôlônia.

Ny sehatr'ady atsinanana tamin' ny taona 1939 sy 1940 dia niadian' i Alemaina sy FRSS amin' i Pôlônia.

Notafihan' ny Alemanina ny 1 Septambra 1939 tamin' ny 4 ora 45 i Pôlônia. Tamin' ny 17 Septambra 1939, araka ny fifanarahana miavina nataon' i Molotov sy i Ribbentrop (fifanarahana alemanina-sôvietika) dia manafika ny lafy atsinanan' i Pôlônia ny tafika sôvietika. Rakotra tanteraka ny tafika pôlôney.

Noho ny fandavan' i Finlandy hanakalo ny tany ao atsimotsimony hiarovana tsara kokoa ny tanànan' i Leningrad dia nanafika an' i Finlandy ny Firaisana Sôvietika tamin' ny 30 Nôvambra 1939. Nahery ny fanoheran' ny Finlandey ary betsaka ny olona sy fitaovana verin' ny Sôvietika, ary naharitra hatramin' ny 12 Marsa 1940 ny adin-dririnina. Nifarana tamin' ny fifanarahan' i Môskao izy io ny 12 Marsa 1940 ary nametraka fotoana voafetra tsy hisy ady intsony amin' ny firenena roa. Azon' ny Sôvietika ny andilan-tanin' i Carelia izay miaro ny fidirana ao Leningrad ary ny nosy maro ao amin' ny helodranon' i Finlandy. Araka ny fifanarahana alemanina-sôvietika foana dia nanafika ary nanjanakana ny firenena baltika ny Firaisana Sôvietika.

Te hamaly mafy ny fanitsahan' i Frantsa tamin' i Siam tamin' ny taona 1893 sy 1904 an' i Tailandy ary lasa nanafika ny faritra Indôsina Frantsay ny tafika tailandey, izay nahatonga ny ady frantsay-tailandey. Tsy nisy ny tena naharesy, ary i Japana izay efa tao avaratr' i Indôsina no nandidy tamin' ny Septambra 1940, ary izay nanome ny singan' i Laôsy sy ampahan' i Kambôdia. Tamin'ny 7 Desambra 1941, lasa nanafika an' i Etazonia ny Empiran' i Japana izay miara-miasa amin' i Alemaina nanomboka tamin' ny taona 1936 ary miady amin' ny Repoblikan' i Sina, izay tsy mbola niditra an' ady. Rava tao Pearl Harbor  ny ankamaroan' ny hery an-dranomasin' i Etazonia tao amin' ny Ranomasimbe Pasifika. Nandritra izany fotoana izany dia natomboka ny fanafihana an' i Malezia Britanika. Lasa nanafika ny Commonwealth an' i Filipina sy India Atsinanana Nerlandey ny tafika imperialy japôney.

Nahatonga ny fidiran' i Etazonia an' ady ny fanafihana an' i Pearl Harbor, fidirana an' ady izay narahan' i Meksika sy fanjakana amerikanina latina hafa. Natokana ho an' ny ady avokoa ny hery indostrialin' i Etazonia ary vetivety taorian' ny fanafihana an' i Pearl Harbor dia afaka mamaly hitsaka hatrany. Nanomboka tamin' ny volana Jona 1942 dia very mpitondra fiaramanidina efatra ny Empiran' i Japana tamin' ny ady an-dranomasin' ny nosy Midway, izay voatery niaro tena eo amin' ny sehatr' ady tao Pasifika. Miady amin' ny Japôney eo amin' ny Ranomasimbe Pasifika ny Amerikanina ary lasan' ny Amerikanina ny nosy tsirairay nanjakazakan' ny Japôney.

• Ady Lehibe Voalohany
• Dinan' i Varsovia
• Imperialisma

1. ↑ Philippe Masson, Une guerre totale, 1939-45, Taillandier,‎ 1993, tk 426
2. ↑ Frantsa, Hery Frantsay Afaka ary Tafi-panafahana Frantsay.
3. ↑ Belzika 1940 Forces armées belges.