Zuid-Soedan

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Zuid-Soedan (officieel (Ingels) Republic of South Sudan) is 'ne binnestaot in Midde-Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Soedan, Ethiopië, Kenia, Oeganda, Kongo-Kinshasa en Centraal Afrika. Hoofstad is Juba. Zuid-Soedan, e land mèt 'n groete cultureel diversiteit, sjeide ziech in juli 2011 aof vaan Soedan en is daomèt allewijl (augustus 2011) 't jungste land op de wereld. 't Land heet te kaampe mèt groete probleme op 't gebeed vaan economie en gezoondheid.

Zuid-Soedan is verdeild in tien staote, die correspondere mèt drei historische regio's.

De ierste drei staote, greun op 't keertsje, vörme same de aw regio Bahr al-Ghazal. De volgende drei, de blauw staote, zien same Equatorië. De lèste drei, geel op de kaart, heite Groet-Bove-Nijl (Great Upper Nile). De tien staote zien wijer verdeild in 86 graofsjappe (counties).

Zuid-Soedan, 't 45e land op de wereld, is e bitteke groeter es de Oekraïne. 't Ligk kort bove d'n eveneer, tösse 3 en 13 graod noorderbreidde en 24 en 36 graod oosterlengde. Door 't land löp de Witte Nijl, dee weurt geveujd door de Bahr al-'Arab, de Bahr al-Ghazal en de Sobat. Ietot 'r mèt de Bahr al-Ghazal samevleujt, weurt de Witte Nijl ouch wel Bahr al-Dzjabal geneump. De Bahr al-'Arab vörmp veur e deil vaan ziene loup de grens mèt Soedan. 't Klimaot vaan 't land is oetgesproke tropisch: werm en naat. In Juba valle vaan aprèl tot en mèt oktober hel reges die gemiddeld veur mie es 100mm in de maond zörge, en is de gemiddelde maximumtemperatuur gans 't jaor bove de 30°. E groet deil vaan 't land is nog mèt tropisch regewoud bedèk; in de loup vaan de Nijl koume groete moerasse veur (bekind es As-Soed), die oonderdak beie aon 'n enorm biodiversiteit en ouch väöl vee vaan drinke veurzien. Neve 't regewoud en de moerasse kint Zuid-Soedan ouch e bitteke Savanne.

Zuid-Soedan zien ach mieljoen inwoeners zien oonderein zeker neet uniform; de versjèllende etniciteite zörge in 't land veur constante spanninge en oorloge op klein sjaol. De groetste etnische gróp zien de Dinka, de Nuer, de Bari en de Azande. De mieste volker zien vaan Nilotischen oersprunk.

't Aontal taole in Zuid-Soedan ligk roond de zesteg. De mieste taole hure bij de intern divers (en volges sommege oongeldege) gróp vaan de Nilo-Saharaanse taole. De drei groetste taole vaan 't land, Dinka, Nuer en Bari, zien allemaol leie vaan de Oos-Soedanese tak. Centraol-Soedanese taole (die me oonder mie väöl in 't noordooste vaan Kongo huurt) zien mèt get minder sprekers vertegenwoordeg, veurbeelde zien 't Moru en 't Lugbara. Neve de Nilo-Saharaanse taole kint 't land ouch Oebangische taole, 'n familie die woersjijnelek oonderdeil oetmaak vaan de Niger-Congotaole. Vaan dees taole is 't Zande in Zuid-Soedan zeker de groetste. In en um Juba, en ouch dèks wel in de res vaan 't land, huurt me 't Juba-Arabisch, 'n op 't Arabisch gebaseerde creooltaol. Sommege lui - 't aontal ierstetaolsprekers is neet zoe groet - spreke Soedanees Arabisch (in tegestèlling tot 't Juba-Arabisch e gewoen dialek) en/of beheerse daoneve 't Modern Standaardarabisch. De einege officieel taol is 't Ingels. Dit is gedoon um primo de tegestèllinge tösse de volker neet te doen doorklinke op officieel niveau (me kin neet alle inheimse taole officieel make) en secundo um de ban mèt Noord-Soedan (boe 't Arabisch de cultuurtaol is) te breke. In de groondwèt steit bepaold tot 'alle inheimse taole' es nationaol taole weure erkind.

't Groetste deil vaan de bevolking is volges väöl bronne nog ummertouw animistisch, dat wèlt zègke volger vaan traditioneel religies. Sjattinge vaan 't aontal christene loupe oeterein vaan 10% tot mie es de hèlf. Neet väöl lui zien moslim, meh dees religie kump wel veur. In de religieus verdeiling zit eint vaan de belaankriekste versjèlle mèt 't noorde, boe Zuid-Soedaan ziech in 2011 vaan aofsjee.

Zuid-Soedan heet ein vaan de slechste gezoondheidssituaties op de wereld. De kindersterfde bedreug 112/1000 tege 't ind vaan 't vijfde jaor, de kraamsterfde bedreug 2.053,9/100.000. In 2004 gaof 't mer drei chirurge in gans Zuid-Soedan, en in bepaolde gebeje mer einen dokter op 500.000 lui. 't Aidsciefer ligk roond de 3,1%. Sinds de waopestèlstand is de humanitair situatie in 't land wel verbeterd.

De ierste Nilotische volker kaome zoe in d'n tienden iew 't land in. Tösse de vieftienden en negentienden iew trokke ze laankzaamaon nao de gebeje die ze noe bewoene. De Zande, die in de zestienden iew 't land binnekaome, stiechde 't groetste en mechtegste riek vaan deen tied. Door geografische hindernisse kós de Arabisch-islamitische cultuur ziech in dit diech oerbos neet verspreie. Zelfs de Franse en Belzje koloniaol machte wis 't Zanderiek aof te hawwe. Pas vaanaof 1869, wie Egypte oonder Ingels gouvernemint kaom, begós me zien expansie in wat me toen de Soedaan ( 'ard as-Soedaan, 'land vaan de zwarte') neumde. 't Doort nog tientalle jaore ietot 't gebeed oonder controle waor.

In 1947 woort op de Conferentie vaan Juba gezag tot Soedan nao zien oonaofhenkelekheid ei land zouw blieve, boe Zuid-Soedan bij zouw hure. dit woort in 1956 geïmplementeerd, wat in 't zuie zoe good wie oonmiddellek tot 'ne börgeroorlog leide. D'n Ierste Soedanese Börgeroorlog indegde in 1972 mèt de stiechting vaan 't otonoom gebeed Zuid-Soedan. Wie dat in 1983 weer woort aofgesjaf, volgde d'n Twiede Soedenese Börgeroorlog, die zouw dore tot 2005. Op de langen door sloog de sympathie vaan de internationaol gemeinsjap dudelek door nao de rebelle. De Soedanese regering stoont touw in e referendum euver oonaofhenkelekheid, wat in januari 2011 woort gehawwe en tot 'n enorm mierderheid veur oonaofhenkelekheid leide. Dit woort oetindelek op 9 juli vaan dat jaor geïmplementeerd. Soedan erkinde 't land direk en nao korten tied woort 't opgenome in de Vereinegde Naties en de Afrikaanse Unie. 't Land heet nog mèt zwoer probleme te kaampe. De natuurleke reserves zien neet te groet en 'n have heet 't (ingeslote) land neet. De twie oorloge höbbe gans 't land in pojn gelag en vaan infrastructuur is koelek spraok. Intern spanninge tösse versjèllende (dèks opstandege) volker blieve op groete sjaol tot minserechtesjenninge leie, te vergelieke mèt die 't Soedanees leger vreuger aonriechde. Ouch bleef e grensconflik mèt Soedan euver de regio Abyei. In september woort, oonder ospicië vaan de Afrikaanse Unie, aofgesproke dit gebeed veurluipeg same te euverzien.^[1]

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderen Ingelstaoleg artkel in dees versie; wijer op en:Geography of South Sudan en en:Juba.

1. ↑ UN.org - Ban welcomes agreement between Sudan and South Sudan on disputed Abyei area