Plante

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Plante (Plantae) zien e riek vaan eukaryote organismes. Ze oondersjeie ziech vaan bieste, käöme en die hun ingste verwante door celle mèt celwand en bladgreunkórrele. Ze kriege hun energie door fotosynthees (wat ze mèt de bladgreunkórrele doen), boebij ze oet kooldioxied koolstof opnumme en zuurstof es aofvalproduk oetaoseme. Ze kinne ziech in 't algemein neet bewege en zeker neet verplaotse; daorum höbbe ze ziech oontwikkeld um begrazing door diere (herbivore) te kinne euverleve. 't Riek vaan de plante umvat in de strikste zin allein landplante (Embryophyta), in minder strikte zin landplante en greun alge (same de zoegeneumde Viridiplantae), en in breie zin alle echte alge (in dat geval stoon de plante geliek aon de Archaeplastida). In de strikte definitie zien de plante e relatief joonk riek: de ierste greun alge zien pas oet 't vreug Cambrium bekind, de ierste landplante pas vaanaof 't laat Siluur. Vaan de nao sjatting 300.000 soorte plante op de wereld is bekans 90% bedèkzaodeg; dees gróp is zelfs pas bekind sinds 't vreug Kriet.

Wie bove gezag gief 't plante in ingste, inge en wije zin, ofwel zoonder alge, mèt bepaolde alge of mèt alle alge. De groof systematiek dao-in is de volgende:

ARCHAEPLASTIDA

• Glaucophyta
• (naomloes taxon)
  • Roedalge (Rhodophyta)
  • Viridiplantae (greun plante)
    • Chlorophyta
    • Streptophyta
      • streptofyte alge
      • (naomloes taxon)
        • Kranswierechtege (Charophyta)
        • Landplante (Embryophyta)

Vreuger woorte de Käöme (Fungi) ouch tot de plante gerekend, umtot hun versjijningsvörm dao oppervlekkeg op liekene. Dit heet biologisch evels totaol geine zin: käöme doen neet aon fotosynthese meh zien heterotroof (veur energie vaan aander bronne aofhenkelek) en stoon evolutionair korter bij de bieste es bij de plante. Blauwalge, die hun metabolisme mèt de plante deile, weure ouch wel tot de alge gerekend en daan bij de plante betrokke; dit is evels 'n neet-fyletische indeiling, umtot blauwalge bacterië zien. In 't verleie zien ouch alle bacterië wel tot de plante gerekend, umtot hun celle celwande höbbe; 'n euverbliefsel daovaan is d'n term dermflora veur de symbiotische bacterië in de derm vaan bieste.

De Embryophyta, de plante in ingste zin, kinne weer wijer weure verdeild. Genetisch oonderzeuk heet de traditioneel verdeiling vaan plante hendeg dooreingesjöddeld; hiel väöl is nog oonzeker.

EMBRYOPHYTA

• Levermosse (Marchantiophyta)
• (naomloes taxon)
  • Mosse (Bryophyta)
  • (naomloes taxon)
    • Hawmosse (Anthocerophyta)
    • Vaatplante (Tracheophyta)
      • Woufsklawechtege (Lycopodiophyta)
      • Euphyllophyta
        • Vaores en Peerdsstert (Pteridophyta)
        • Zaodplante (Spermatophyta)

Euveregens leve neet alle landplante echt op 't land; sommege höbbe later 't water weer opgezoch. Vergeliek de evolutie vaan walvèsechtege.

De zaodplante, 'n hendeg succesvol gróp, weure weer wijer verdeild:

SPERMATOPHYTA

• Naakszaodege (Gymnospermae)
  • Palmvaores (Cycadophyta)
  • Ginkgo (Gingkgophyta; bestoon oet ein soort, de Ginkgo biloba)
  • (conifere)
    • Gnetophyta
    • Pijnboumechtege (Pinophyta)
    • ... (hei is nog väöl oondudelek)
• Bedèkzaodege (Angiospermae)
  • Amborella trichopoda
  • Nymphaeales (waterlelies en verwante)
  • Austrobaileyales
  • Mesangiospermae (de euvergroete mierderheid vaan bedèkzaodege)
    • Horeblaajer (Ceratophyllales)
    • Chloranthales
    • Nui twiezoadlobbege (Eudicotidae)
    • Magnolia-echtege (Magnoliidae)
    • Einzaodlobbege (Monocotidae)

  Dit artikel is e sjtumpke. De kans Wikipedia helpe door 't aan te völle