Hongarieë

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Hongarije (Hongaars Magyarország) is e land in Middel-Europa wat gaans is ingeslote in land en grens aon Oosteriek, Slovenië, Kroatië, Servië, Roemenië, de Oekraïne en Slowakije. Hoofstad is Boedapest, boe ouch de hèlf vaan de ganse bevolking woent. Aander veurnaom stei zien Debrecen, Szeged en Miskolc.

Hongarije is ingedeild in 19 provincies (megyék) en 21 stadsgeweste (megyei jogú városok).

Officieel taol is 't Hongaars. Wijer gief 't Slowaakse, Duitse en zigeunerminderhede.

De traditie wèlt tot Hongarije door Árpád gestiech is, dee de Magyare aon 't eind vaan de negende ieuw de Pannonische vlaktes in geveurd zouw höbbe. 't Keuninkriek Hongarije woort gevesteg in 1000 door Sint-Stephanus. In 't begin verleep de historie vaan Hongarije in 'n dreihooksverhawwing mèt die vaan Pole en Boheme, boebij dèks verbindinge geslote woorte mèt noe ins de paus, daan weer de keizer vaan 't Heileg Roems Riek. In 1241 vele Mongoolse legers vaan 't Riek vaan de Gawwe Horde 't land binne boebij ze väöl verweusde.

Bitteke bij bitteke woort Hongarije e groet oonaofhenkelek keuninkriek mèt 'n apaarte Middeleuropese cultuur, sterk aon de civilisaties vaan Wes-Europa geboonde. Vaan 1458 tot 1490 regeerde Matthias Corvinus, woebij oonder dee zien regering veural Noord-Hongarije 'n artistiek en cultureel Europees centrum vaan de Renaissance woort. De Hongaarse cultuur beëinvleujde aander culture, wie 't Pools Gemenebes. Same mèt Pole en Boheme vörmde Hongarije de Visegrád-liga. Allewijl besteit 'n alliantie mèt dezelfde naom tösse Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Pole.

De Hoongaarse oonaofhenekelekheid eindegde mèt de Osmaanse vereuvering aon 't begin vaan de zestiende ieuw; de westeleke deile vaan Hongarije die boete dat riek bleve woorte door Oosteriek geannexeerd (de aartshertoge vaan Oosteriek woorte ouch keuninge vaan Hongarije), de oosteleke woorte 't prinsdom Transsylvanië. Nao 150 jaor naom Oosteriek mèt hölp vaan zien Christeleke boondgenote ouch de res vaan 't gebeed euver vaan 't Osmaans Riek.

Na 't verdrieve vaan de Törke begós 'ne strijd tösse de Hongaarse edele en de Habsburgse keuninge um de besjerming vaan de rechte vaan de edele (en daomèt de otonomie vaan Hongarije). Tösse 1704 en 1711 kaom 'nen opstand tege de Habsburgers op, dee oongelökkeg aofleep. Nao 'n revolutie en börgeroorlog in 1848 en 1849, dee mèt hölp vaan de Russe oonderdrök woort, woort 't liefeigesjap aofgesjaf en woorte de börgerrechte vasgelag.

Daankzij de euverwinninge op Oosteriek door Italië en Frankriek en later Pruse, zouw Hongarije in 1867 'n otonoom deil vaan de Donaumonarchie weure, tot dat riek nao d'n Ierste Wereldoorlog oetereinveel. Op 31 oktober 1918 sjeide Hongarije ziech van Oosteriek aof.

In miert 1919 kaome de communiste in de regering en in april reep Béla Kun de Hongaarse Rajerippebliek oet. Dao-op veel Roemenië 't land binne en dwong 't communistisch rezjiem in augustus tot aoftrejje. In 1920 woorte verkezinge gehawwe veur 'n einkamereg parlemint; admiraal Miklós Horthy woort tot regent gekoze. Heer bleef tot d'n Twiede Wereldoorlog dictator vaan 't land.

Horthy sloot ziech in de jaore daarteg bij Hitler aon in de houp 't nao de Ierste Wereldoorlog verlore gebeed trök te kriege. Hitler verliende 't laand inderdaad groete stökker vaan Tsjechoslowakije, Roemenië en Joegoslavië, en leet 't land daoveur actief aon de Duitse kant strije. In 1944 zat heer evels Horthy aof veur 'ne Nazi, Ferenc Szálasi, o.a. umtot dee de deportatie vaan Joede oet Boedapest tegeheelt.

Nao d'n oorlog kaom Hongarije in de invloodssfeer vaan de USSR te ligke, en in 1948 woort dao 'n stalinistisch rezjiem gevesteg. In 1956 kaom 'n revolutie in 't land op geng, die de regering aofzat. Dao-op veel de USSR 't land binne. Väöl Hongare vlöchde nao 't boeteland. Vaanaof de jaore zesteg tot 1991 bleef 't land communistisch, veur 't groetste deil vaan d'n tied oonder János Kádár. Hongarije stoont in de jaore tachteg veuraon bij 't oontbinde vaan 't Warschaupak. In 1999 woort 't land lid vaan de NATO en in 2004 kaom 't bij de Europese Unie.

• Tollas Tibor