Acre (Brazilië)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Acre (oetspraok in 't Braziliaans Portugees: [ˈakɾi]) is 'ne staot vaan Brazilië, in de regio Noord (Norte), in 't tropisch binneland. De staot is rillatief klein (zij 't nog ummer veer kier zoe groet wie Nederland) en dunbevolk; heer besteit nog veural oet oongesjonde tropisch bos. Hoofstad is Rio Branco. Acre grens (mèt de klok mèt, begin in 't noorde) aon Amazonas, Rondônia (e klei stökske), Bolivia en Peru. 't Groondgebeed vaan Acre huurt pas sinds 1903 bij Brazilië en waor daoveur formeel deil vaan Bolivia. Umtot 't gebeed evels veural door Braziliaone bewoend waor, kós Bolivia dit neet oonder control kriege. Sinds 1962 is 't 'ne zelfstandege staot, tot deen tied had Acre de status vaan direk bestuurd territorium.

Acre heet e tropisch moessonklimaot (Am), mèt e dudelek rege- en druugsezoen. 't Regesezoen löp vaan ind oktober tot begin aprèl. Naatste maonde zien jannewarie en fibberwarie (289 resp. 284,8 mm rege in Rio Branco), druugste maond is juni (mèt 31,6) mm. De gemiddelde maxima ligke veur edere maond bove de 30°C; de lochvochtegheid is gans 't jaor hoeg.

De staot is gooddeils vlaak mèt hei en dao get heuvelkes; de huugde löp vaan 135 tot 609 meter bove de ziespiegel, meh de mierderheid vaan 't terrein ligk tösse de 200 en 300 meter. D'n oondergroond besteit in hoofzaak oet zandstein. Diverse reviere doorkruise 't gebeed, boe-oonder d'n Acre, de Juruá en de Purús. Umtot dit regereviere zien, en umtot Acre al 'n ind stroumopwaarts ligk, zien dees reviere neet bezunder krachteg; ze zien 't bès bevaarbaar in 't regesezoen.

Es deil vaan 't Amazonegebeed is Acre extreem biodivers.

Wie alle deilstaote heet Acre e volweerdeg, in drei machte oetgesplitsde bestuur, mèt 'ne gouverneur plus regering, e parlemint (einkamereg, 24 zetele groet) en 'ne gerechshoof. Gouverneur is op 't memint (september 2016) Tião Viana vaan de Arbeierspartij (PT). Acre heet ach zetele in 't Hoes vaan Aofgeveerdegde (op e totaol vaan 513).

Acre umvat 22 gemeintes, gegroppeerd in vief microregio's en twie mesoregio's. Regio's zien in Brazilië gein bestuurseinhede, meh weure allein veur statistische doele gebruuk. De 22 gemeintes zien:

Gemeinte	Oppervlak	Inwoeners (2014)	Keertsje
Vale do Acre
Brasileia
Assis Brasil	2.875,915 km²	6.610
Brasileia	4.336,189 km²	23.378
Epitaciolândia	1.659,131 km²	16.731
Xapuri	5.250,391 km²	17.317
Rio Branco
Acrelândia	1.574,55 km²	13.613
Bujari	3.467,681 km²	9.173
Capixaba	1.713,412 km²	10.170
Plácido de Castro	2.047,455 km²	17.979
Porto Acre	2.984,643 km²	16.396
Rio Branco	9.222,577 km²	377.057
Senador Guiomard	1.837,294 km²	20.992
Sena Madureira
Manoel Urbano	9.386,961 km²	8.514
Santa Rosa do Purus	5.981,137 km²	5.593
Sena Madureira	25.278,095 km²	41.740
Vale do Jurua
Cruzeiro do Sul
Cruzeiro do Sul	7.924,943 km²	81.519
Marechal Thaumaturgo	7.743,828 km²	16.380
Mâncio Lima	4.672,321 km²	16.795
Porto Walter	6.093,4 km²	10.453
Rodrigues Alves	3.304,559 km²	16.475
Tarauacá
Feijó	24.202,027 km²	32.398
Jordão	5.428,765 km²	7.330
Tarauacá	15.553,43 km²	38.201

De mierderhied vaan de bevolking is pardo (zoeget wie creool of mulat: iemes mèt ziechbaar gemingk zwart en wit blood); in 2006 waor dat 57,5%. Blaanke maakde 33,0% vaan de bevolking oet, negers 7,8%. Aziaote en indiaone same waore 1,7% - heimèt heet Acre al 'n groeter inheimse bevolking es de mieste aander staote vaan Brazilië. In de rillatief kleine staot ligke al neet minder es 34 indiaonerizzervaote (terras indígenas). De inheimse stamme umvatte de Yaminawa, Manchineri, Kaxinawá, Ashaninka, Shanenawa, Katukina, Arara, Nukini, Poyanawa, Nawa, Jaminawa-Arara en nog get geïsoleerde stamme boevaan me de naom neet wèt. Die lèste leve noordelek vaan Cruzeiro do Sul, tege de grens mèt Peru.

Wie bekaans euveral in 't land is Portugees de dominante taol. In 't Amazonegebeed, ouch in Acre, sprik me Noord-Braziliaans Portugees, 'n accent wat mer wieneg versjèlt vaan 't in Brazilië gebruuk Standaardportugees.

De indiaonestamme die in contak zien getrejje mèt de westerse wereld hure tot de Arawaanse, de Arawakse en de Panoaanse taole. De ierste en lèste zien typisch veur de regio, de Arawakse taole koume evels in groete deile vaan Zuid-Amerika veur. Väöl vaan die volker höbbe hun eige taol al gans of gooddeils opgegeve; dat gelt evels laank neet veur allemaol. Wat de geïsoleerde volker veur taole spreke, is neet ummer bekind.

Acre had in 2010 'nen Index vaan Minseleke Oontwikkeling (HDI) vaan 0,663, wied oonder 't lendelek gemiddelde vaan 0,727. Dit is oongeveer zoe väöl wie 't aonligkend Bolivia ('t ermste land in Zuid-Amerika). Veural op 't platteland heers ermooj. Wie euveral is de staot sinds 1990 wel sterk drop veuroet gegaange.

Intösse wèrke ouch in Acre de mieste lui in de deenstesector. Dat kump umtot de hoofstad Rio Branco, mèt 'n kinmerkende stadseconomie, de staot numeriek gans domineert. Toch vint me hei ouch nog väöl werk in de primaire sector. Bosbouw is zier belaankriek in de staot; 't mierendeil vaan d'n export in Acre besteit oet houtprodukte. In principe weure de bosse doorzaam geëxploiteerd; praktisch gezeen geit dat evels nog dèks fout en löp ouch deze staot gevaor vaan oontbossing. De rubberbouw, oets d'n insegsten economische factor vaan belaank, is ouch nog levend en wel; oongeveer e veerde vaan al 't in Brazilië geproduceerd rubber kump hei vaandan. Ouch exporteert de staot väöl vröchte. Wijers weure ries en reetsokker verbouwd en bieste gehawwe, meh neet zoe väöl wie in de staote die ziech dao-in gespecialiseerd höbbe. Tot slot beie de reviere väöl eetbare vès.

Acre is doezende jaore laank allein door de indiaone bewoend gewees. Langen tied heet me aongenome tot de oersprunkeleke bewoeners vaan dit gebeed noets vaan get aanders es jage en verzamele hadde geleef. Wie sinds de jaore 1970 evels door oontbossing diverse geogliefe aon 't leech kaome, verstoont tot hei in 't ierste millennium nao Christus 'n landbouwmaotsjappij waor gewees die 't gebeed al ieder oontbos had en daobij indrökwèkkende kuns naoleet.

Nao de oontdèkking vaan de Amerika's door de Europeaone woort 't Amazonegebeed mer sporadisch aongedoon; de aofgelege deile boete groete revierluip woorte al gaaroet neet gesteurd. Aoventureers kaome 't gebeed in d'n achtienden iew evels ummer dèkser in, zoewel vaanaof Spaonse kant es vaanoet de Mato Grosso. Heidoor waor 't nujeg um de grens door 't oerbos perceis te trèkke, wat in diverse verdage (1750, 1777 en nog tot in 1867) gebäörde. 't Huieg Acre woort heibij aon de Spanjole touwgeweze; nao de oonaofhenkelekheidsoorloge kaom 't oonder Bolivia.

Roond 't midde vaan de negentienden iew kaom in 't Amazonegebeed de rubberbouw op. Umtot de vraog nao dit produk ummer touwnaom, gónge väöl lui hei plantages inriechte, boe de latex sumpel mèt de boet nao de bewoende wereld kós weure gebrach. Umtot in Noordoos-Brazilië tegeliek 'n groete druugde en dus sjeersde aon ete waor, zochte de lui massaol hun gelök in de rubberbouw. Oetindelek droonge Braziliaone ouch door in de Purusvallei, die officieel oonder Bolivia veel. De regering van dit land begós ziech dao-aon te ergere en perbeerde in de jaore 1890 't gebeed oonder control te kriege en belastinge te inne.

Brazilië erkós de souvereiniteit vaan Bolivia in 't gebeed, meh de Braziliaanse bevolking stumde dao neet mèt in. Ze kaom in opstand en riechde zelfs 'n (neet-erkinde) staot op: de Rippubliek Acre, geneump nao de revier mèt dezelfde naom die door 't gebeed struimp. Umtot de Boliviaanse regering inzaog tot ze mèt zoe'n börger wieneg kós beginne, besloot ze 't gebeed te verkoupe. In 1903 naom Brazilië 't stök land euver veur twie miljoen Britse poond. 't Jaor dao-op woort officieel 't territorium Acre ingestèld.

Acre bleef 'nen dunbevolkde staot, boevaan de bevolkings zelfs nog aofnaom naotot in d'n iersten hèlf vaan d'n twintegsten iew de rubberprieze daolde. Nao 1940 naom de vraog nao rubber oet Brazilië weer touw, naotot de Japanners de concurrernde len Maleisië en Indonesië hadde bezat; vaanaof dat memint begós de bevolking ouch weer te greuje. In 1962 woort Acre 'ne volwerdege staot, naotot 't ieder al zienen eige gouverneur (1921) en zien eige aofgeveerdegde in 't parlemint (1934) had gekrege. Ierste gouvernant woort Iolanda Fleming, direk ouch de ierste vrouw die gouverneur vaan 'ne Braziliaanse staot woort.

Dit artikel baseert ziech op de corresponderende Ingelstaolege en Portugeestaolege artikele, zoewie op pt:Lista de municípios do Acre.

• Officieel website vaan de staot

Sjtaote van Brazilië
Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins