Amerika

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Amerika, soms de Amerika's, is de samevattende naom veur de twie continente Noord-Amerika en Zuid-Amerika. Hunne naom oontliene ze aon d'n oontdèkkingsreizeger Amerigo Vespucci, dee begin zèstienden iew de kös vaan Brazilië verkós en, in tegestèlling tot Columbus, devaan euvertuig waor e nui continent te höbbe gevoonde. Tot deep in d'n twintegsten iew zaog me Amerika es ei continent (in 'n indeiling die vief continente umvatde en Antarctica oetsloot); fysisch-geografisch gezeen is dat neet zjus umtot Zuid-Amerika pas vrij recint tege Noord-Amerika is aongekoume. Dit rizzelteerde in de Groete Amerikaanse Oetwisseling. De mins heet Amerika pas vrij laat in bezit genome; de oersprunkeleke bewoeners vaan Amerika weure dèks Indiaone geneump, verwiezende nao 't feit tot Columbus dach tot heer in India, neet 'n nui continent, terech waor gekomme. Allewijl weurt 't bezej Indiaone in Zuid-Amerikaanse len nog dèks in officielen toal gebruuk, wijl in Noord-Amerika ummertouw mie de veurkäör weurt gegeve aon oerspronkeleke Amerikane of ierste Naties (Ingels: native Americans of first Nations). Allewijl is de bulk vaan de bevolking vaan Europese en/of Afrikaanse aofkoms.

Geologisch gezeen zien Noord- en Zuid-Amerika twie versjèllende continente. 't Noorde - in paleogeografische contex dèks Laurentië geneump - hoort nao 't oetereinvalle vaan Pangea tot Laurazië. Al op 't memint tot Pangea definitief oetereinveel begós Laurazië ziech wijer te splitse en vörmde ziech d'n Atlantischen Oceaon. Tot 55 mieljoen jaor trök zaot 't nog aon Europa vas. Sindsdeen is Noord-Amerika wel noe en daan nog verboonde gewees mèt Siberië, door de Beringlandbrögk, dee pas sinds 't ind vaan de lèsten iestied (12000 jaor geleie) euverstruimp is.

De historie vaan Zuid-Amerika is gans aanders. Dit hoort bij 't zuielek continent Gondwanaland. Nog mie es Laurazië begós dit continent al direk wijer te sjäöre. De sjeiing tösse Zuid-Amerika en Afrika waor evels neet vaan d'n einen op d'n aanderen daag gebäörd; dit begós in 't zuie en 't zouw mieljoene jaore dore ietot ze tot twie apaarte continente oetgreujde. Zelfs daonao zaot 't nog vas aon Antarctica; 'n situatie die pas 23 mieljoen jaor trök opheel (opening vaan de Straot Drake). Sinds zien breuk mèt Afrika dreef Zuid-Amerika gestiedegaon riechting Noord-Amerika. Wie 't dao aonkaom bleef iers nog 'n ziestraot euver, meh door groete volkanische activiteit vörmde ziech de Landbrögk vaan Panama. Sindsdeen vörme de Amerika's 'n einheid.

De vörming vaan de landbrögk had groete gevolge veur de fauna vaan de Amerika's. Noord-Amerika had door de brögk mèt Azië wezelek dezelfde biestesoorte es Eurazië. Zuid-Amerika evels had door zien mieljoene jaore vaan isolemint 'ne gans unieke fauna, mèt Xenarthra en Buildiere (de landmassa waor langen tied euver Antarctica mèt Australië verboonde). Door de landbrögk kóste de bieste vaan allebei de kante noe d'n aander zie terrein kolonisere. De soorte oet 't noorde, die ziech euver e väöl groeter gebeed hadde verspreid, waore evels väöl competitiever es die vaan Zuid-Amerika, die rillatief naïef mote zien gewees. Zoe storve binne inkel doezende jaore väöl typisch Zuid-Amerikaanse soorte oet. Sommege helen 't evels wel; 'n inkel femilie migreerde zelfs nao Noord-Amerika (de opossums).

Wie euveral op de wereld heet de koms vaan de mins veur 't oetsterve vaan väöl inheimse soorte gezörg, en wie gebrukelek waor 't veural de megafauna dee dao-oonder lijde. Zoe heet me fossiele vaan diverse reuzeluiaarde gevoonde, die veur jegers mèt waopes gemekeleke doele waore.

Euver de kolonisatie vaan de Amerika's door de mins is nog väöl oonbekind. D'n ierste oonumstrejje cultuur is de Cloviscultuur, die me op naoventrint 13.000 jaor geleie kin datere. Deze cultuur verspreide ziech de koumende hoonderde jaore euver gans Amerika; ze weure geach de veurawwers vaan de mieste inheimse volker te zien. Wie ze ziech verspreid höbbe is neet ummer dujelek; neve archeologie beujt ouch de taolwetensjap inziech in dat probleem (al kin die wetensjap neet wijer es e paar doezend jaor trökloere). Later kaome nog aander volker nao 't continent, boe-oonder de Eskimo's. Allemaol weure ze geach via Siberië nao de Amerika's te zien gekoume.

Mèt de koms vaan de mins begint de Precolumbiaansen Tied, dee - väölzègkend - indeg mèt de Europese oontdèkking vaan 't continent. De oontwikkeling vaan de diverse volker leep wied oeterein. Sommege bleve jegers-verzaomelere, meh de mieste lagte ziech wel touw op landbouw. Euver 't algemein leefde me in tribaol samelevinge.

Besjavinge wie veer ze verstoon oontstoonte op twie plaotse. In Midde-Amerika bouwde de Maya's 'n cultuur op die vaanaof 250 n.Chr. tot groete bleuj kaom. Hun cultuur zouw tot aon de koms vaan de Europeaone vaan groeten invlood blieve. Zjus noordelek daovaan, in 't huieg Mexico, kaome diverse culture op die culmineerde in 't mechteg riek vaan de Azteke. D'n aandere kern vint me in 't Andesgebergde. Hei gaof 't al hiel vreug (3500 v.Chr.) de Norte Chicobesjaving, meh de bekindste cultuur is 't Incariek, wat millennia daonao woort gevörmp en ziech hel verweerde tege Europese euverheersing. Ouch de Muiscacultuur in 't huieg Colombia maag neet weure vergete.

Al in 't jaor 1000 landde 'n Ieslandse expeditie oonder Leif Eriksson in Newfoundland, wat heer Vinland neumde. De Vikinge vestegde ziech dao ouch kort, in e dörpke wat allewijl L'Anse aux Meadows weurt geneump. Rekent me Greunland ouch tot de Amerika's, daan moot me zelfs 'n generatie wijer trök: Leif ziene pa Erik de Roeje oontdèkde dat eiland al en zörgde ouch veur koloniste. De kolonie in Vinland heel 't mer kort, meh op Greunland zouw de Europeaone tot nao 1500 blieve.

Me is evels gewoen um de Europese oontdèking vaan Amerika in 1492 te lègke. In dat jaor perbeerde 'n Spaonse expeditie oonder Christoffel Columbus 'n alternatief route nao Indië te vinde (boe de Portugeze kort daoveur de weeg nao hadde gevoonde). Heer landde op 'n eilendsje vaan de Bahama's (welk perceis is neet bekind). Zelf meinde heer Indië te höbbe gevoonde, meh volgende oontdèkkingsreize nao 't gebeed trokke dat in twievel. In 't Verdraag vaan Tordesillas (1494) woort de verkinning vaan en hande mèt 't nui gebeed aon de Spanjole touwgeweze. Allein ein oostelek puntsje kaom aon Portugal touw. In de iewe die volgde versjeen 't nui continent op de kaarte.

Spaanje en Portugal waore veural in Zuid- en Midde-Amerika geïntresseerd. Aonvenkelek waore zeker de Spanjole veural oet op sjatte - väöl Amerikaanse volker kóste gein iezer en maakde in plaots daovaan gebruuk vaan goud en zèlver. 't Aztekeriek veel in 1521, 't Incariek heel 't nog tot 1533. De inheimse bevolking woort en masse oetgemaord, meh d'n echte massamaordeneer waore diverse krenkdes oet d'n Awwe Wereld boe de Indiaone geine weerstand tege hadde. Zoe raakde groete gebeje al veur 1600 bekaans oontvolk.

Sindsdeen gebruukde de Europeaone de Amerika's veural veur de landbouw. Inheimse plante, meh veural sókkerreet, woort in groete plantages verbouwd en lucratief verhandeld. De arbeid heiveur kaom vaan slaove oet Afrika, boe keuninge al sinds de vieftienden iew mèt de Europeaone handelde. Allewijl make zwarte, zeker in gebeed boe oets plantagelandbouw is bedreve, e groet deil vaan de plaotseleke bevolking oet.

De intresse in Noord-Amerika waor in 't begin minder groet. 't Klimaot waor keulder en neet gesjik veur de sókkerbouw. In 't zuie vaan 't continent kós nog wel katoen weure verbouwd. Veurnaomste kolonisator waor Ingeland, al waagde ouch Fraankriek en Nederland ziech dao. De Noord-Amerikaanse kolonies woorte later populair oonder landverhuizers.

Tegen 't ind vaan d'n achtienden iew woort de band tösse de Europese koloniste en de moojerlen minder. 13 Ingelse kolonies verklaorde ziech in 1776 oonaofhenkelek es de Vereinegde Staote vaan Amerika. Daonao volgde oonras in diverse Spaonse kolonies. In Haïti waoren 't zelfs de slaove die ziech vaan Fraankreik aofsjeide en 'ne staot stiechde. Ouch Brazilië maakde ziech los vaan Portugal. Canada evels woort pas in d'n twintegsten iew oonaofhenkelek.

De Vereinegde Staote greujde in de loup vaan de negentienden iew tot de groetste regionaol mach; in d'n iew dee volgde zelfs tot de groetste mach vaan de wereld. 't Land stoont väöl Spaonstaolege len bij in hunne strijd veur oonaofhenkelekheid, meh mingde ziech daonao zelf intensief in de binnelandse politiek vaan die len.

Allewijl laot Amerika ziech cultureel in drei groete gebeje verdeile: Ingelstaoleg Amerika (Canada en de Vereinegde Staote), Latiens Amerika (Midde- en Zuid-Amerika, mèt oetzundering vaan de Guyana's) en 't Caribisch gebeed. D'n invlood vaan de inheimse bevolking is allein in 't binneland vaan Zuid-Amerika (Paraguay, Bolivia en deile vaan Peru) en in 't uterste noorde vaan wezelek belaank; daoboete leve ze dèks in rizzervaote.

• Nuie Wereld