Pecunia

Constat pecuniam a pecu deductum esse. Quam derivationem iam Varro (ling. 5.92) succincte proposuit: "pecuniosus a pecunia magna, pecunia a pecu, a pastoribus enim horum vocabulorum origo," nam (5.95) "in pecore pecunia tum pastoribus consistebat," tamquam pecu solvendi instrumenti vice functum esset. Quod usu venisse re vera non videtur, quamquam haec etymologia popularis ubique repetitur et refertur. Constat quidem pecūniam (et pecūlium) aliquo modo a pecū deductum esse, sed, num pecu semper et ab initio 'pecus' significaverit, in dubium provocatum est ab Aemilio Benveniste, qui probabiliter dixit PIE *peḱu initio 'bona mobilia privata' significasse:^[2] quem sensum deinde aliquot locis terminis angustioribus (q.s. 'pecus; ovis') circumscriptum esse. Quae conclusio praeter linguam Latinam in linguarum Indoiranicarum et Germanicarum testimonio positum est.

Vocabulum Vedicum paśu (< PIE *peḱu) satis constat non solum minus (sicut oves) et maius pecus (sicut boves et equos) sed etiam servos (velut "pecus bipes") complecti. De vita pastorum hic agitur, quorum bona mobilia in quadripedibus et bipedibus constabant. In lingua Latina nec pecūlium 'bona mobilia servi' nec pecūnia ullo modo ad pecora pertinere videtur. Quod ad linguas Germanicas attinet, sola Theod.alt.ant. verbum fihu praebet, quod 'pecus' significat. E contra Goth. faihu divitias et pecuniam indicat, et ex Nord.ant. gangandi fé apparet verbum fé eo ipso non pecus, sed potius "euntem rem" significare, sicut Graec. πρόβατον initio rem progredientem et postea tantum pecus indicavit. Etiam in lingua Anglica antiqua féoh saepius bona mobilia, pecuniam, divitias, sed per exeptionem tantum pecus significat (cf. nunc fee 'merces'). Condicio rerum supra adumbrata aequari potest cum verbo mediaevali q.e. capitale ('debitae pecuniae caput'), a quo verba Anglica chattel 'bona mobilia' et cattle 'pecus' profecta sunt; a capitale etiam Hispanice caudal 'bona, divitiae'. Constat igitur significatum 'bona mobilia' interdum in 'pecus' mutatum esse, cum mutatio inversa intestata sit.

Ergo pecunia antiquissimis temporibus non divitias pecuarias sed potius quamlibet rem mobilem interno quodam valore praeditam significasse videtur—fortasse vere rem tam dignam, quae dis sacrificaretur, ut ait Festus: "pecunia sacrificium fieri dicebatur cum fruges fructusque offerebantur, quia ex his rebus constant quam nunc pecuniam dicimus" (245.59). Ergo si pecunia primo fuit res ad sacrificium praebita eiusdemque valoris mensura,^[3] facilis fuit ad vitam profanam transitus. Itaque Varro (ling. 5.175) in notionem pecuniae etiam dotem, arrabonem, corollarium, mercedem (nec non debitum) includit. Denique Iulius Paulus iuris consultus (ineunte saeculo III) dixit pecuniam non solum nummos sed vero omnes res complecti: "Pecuniae verbum non solum numeratam pecuniam complectitur, verum omnem omnino pecuniam, hoc est omnia corpora: nam corpora quoque pecuniae appellatione contineri nemo est qui ambiget" (Digesta 50.16.178).

Historia pecuniae cum omnibus suis partibus cohaerens primum narrata est ab Adamo Smith, oeconomico Scotico. Quae narratio a Carolo Menger, oeconomicoo Austriaco, et Williamo Stanley Jevons, oeconomico Britannico, continuata et aucta est, atque in plurimis artis oeconomicae libris repetita. Smith principium duxit a libero homine oeconomico, qui suae utilitati serviret cuique mercium permutandarum inclinatio in mente insita esset. Itaque apud homines in statu naturae viventes ratio oeconomica ex mercium permutatione constitit, quae etiam separationem operum et eorundem distributionem peperit.

 

At oeconomiae in permutatione constanti multa erant impedimenta. Fieri enim potuit, ut parum contingeret venditori, ut in talem incideret emptorem, qui rem satis bonam offerret. Etiamsi vendendi et emendi voluntates convenerint, differentia mercium obesse potuit. Si quis puta venum dare vellet bovem, quem alter sale aut lacte permutare vellet, oportebat salem ad instar valoris bovis accipere (Smith 1776: 21). Sal quidem in cellam reponi potuit, sed lac ad instar valoris bovis nullo modo reservari posset. Itaque "vendibilitas" mercis (Menger 1871) in utilitate, bonitate, copia idonea, proprietatum mutabilitate constare videtur. Omnes merces iisdem condicionibus permutari non potuerunt. Jevons (1875: 5) etiam dixit pretiorum indices in eiusmodi mercatu immani difficultate habitos esse, quod uniuscuiusque mercis cum aliis mercibus rationes singillatim indicandae essent.

 

Quibus ex impedimentis, ut in hac historia coniecturali narratur, nata est voluntas talem eligendi mercem, quae qualibet alia merce sine cura permutari posset. Quae pecunia mercalis etiam bona constantia esse debebat, ut ab actoribus oeconomicis permutandarum mercium rationes in longius temporis spatium existimari possent. Itaque dixit Menger pecuniam mercalem natam esse, cum usque plures actores oeconomici mallent suam mercem in primis sale, frumento aliave merce communiter accepta permutare. Pecunia mercalis praesertim instrumentum permutationis erat, ex quo alii status, sicut mensura valoris, orti sunt.

Demum metalla nobilia electa sunt, quae pecuniae vice fungerentur.^[4] Quam notionem Iosephus Schumpeter (1954: 62-64) metallismum nuncupavit. Aurum et argentum cum aliis tum his rebus ceteras merces constantes superavit:^[5]

• duritia maiore
• constantia qualitatis: duae massae auri pondere tantum inter se differunt
• mutabilitate ad rerum condiciones opportuna: aurum et argentum divisu et denuo compositu facilia sunt
• vectabilitate admodum facili
• aspectu iucundo.

At Adam Smith ita narrare pergit: Homines oeconomicos suo commodo consulentes omni tempore molitos esse se invicem fraudare metallicae pecuniae aliquid vilius miscendo. Etiam dubium fuisse metallum expendere, quod metiendi instrumenta saepe parum exacta essent.^[6]

Deinde exstitit res publica, quae qualitatem pecuniae mercalis custodiret. Nummi enim publice signabantur eo consilio ut omnes confidere possent eam qua utebantur pecuniam germanam esse. Pecunia signata etiam publica dici potest, nam nummis signatis res publica (qualiscumque fuerit) germanitatem pecuniae praestitit. Paulatim quidem pro pecunia metallica substitui coepta est pecunia chartacea. Ubi territorii alicuius actoribus oeconomicis persuasum esset, argentarium quendam eum esse, qui summam in pecunia chartacea quam divulgavit indicatam iussu posset et vellet auro aut argento solvere, pecunia chartacea facta est instar pecuniae metallicae.^[7] Itaque in hac narratione ortus pecuniae chartaceae et ortus argentariorum negotii concurrerunt. Jevons autem putat pecuniam chartaceam ortam esse idcirco quod pondus pecuniae metallicae, quominus mercationes permagnae efficerentur, obstaret.

Historia pecuniae ab Adamo Smith narrata in omnibus fere artis oeconomicae libris variatim repetitur. Narratio ipsa, quamquam speciem fide dignam habet, a veritate ab anthropologis et gestorum oeconomicorum scriptoribus reperta discrepare videtur. Narratio enim vulgaris his in propositis constat:

• permutationem animis hominum insitam esse: in statu naturali nullam aliam rationem oeconomicam valuisse
• quam rationem, quippe quae inefficax esset, cum tempore mutatam esse: electam esse pecuniam mercalem, qua merx quaelibet permutari posset
• deinde pecuniam chartaceam, quod efficacius esset, usu receptam esse.

Constat quidem iam antiquos putasse commercium pecunia factum ex permuatione originem traxisse. Quod iam Plato in Politia (II 369c-371e) adseverat. Etiam Iulius Paulus in libro XXXIII commentariorum suorum ad edictum dicit:

"Origo emendi vendendique a permutationibus coepit. olim enim non ita erat nummus neque aliud merx, aliud pretium vocabatur, sed unusquisque secundum necessitatem temporum ac rerum utilibus inutilia permutabat, quando plerumque evenit, ut quod alteri superest alteri desit. sed quia non semper nec facile concurrebat, ut, cum tu haberes quod ego desiderarem, invicem haberem quod tu accipere velles, electa materia est, cuius publica ac perpetua aestimatio difficultatibus permutationum aequalitate quantitatis subveniret. eaque materia forma publica percussa usum dominiumque non tam ex substantia praebet quam ex quantitate nec ultra merx utrumque, sed alterum pretium vocatur. Sed an sine nummis venditio dici hodieque possit, dubitatur, veluti si ego togam dedi, ut tunicam acciperem."^[8]

Narratio vulgaris, quamquam valde bene sibi constat et quidem in habitum mathematicum figurata est,^[9] nihil nisi phantasia diserta est, nam Carolus Polanyi, anthropologus et oeconomicorum gestorum scriptor, in libro quem The Great Transformation (1944) inscripsit, mores et tempora antecedentia "transformationi magnae," sive origini oeconomiae mercatoriae, tractat, nempe eadem tempora, quorum homines Adam Smith descripsit singulares suo arbitrio agentes suoque commodo consulentes, qui permutationi omni tempore interessent. Non permutandi et possidendi cupiditatem sed potius statum socialem tuendi voluntatem hominibus insitam esse concludit Polanyi. Tria principia esse dixit fructus dispensantia et greges sociales ordinantia. Quae sunt haec:

• reciprocitas: operae ultro divisae erant inter varios separatos greges (familias, gentes, sodalicia), qui reciprocam operarum fructuum permutationem factitabant; quae permutatio omnibus utilis non in lucro exigendo constabat sed in consuetudine sustinenda, quae cohaerentiam gregum et communitatem augeret;
• redistributio: praedarum, frugum, fetuum, confectionum et ceterorum productorum repositio et distributio caerimonialis, qua divitiae ad usum quandam specialem aut ad principem conferebantur;
• res domestica: in domibus (praediis, villis) res variae conficiebantur aut colebantur non ad mercatum sed ad proprium usum.

Constat haec principia non solum apud Polanyi sed apud alios quoque anthropologos et historicos inveniri. Apud populos antiquissimos permutationes factae sunt, non quidem inter homines singulos sed inter gentes et nationes. Praeterea formae permutationis non erant mercatoriae. Quomodo enim permutatio rerum consuetudines sociales adficeret et mutaret, maximi momenti ducebatur. Gravissima permutationis forma donum habebatur.^[10] Oeconomia doni non in oblati et quaesiti principiis consistebat sed ceteris in consuetudinibus socialibus. Itaque permutationes, quas in oeconomia doni factas esse constat, reciprocitatis et redistributionis rationibus parebant. Paeterea ex studiis anthropologicis cognovimus nationes archaicas, iam antequam mercatus magni facti essent, mercali usas esse pecunia. Quodsi pecunia mercalis in usu communi fuit in oeconomia doni et in permutatione iisdem condicionibus facta, non est, cur dicatur esse creata pecunia mercalis, qua mercatus commercialis (qui nondum erat) facilior et efficacior fieret. Siquidem pecunia mercalis ipsi mercatui antecessit, nihil fuisse videtur, quod efficacius et facilius reddi potuit. Eventa permutationis in anthropologorum studiis saepe describuntur commotione et fraudatione plena fuisse.^[11] Sed fuerunt etiam nationes inter quas permutatio pacate conficiebatur, quo factum est, ut, fide utrimque facta, eventa permutationis repeti, et res etiam per fidem emi possent.

Narratio vulgaris de tractandae pecuniae efficientia agit: ex mercalium pecuniarum multitudine nummos metallicos (aureos, argenteos) electos esse; deinde pecuniam chartaceam pro nummis substitutam esse, quod efficacius esset; denique positis rei argentariae princpiis historiam debiti coepisse, quod recepto per fidem debito efficacius esset suscepta magna inire. Quam historiam coniecturalem constat male, ut supra demonstratum est, cum veritate studiis anthropologicis patefacta cohaerere.

Narratio vulgaris ab Alfredo Mitchell Innes, legato et oeconomico Britannico, in quaestionem vocata est duabus symbolis in The Banking Law Journal (1913-1914) editis. Dixit enim Smithium, conatum narrationem suam confirmare, errores graves commisisse. Hoc ex Smithio exemplum deprompsit: vicum quendam Scoticum clavis, et alium vicum in Terra Nova situm gado siccato usos esse pecunia. At fefellit Smithium, secundum Mitchell-Innes, in vico Scotico clavos a clavificibus tantum et in vico Terranovano gados siccatos a solis piscatoribus adhibitos esse ad faciendam mercaturam. Clavifices enim et piscatores alimenta et materiam rudem utrique ex mercatoribus debito paraverant. Itaque debita sua antea contracta rependebant clavis et gadis, quos acceptos mercatores deinde testabantur. Smithium, cum clavos et gados pecuniae vice functos esse crederet, re vera debitum per fidem factum repperisse, quamvis non cognovisset.

Etiam de macellario, pistore et braxatore narravit Smith, quorum desideria in rebus permutandis parum inter se congruebant. Macellario enim satis superque erat carnis, ad quam emendam pistor et braxator parati erant ea quidem condicione, ut carnem pane cervisiave permutare possent. Sed macellario iam panis et cervisiae satis erat. Itaque nec pistori nec braxatori eo tempore quicquam erat, quod macellario offerrent. Quo factum est, ut permutatio alimentorum fieri non posset. Secundum Smithium, actores oeconomici difficultates huiuscemodi ita solvere solebant, ut suam mercem tali, quam plurimi aucuparentur, merce permutare inciperent. Smithio contra dixit Mitchell-Innes: talem, quam imaginaretur Smith, optimum petentium permutationum continuationem non posse ad expediendam mercaturam conducere. Itaque Mitchell-Innes alteram difficultatis a Smithio indicatae solutionem proposuit, quam actores illos oeconomicos maximam mercaturae efficientiam persecutos sua sponte invenire oportuisset. Pistor enim et braxator, etsi merces idoneas eo ipso tempore non haberent, nihilo minus macellario polliceri potuerunt, se semper rogatu panem cervisiamve daturos ad instar valoris acceptae carnis. Quae cum ita essent, macellario creditori facto licuit permutationem alimentorum producere ad tempus, quo copia panis aut cervisiae deficere inciperet. Qua de causa hoc fieri potuit? Quia macellarius et pistor et braxator mutuam inter se fiduciam habebant. Si quis credebat aliquos alios ex vicinitate pane cervisiave egere, fieri potuit, ut suas merces venderet macellario, qui invicem debitum suum hac transactione factum solvit syngraphis quas ex pistore et braxatore acceperat. Itaque ex syngraphis, quibus pistor et braxator sui cuiusque debiti solutionem prolliciti sunt, facta est pecunia in vico valens, quae in mercatu etiam diutinum circuitum habere potuit, antequam aliquis syngrapham, quam sibi paraverat, pane apud pistorem aut cervisia apud braxatorem permutavit.

Hoc igitur demonstravit Mitchell-Innes, nullam, si alius alii fidem haberet, fuisse causam, cur instrumentum permutationis in usum reciperent; syngrapham simplicem momento permutationis creandam satis esse ad faciendam permutationem. In oeconomia Smithiana nullus locus vacat ad fide et debito ordinandam permutationem. Quia actores oeconomici a Smithio mente concepti suo tantum commodo consulunt, numquam aliis permutationis participibus fidem facere possunt. Itaque sunt qui dicant narrationem Smithianam exemplo esse oeconomiae fide carentis.^[12] Cum enim nemo vicino suo fidem habere posset, debito per fidem facto nullus erat locus. Mitchell Innes non solum in quaestionem vocavit auctoritatem narrationis vulgaris, sed etiam demonstrare contendit, rem oeconomicam et pecuniariam re vera in fide et debito consistere et semper constitisse.

 

Constat oeconomiae Babylonicae et Graeco-Romanae radices in aëneae aetatis Mesopotamia esse.^[13] Primae enim res oeconomicae in debitis fide factis consistentes ex sodaliciis templaribus Sumericis anno circiter 3500 a.C.n. ortae sunt.^[14] Sodalicia templaria ex hominibus multis officiis incumbentibus — sicut ex agricolis, artificibus, pastoribus — constiterunt, qui omnes reciprocitatis et redistributionis principia observabant. Quae sodalicia victum praestabant omnibus membris suis. Quibus enim cotidie hordeum ad instar certi ponderis (sicli) rependebant, quod in tabulas templi perscribebatur. Messe facta agricolae debita sua templo per annum contracta rependebant hordeo aliisve rebus approbatis ut capris aut supellectilibus. Siclus argenteus, quippe quo frumentum ponderaretur, etiam elementum rei creditoriae factum est, sed argentum vix umquam in permutationibus ad templum pertinentibus adhibitum est, nam res rationaria satis erat, quae rationes inter debitorem et creditorem disponeret. Ergo argentum non erat nisi nominalis et abstracta valoris mensura, ad quam ceterarum mercium valores referebantur.

Mycenaei templa non habuisse videntur. Pro templari fuit palatalis oeconomia redistributiva, cuius opus illi simile fuisse videtur.^[15] Permulti artifices in palatiis versabantur, et quidquid ad usum omnium pararetur, diligenter ad tabulas referebatur. Neque Ilias neque Odyssea, epica illa carmina Homero adscripta, pecuniae mentionem faciunt. At tamen Carolus Menger, quippe cum aliquot locis Homericis boves proferantur mensura valoris,^[16] mercaturam putavit multum factitatam esse in mundo Homerico. Ratione enim metallistica ex mensura valoris concludit boves etiam in solutum adhibitos esse. Quae quidem conclusio non recta esse videtur.^[17] In Il. 6.234-236 (ubi Glaucus arma sua centum boves valentia armis Diomedis novem boves valentibus permutat) de permutatione donorum agitur; in Od. 1.429-431 (ubi Laertes olim Eurycleam servam opibus suis emens pretium viginti boum dederat) de pretio viginti boves valenti (ἐεικοσάβοια), non de viginti bubus Euryclea permutatis agitur. Ex pretio in boves denominato non potest concludi boves in solutum adihitos esse. Facile enim est intellectu, electos esse boves, in quos pretia denominarentur, nam boves quidem ad sacrificia deorum dari solebant.^[18]

 

Primi nummi editi esse videntur saeculo VII a.C.n. in regione occidentali Asiae Minoris.^[19] Quippe cum valor substantialis horum nummorum electrinorum incertus esset, opus erat signo, quo valor conventionalis confirmaretur. Phidon, rex Argorum, nummos argenteos circa annum 700 a.C.n. cudendos curavit, et Croesus, rex Lydiae, primos aureos inter annos 560 et 546 a.C.n..^[20] Etiam nummus aureus Ying Yuan signatus est in Sina saeculo sexto aut quinto a.C.n.^[21]

Sunt qui narrationem vulgarem secuti putent nummos a negotiatoribus aut argentariis aliquibus inventos esse ad levandam inefficacia mercaturam. Quod quidem veri simile non est. Nummi enim veterrimi in ea regione, ubi editi sunt, remanserunt. Ex quo concludi potest nummos illos ad commercium externum non adhibitos esse.^[22] Constat nummos signatos non negotiatiorum sed potius civitatis aut regis auctoritate editos esse, ut in solutum darentur et acciperentur. Ita enim civitas (polis), cum nummos iurisdictionis suae adhiberi stipulata est, qualitatem nummorum in solutum acceptorum pro certo habere potuit. Praeterea pecuniae ex nihilo creatione (senioratico) uti potuit.^[23]

Constat nummos signatos apud antiquos internum (argenteum, electrinum) habuisse valorem, qui tamen minor esset quam valor lege sanctus.^[24] Auctoritas continua huiusmodi nummorum valore promercali carentium fiducia sustinetur, verum haec quaestio exoritur, unde exsistat illa fiducia. Sunt qui de regeneratione quadam memetica agi putent: istud solvendi instrumentum mihi placet, quia aliis quoque placet.^[25] Sed non satis est hanc causam interponere, nam hic de iurisdictione rei publicae agitur. Cur igitur cives regimini rei operam navantes volebant in solutum accipere signatas metalli particulas titulo viliores, quarum utilitas in eo tantum posita erat, ut easdem regimini civitatis in solutum dare possent? Certe ideo quod illi, qui particulas illas metallicas in solutum acceperint, invicem, cum opus erit, easdem civitati persolvere lege cogentur. Ita enim regimen rerum, cum nummos a se tantum editos in solutum acceperit et dederit, eumque usum lege sanxerit, valorem conventionalem monetae suae praestabit.^[26] Fiducia auctoritatis nummorum in fide signo habita consistebat. Quo enim signo (i.e. rex aut aliud regimen publicum) redemptionem nummorum — non solum conditionalem sed mandatoriam — pollicetur, ut ex decreto monetario Athenarum saeculo IV a.C.n. exeunte facto apparet.^[27]

Ergo nummi ultro citro in regione auctoritatis suae commeabant: a re publica editrice in solutum accepti ad cives, milites, ministros publicos emanantes, et iterum ad rem publicam refluentes in compensationem multarum, portoriorum, vectigalium. Sed nummi etiam inter cives commeabant: ex civibus nummatioribus, rei publicae nihil debentibus, ad cives parum nummatos, rei publicae aliquid debentes. Quo commeatu mercatus permutationis necessario natus est. Exactio tributorum imperii Romani exemplo est:^[28] tributarios, si nummos in solutum dare debebant, mercibus et ministeriis vendendis nummos requisitos obtinere oportebat; deinde persolutis tributis oportebat illos merces et ministeria etiam plura vendere, ut nummos quibus alias tributa solverent, adquirerent. Quo commeatu pecuniarum mercatus mercium quasi ultro geniti sunt, et tota oeconomia civitatis ad rationem monetariam informata est. Etiam oeconomias mediaevales et, recenti tempore, coloniales eodem fere modo ad habitum monetariam informatas esse constat: civitates enim aut regimina coloniarum, cum flagitabant, ut rustici in solutum tributorum nummos darent, eadem opera eos coegerunt in mercatum se conferre frumenta vendituros, ut autarcia oeconomica amissa tributa solvere possent.^[29] Athenis autem non rustici sed divites praedii possessores coacti sunt in mercatum prodire, ut pecuniam ad liturgias suppeditarent.

Sunt qui dicant pecuniam signatam sive monetam republica autrice creatam esse,^[30] sed vix ita, ut constitutio rei publicae primo fuisset, et deinde separatim nummorum in usum receptio. Immo recte dicere videntur qui rem publicam (polin) et pecuniam signatam eodem processu constitutas esse censent.^[31] Mundo ab Homero depicto defuerunt ministeria regia, exactio tributorum, iudicia publica.^[32] E mundo Homerico ad polin Athenarum progressum talem fuisse constat, in quo constitutio rei publicae ad creationem monetae et creatio monetae ad constitutionem rei publicae multum contulerint. 'Nummus' Graece νόμισμα dicitur, quod nomen iam eo ipso rem publicam redolet, nam a lege (q.e. νόμος) deductum est.

Ex antiquitate Mesopotamiae apparet creditorias et debitorias res aliquot milibus annorum nummis et chartis antecessisse. Etiam in Aegypto et in antiquissimis Sinarum civitatibus secundo millennio a.C.n. variae res creditoriae in usu erant. Item in nationibus primitivis merces debitis permutatas esse constat.^[33] Quae cum ita sint, vulgaris de origine pecuniae narratio verum non esse potest.

Pecunia in nummis et chartis argentariis consistere intellegi solet. Quod facile comprehendi potest, namque ambae materiales, publicae et cotidianae sunt. Nummi non solum conventionalem vel nominalem sed etiam internum vel "intrinsecum" habent valorem, quam ob rem, si animi iudicium sequaris, nummi reapse tamquam merces instrumenta permutationis sunt.^[34] Tantaque in nummis fuit gravitas, quae rationem metallisticam narrationemque vulgarem proferret.^[35] Usus enim nummorum a mercium permutatione profectus esse intellegitur: deinde pecuniam metallicam, quippe quae certas virtutes praestantiores haberet, electam et designatam esse generale instrumentum permutationis, neutrale et praesens.

In studiis ad historiam oeconomiae pertinentibus saepe nummorum memoratur interni et nominalis valoris imparilitas. Constat rem oeconomicam Romanam saeculo III in summo fuisse discrimine.^[36] Causae multiplices erant, sed deminutio ponderis et portionis auri vix fuit causa maxima, nam, si rationem sequamur, nihil obstat, quin nummi, quamvis nullum internum valorem habeant, pecuniae fiduciariae vice fungi possint.^[37] Potius tempora tumultuosa rei publicae impedierunt, quominus fides signo pecuniae fiduciariae adhiberetur. Pecuniae in regione suae iurisdictionis non ponderabantur sed numerabantur.^[38]

Quid sibi voluerint qui nummos signare coeperunt ambiguum est. Metallismi fautores signum illud putant fuisse fidem a cusore datam, auri portionem nummi in aequo esse pollicito. At tamen ad omnia pertinet, quod publica nummi nota signum debitionis erat.^[39] Signo enim praedito nomine et insigni editoris hoc promittitur: cuilibet nummum possidenti merces ad instar valoris nominalis ab editore redditum iri. In oeconomia enim pecuniaria editor vel emissor nummorum debitoris loco est, cum is, qui nummos habeat, creditoris loco sit.^[40]

Pecunia debitionem significat. Quod vel etiam evidentius apparet ex chartis argentariis et electronicis solvendi instrumentis. Denique omnia opera oeconomiae pecuniariae ad exsolvenda debitum et fidem referuntur.^[41] Cum quidem apud omnes stabilis penitusque insita opinio sit, pecuniam mercem esse et in nummis chartisque consistere, facile non est in vita cotidiana hoc agnoscere, debita ab omnibus aliquid ementibus re vera continuo contrahi et solvi.

Constat valorem nominalem nummorum vix umquam valori reali (id est, ponderi metalli quod contineant) respondisse. Praeterea nummi eadem nota impressi compositione inter se differebant. Iam in antiquissimis nummis Lydiis electrinis portio auri inter 40 et 60 % variat. Eiusmodi fere varietas etiam Graecorum et Romanorum nummorum fuit. Itaque concludendum est, nummos non valoris interni praestandi causa signatos esse.

 

Ut iam antea diximus, cum actores oeconomici pecunia mercali utentes mutua inter se fiducia careant, merx merce semper permutatur. Non solum hodie, sed etiam ante et praeter nummos signatos debita inter actores oeconomicos contracta praesertim apud argentarios soluta sunt et solvuntur. Sin autem debitiones repraesentata pecunia solvuntur, pro argentaria res publica solutricis munere fungitur. Etiam antea diximus polin Graecam una cum pecunia signata crevisse.^[42] Iam vero Georgius Knapp, oeconomicus Germanicus et auctor chartalismi, ineunte saeculo XX originem pecuniae modernae a re publica traxit.^[43] Recentiores autem chartalistae, sicut Larry Randall Wray, oeconomicus Americanus postkeynesianus etiam vehementius dixit pecuniam publicam imprimis ex tributis civibus impositis natam esse.^[44] Civitas enim, cum quamlibet operam facit tributariam, omnes cives sibi ita obligare potest, ut tributa quae civibus imposuerit sua tantum moneta exsolvi sinat. Qua ex pecunia publica evadit solvendi instrumentum omnibus adprobandum, quo omnibus civibus necessario opus est. Qua de causa cives mercaturam exercentes pecuniam publicam in solutum accipere parati sunt. Praeter pecuniam publicam sunt aliae quoque rationes debitoriae. Re vera plurimae rationes debitoriae inter singulares actores contrahuntur, quae apud argentarios exsolvi solent. Nihilo minus generalis unitas pecuniaria moneta civitatis esse solet, qua diversarum mercium pretia definiuntur. Pecunia publica ultimum solutionis instrumentum est.

De hierarchia pecuniaria praesertim oeconomici postkeyneasiani proximis decenniis disseruerunt. Dicit inter alios Hyman Minsky quemlibet creare posse pecuniam: sed arduum esse aliis persuadere, ut ea pecunia utantur.^[45] Maximi igitur ponderis fides est. Si negotia inter emptorem (debitorem) et venditorem (creditorem) transigenda argentariae mandantur, necesse est, ut fides inter argentariam et clientes sit. Consentiunt enim clientes argentariae ad accipiendam pecuniam ab argentaria emissam arbitrati se ipsos postea eandem pecuniam in solutum dare atque accipere posse. Sin autem transactiones pecuniariae inter argentarias fiunt, non iam de fide sed potius de aequabilitate agitur. Itaque transactiones inter argentarias faciendae cum tertia parte solventur. Hodie transactiones inter argentarias factae in rationibus argentariae centralis solvuntur moneta civitatis, nam civitas aut argentaria centralis a civitate legata ultima solutrix est. Cum etiam aliae omnes transactiones moneta civitatis fiant, sequitur, ut moneta (vel syngrapha civitatis) in fastigio hierarchiae pecuniariae sit. Constat hunc principatum monetae civitatis ex eo emanare, quod civitas omnes facere valeat tributarios. Quo fit, ut omnibus civibus necesse sit monetam civitatis obtinere et possidere.^[46]

• Ahokas, Jussi & Holappa, Lauri (2014) Rahatalous haltuun ['De administranda oeconomia pecuniaria']. Helsinki: Like.
• Bell, Stephanie (2001) The role of the state and the hierarchy of money. Cambridge Journal of Economics 25: 149–163
• —————— & Nell, E. (ed. 2003) The State, the Market and the Euro. Cheltenham: Elgar
• von Freyberg, Hans-Ulrich (1989) Kapitalverkehr im römischen Kaiserreich. Freiburg im Breisgau.
• Gerschläger, Caroline & Paul-Horn, Ina (ed. 2000) Gestaltung des Geldes. Marburg: Metropolis.
• Goldsborough, Reid (2013) "A Case for the World's First Coin: The Lydian Lion"
• Goodhart, C. (1998) The two concepts of money. Apud Bell & Nell (ed. 2003), 1-25.
• Graeber, David (2011) Debt. The First 5000 Years. Brooklyn, N.Y.: Melville House.
• Grierson, P. (1977) The Origins of Money. London: Athlone Press.
• Halstead Paul (1992) The Mycenaean palatial economy: making the most of the gaps in the evidence. Proceedings of the Cambridge Philological Society 38: 57-86.
• Henry, J. (2004) The social origins of money, apud Wray (ed. 2004), 79–98.
• Hopkins, K. (1995/2002) Rome, taxes, rents and trade, pp. 190–230 apud Scheidel & von Reden (ed. 2002).
• Hudson, Michael (2003) The creditary/monetarist debate in historical perspective. Apud Bell & Nell (eds 2003), 39–76.
• —————— (2004a) The development of money in Sumer's temples. Apud Hudson & Wunsch (ed. 2004).
• —————— (2004b) The archaeology of money. Apud Wray (ed. 2004), 99–127.
• —————— & Wunsch, Cornelia (ed. 2004) Creating Economic Order. Record-keeping, Standardization, and the Development of Accounting in the Ancient Near East: A Colloquium Held at the British Museum, November 2000. Bethesda, Md.: CDL Press.
• Jevons, William Stanley (1875) Money and the Mechanism of Exchange. London: Kegan Paul,Trench & Coppleton.
• Kiyotaki, Nobuhiro & Wright, Randall (1989) On Money as a Medium of Exchange. Journal of Political Economics 97: 927-954.
• Knapp, Georg Friedrich (1905) Staatliche Theorie des Geldes. Leipzig: Duncker & Humblot.
• Kraay, Colin M. (1964) Hoards, small change and the origin of coinage. Journal of Hellenic Studies 84: 76–91.
• Kramer, Hugh (2004) Crisis of the third century. Acta ACCLA, Decembri.
• Kramer, Samuel Noah (1956) History Begins at Sumer. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
• Laum, B. (1924) Heiliges Geld. Tübingen: Mohr Siebeck.
• Lerner, A. (1947) Money as a creature of the state. American Economic Review: Papers & Proceedings 37: 312-317.
• Marx, Karl (1867) Das Kapital, Volumen I Sectio I
• Mauss, Marcel (1923-1924) Essai sur le don. Forme et raison de l'échange dans les sociétés archaïques. Année Sociologique. Un document produit en version numérique par Jean-Marie Tremblay, 2001.
• Menger, Karl (1871) Grundsätze der Volkswirtschaftslehre. Erster, allgemeiner Theil. Wien: Wilhelm Braumüller.
• —————— (1892) On the Origin of Money. Economic Journal 2: 239-255.
• Minsky, Hyman P. (1986) Stabilizing an Unstable Economy. New Haven: Yale University Press.
• Mitchell Innes, Alfred (1913) What is money? The Banking Law Journal 30: 377-408. Reimpressum apud Wray (ed. 2004: 22-51).
• —————— (1914) The Credit Theory of Money. The Banking Law Journal 31: 151-168. Reimpressum apud Wray (ed. 2004: 52-75).
• Mitchiner, M. (2004) Ancient Trade and Early Coinage. London: Hawkins Publications.
• Mookerji, Radha Kumud (1966) Chandragupta Maurya and His Times. Editio quarta. Delhi: Motilal Banarsidass Publications.
• Möller, Cosima (2014) Römisches Recht im Lateinunterricht der Oberstufe: Unterrichtseinheit Geld und Darlehen, Begleitmaterial für Lehrerinnen und Lehrer, Fassung 2012. Brandenburger Antike-Denkwerk: Kulturelle Identität – Römisches Recht (edidit Ursula Gärtner), 75-94. Universitätsverlag Potsdam.
• Peacock, Mark S. (2003-4) State, money, catallaxy: underlaboring for a chartalist theory of money. Journal of Post Keynesian Economics 26: 205-225.
• —————— (2006) The origins of money in Ancient Greece: the political economy of coinage and exchange. Cambridge Journal of Economics 30: 637–650.
• Polanyi, Karl (1944/1957) The Great Transformation. New York : Beacon Press.
• von Reden, Sitta (2003) Exchange in Ancient Greece. London: Duckworth
• —————— (2010) Money in Classical Antiquity. Key Themes in Ancient History. Cambridge/New York: Cambridge University Press.
• Renger, Johannes (1989) Zur Rolle von Preisen und Löhnen im Wirtschaftssystem des alten Mesopotamien an der Wende vom 3. zum 2. Jahrtausend v. Chr. Altorientalische Forschungen 16: 234–252.
• —————— (1998) Subsistenzproduktion und redistributive Palastwirtschaft — wo bleibt die Nische für das Geld? Apud Schelkle & Nitsch, 271–324.
• Sahlins, Marshall (1972) Stone Age Economics. New York: Aldine de Gruyter.
• Schaps, David (2004) The Invention of Coinage and the Monetization of Ancient Greece. Ann Arbor: University of Michigan Press
• Scheidel, Walter & von Reden, Sitta (ed. 2002) The Ancient Economy. London: Routledge.
• Schelkle, Waltraud & Nitsch, Manfred (ed. 1998) Rätsel Geld. Annäherungen aus ökonomischer, soziologischer und historischer Sicht. 2. Auflage. Marburg: Metropolis
• Schumpeter, Joseph Alois (1954) History of Economic Analysis. Oxford: Oxford University Press.
• Seaford, Richard (1994) Reciprocity and Ritual. Homer and Tragedy in the Developing City-State. Oxford: Clarendon Press.
• —————— (2004) Money and the Early Greek Mind: Homer, Philosophy, Tragedy. Cantabrigia: Cambridge University Press.
• Smith, Adam (1776/1991) The Wealth of Nations. New York: Alfred A.Knopf.
• Tameanko, Marvin (2005) The Coins of Hsienyang: City of the First Emperor of China. Celator, 6-23.
• Tandy, D. (1997) Warriors into Traders. The Power of the Market in Early Greece. Berkeley: University of California Press.
• Tullock, G. (1975) Competing monies. Journal of Money, Credit and Banking 7: 491–497
• Uchitel, Alexander (2005) Assignment of personnel to cultic households in Mycenaean Greece and the Hittite Empire (PY Tn 316 and KBo XVI.65). Kadmos 44:51-59.
• Wallace, R. (1987) The origin of electrum coinage. American Journal of Archaeology 91: 385–397.
• Witschel, Christian (1999) Krise — Rezession — Stagnation? Der Westen des römischen Reiches im 3. Jahrhundert n. Chr. Frankfurt am Main: Marthe Clauss.
• Wray, L. Randall (1998) Understanding Modern Money. The Key to Full Employment and Price Stability. Cheltenham: Edward Elgar.
• Wray, L. Randall (ed. 2004) Credit and State Theories of Money. The Contributions of A. Mitchell Innes. Cheltenham, UK & Northampton MA, USA: Edward Elgar.