Будапешт меморандумы

Будапешт меморандумы — Украинаның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуына байланысты қауіпсіздік кепілдіктері туралы мемлекетаралық құжат. Құжатқа 1994 жылы 5 желтоқсанда Украина, Ресей, Ұлыбритания және АҚШ басшылары қол қойды.

Украинаның Ресейге ядролық қаруды беруді кешіктіруі тек Ресейді ғана емес, АҚШ пен Еуропа елдерін де алаңдатты. Сондықтан олар Украинаның ядролық қарудан тезірек бас тартуы үшін жұмыс істей бастады.

1994 жылы Украина парламенті елдің Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуы туралы заң қабылдады. Заң Украинаның нені қалайтынын нақты анықтады. "Бұл заң ядролық қаруы бар елдер халықаралық деңгейде рәсімделген құжатқа қол қою арқылы Украинаға қауіпсіздік кепілдігін бергеннен кейін күшіне енеді", - делінген заңның 6-бөлімінде. Украина тек Ресейден ғана емес, басқа да делдал елдерден халықаралық деңгейде рәсімделген кепілдік құжатқа қол қоюды сұрады. Украинаның бұл өтінішін медиаторлар – АҚШ пен Ұлыбритания, Ресей де келісті.

1994 жылы 5-6 желтоқсанда Мажарстанның астанасы Будапештте Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының жыл сайынғы саммиті өтті. Саммиттің бірінші күні АҚШ, Ұлыбритания, Ресей және Украина басшыларының қатысуымен бөлек жиын болды. Кездесуде Билл Клинтон, Джон Мейджор, Борис Ельцин және Леонид Кучма ядролық қаруды Украинадан Ресейге беру және халықаралық қауіпсіздік кепілдіктерін талқылайды. Кездесуде АҚШ, Ұлыбритания, Ресей және Украина арасында халықаралық меморандумға қол қойылады. Оған сәйкес, Украина өз аумағындағы ядролық қаруды Ресейге береді. Екінші жағынан, Ресей ешқашан Украина территориясына талап қоймайды және оның тұтастығына нұқсан келтірмейді, Украинадағы сепаратизмді қолдамайды.

Тараптар халықаралық меморандумға қол қойғаннан кейін Украина өз аумағындағы ядролық қаруды Ресейге береді. Украинадан ядролық қаруды шығару бірнеше жылға созылады және 1996 жылдың маусымында аяқталды.^[1]

Украинаның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуына байланысты қауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы меморандум Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Америка Құрама Штаттары және Украина Украинаның ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылуын құптай отырып, Ядролық қарусыз мемлекет ретінде ядролық қаруды таратпау, Украинаның белгіленген мерзімде өз аумағынан барлық ядролық қаруды шығару жөніндегі міндеттемесін ескере отырып, жаһандық қауіпсіздіктегі өзгерістерді, соның ішінде қырғи-қабақ соғыстың аяқталуын атап өтіп, ядролық күштерді терең қысқарту шарттары растайды:

1. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары ЕҚЫҰ Қорытынды актінің қағидаттарына сәйкес Украинаға Украинаның тәуелсіздігін, егемендігін және қолданыстағы шекараларын құрметтеуге өз міндеттемелерін растайды.
2. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары Украинаның аумақтық тұтастығына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күш қолдану қоқан-лоққысынан немесе күш қолданудан тартынуға және олардың қаруларының ешқайсысы ешқашан пайдаланылмайтынын растайды.
3. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары Украинаға ЕҚЫҰ Қорытынды актісінің қағидаттарына сәйкес оқу-жаттығуларды өз мүдделеріне бағындыруға бағытталған экономикалық мәжбүрлеуден бас тартуға өз міндеттемелерін растайды. Украина өз егемендігіне тән құқықтарды және сол арқылы кез келген түрдегі артықшылықтарды қамтамасыз етеді.
4. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары, егер Украина агрессия актісінің құрбаны болса немесе ядролық қаруды қолдану арқылы агрессия қаупінің объектісі болса, ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қатысушы мемлекет ретінде Украинаға көмек көрсету үшін БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің шұғыл әрекеттерін іздеуге міндеттемесін растайды.
5. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі және Америка Құрама Штаттары Украинаға қарсы ядролық қаруды ядролық қаруы жоқ ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қатысушы кез келген мемлекетке қарсы қолданбау міндеттемесін растайды, оларға, олардың аумақтарына немесе тәуелді аумақтарға, олардың Қарулы Күштерімен бірге әрекет етеді
6. Ресей Федерациясы, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Америка Құрама Штаттары және Украина осы міндеттемелерге әсер ететін жағдай туындаған жағдайда кеңесетін болады.^[2][3]

2014 жылы Украинада Еуропалық Одақпен өзара интеграциялық келісімге қол қоюды талап еткен адамдар Киевтің орталығында шерулер бастады. Ел президенті Виктор Янукович Ресейге қашып кетті. Украинадағы дүрбелеңді пайдаланған Ресей Қырымда жалған референдум өткізіп, түбектің Ресейге қосылғанын жариялады. Бұған қоса, Украинаның шығысында үкіметке қарсы көтеріліске шыққан ресейлік сепаратистерді қару-жарақ пен азық-түлікпен қамтамасыз етеді. Осылайша, ол Будапешт меморандумының шарттарын бұзады. Осыдан кейін меморандумға қол қоюға араша болған АҚШ пен Ұлыбритания, сондай-ақ Еуроодақ елдері Ресейге қарсы экономикалық санкциялар енгізді. Бұл санкциялар жыл сайын ұзартылып келеді.

2014-2022 жылдардағы оқиғалар Будапешт меморандумына қатысты тағы да қызу пікірталас тудырды. Қырым Ресейге қосылғаннан кейін «Үлкен жетілік» өкілдері: Ұлыбритания, Германия, Италия, Канада, Франция, Жапония және АҚШ Ресейдің Будапешт меморандумын бұзғанын жариялады, өйткені бұл елдер өкілдерінің пікірінше, Ресей Федерация осы меморандумның 1-тармағын бұзып, Украинаның егемендігі мен аумақтық шекарасын бұзды.

Украинаның қазіргі президенті В.А.Зеленский 2022 жылдың ақпанында егер қол қойған елдер конференцияға жиналып, белгілі бір әрекеттер жасамаса, меморандумды жоққа шығарамыз деген болатын. Ол сондай-ақ бұл меморандумнан шығу Украинаға өзінің ядролық мәртебесін қайтаруға мүмкіндік береді деп қосты. Бірақ өзінің ядролық мәртебесін қайтару әрекеті үшін Украина ЯҚТШ-ға (Ядролық қаруды таратпау туралы шарт) қосылу туралы келісімді денонсациялауы керек, бұл халықаралық қатаң санкцияларға жауап береді. Ресей тарапы конституциялық емес әскери төңкеріс арқылы ел басшылығына келген Украинаның жаңа үкіметімен ешқандай келісімге қол қоймағанын, сондықтан Будапешт меморандумының ережелерін бұза алмайтынын мәлімдейді.

Бұл меморандумның тағдыры туралы айтатын болсақ, бұл заңды түрде күрделі құжат. Тараптардың ратификациясы мен нақты белгіленген жауапкершілігінің болмауы құжатты заңды күшінен айырады, сондықтан тараптардың ешқайсысы оны анықтама бойынша бұза алмайды.^[4]