Gayana

Gayana, Gayana Kooperativ Respublikası (inglisshe: Cooperative Republic of Guyana) - Qubla Amerikanıń arqa-shıǵısındaǵı mámleket. Maydanı 214 969 km2. Xalqı 817 607 km². Jorjtaun - Gayananıń paytaxtı hám áyne waqıtta mámlekettiń eń iri qalası. Arqada Atlantika okeanı qubla hám qubla-batısta Braziliya, batısta Venesuela, shıǵısta Surinam menen shegaralas. Maydanı 214 969 km² (83 000 sq milda).

Qubla Amerikanıń materik bólegindegi aymaǵı boyınsha Urugvay hám Surinamnan úshinshi eń kishi suverenli mámleket. Qubla Amerikadaǵı xalqınıń sanı boyınsha Surinamnan keyin; ol da Jer júzindegi eń az xalıq tıǵız jaylasqan mámleketlerden biri bolıp tabıladı. Mámlekettiń rásmiy tili inglis tili, dese de xalıqtıń úlken bólegi inglis hám jergilikli tillerde eki tilde sóylesedi. Ol hár qıylı tábiyiy jasaw jaylarına hám júdá joqarı biologiyalıq jaqtan hár túrli. Mámleket, sonıń menen birge, dúnyadaǵı eń úlken tropikalıq orman bolǵan Amazon tropikalıq ormanınıń yarımına teń.

Gayana - Jorjtaun quramındaǵı respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1978-jıl iyuldaǵı referendumda qabıl etilgen hám 1980-jıl 6-oktyabrden kúshke kirgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident. Ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament - Millet jıynalısı ámelge asıradı. Atqarıwshı húkimet prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı ministrler mákemesi ıqtıyarında. Ministrler mákemesi Millet jıynalısı aldında juwapker bolıp tabıladı.

Atlantika jaǵası oypatlıq bolǵanı ushın teńiz tolqını waqtında jaǵadaǵı jerlerdi suw basadı. Arqa hám arqa-shıǵısı batpaq basqan oypatlıqtan, orayı hám qubla Gviana tegistawlıǵınan ibarat (Rorayma tawı uzınlıǵı 2772 m). Gayanada altın, niobiy (kolumbit), marganes, almaz, boksit kánleri bar. Íqlımı subekvatorial, ıssı hám joqarı ıǵallıqta. Ortasha aylıq temperatura Jorjtaunda 26-28°, jıllıq jawın 2230 mm. Dáryaları kóp. Irileri - Essekibo hám Koranteyn. Aymaǵınıń 85% ke jaqını turaqlı jasıl ızǵar ormanlar menen qorshalǵan. Arqa-batıs, arqa hám arqa-shıǵısta savannalar. Kayetur milliy baǵı dúzilgen.

Xalqınıń 54% hindler, 36% afrikalıqlar. Negrlar, gibridler, mulatlar, qıtaylar, indeycler de jasaydı. Mámleketlik tili - inglis tili. Dinge kóre kópshilik xalıq protestantlar bolıp, katolikler, musulmanlar, hinduler de bar. Qala xalqı - 31%. Iri qalaları: Jorjtaun, Bartika hám basqalar.

Áyyemde Gayana aymaǵında indeycler jasaǵan. Gayananı birinshi bolıp ispanlar ashqan (1499). XVI ásir aqırlarında inglisler Gayana jaǵasına kelgen. Keyin golland sawdagerleri Essekibo, Demerara hám Berbis dáryaları boyına kelip jaylasıp, bul jerlerdi ózlestirip basladı. Olar Afrikadan keltirilgen negr qullar járdeminde plantaciya xojalıqları júzege keldi. XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında Gayanaǵa iyelik etiw ushın Ullı Britaniya, Gollandiya hám Franciya arasında gúres bolıp turdı. 1814-jılǵı Angliya-Gollandiya kelisimine qaray Gayana Ullı Britaniya ıqtıyarına ótti hám 1831-jıldan Britaniya Gvianası dep atalatuǵın boldı. 1834-jılda qulshılıq biykar etildi. 1838-jıldan basqa mámleketlerden, ásirese Hindstan hám Qıtaydan arzan jumıs kúshi keltirildi. Gayana xalqı milliy azatlıq ushın gúresti. Bul gúres Ekinshi jáhán urısınan keyin keskin kórinis aldı. 1953-jılda Britaniya Gvianası miynetkeshleri ishki ózin-ózi basqarıwdı keńeytiwge eristi. 1966-jıl 26-mayda Britaniya Gvianası ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi hám ol Gayana dep at berildi. 1970-jıldan Gayana - respublika. Sol jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 8-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı: Respublika kúni - 23 fevral (1970).

Xalıq aǵartıwshılıq partiyası, húkimran partiya, 1950-jıl dúzilgen; Xalıq milliy kongressi, Oppoziciyadaǵı partiya, 1955-jıl dúzilgen; "Birlesken kúsh", oppoziciyadaǵı partiya, 1960-jıl dúzilgen; Miynetkeshler awqamı, oppoziciyadaǵı partiya, 1977-jıl dúzilgen. Gayana kásiplik awqamları kongressi, 1940-jılda tiykar salınǵan.

Ekonomikasınıń tiykarı - awıl xojalıǵı hám kánshilik sanaatı. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı hám balıqshılıq 40,1% (sonday-aq qant-qumsheker islep shıǵarıw 28,4%), sanaat 16,1% (sonday-aq kánshilik 11,7%) ti quraydı. Okean jaǵasında, Demerara hám Berbis dáryaları oypatlıqlarında dıyqanshılıq etiledi. Tiykarǵı eginleri: qumshekerqamıs hám salı. Kokos palmasi, kofe, kakao, citrus miyweleri, ananas, maniok, batat hám basqalar da jetistiriledi. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Jaylawlarda kóbirek qaramal baǵıladı. Dárya hám teńizlerde balıq awlanadı. Sanaatındaǵı rawajlanıw paydalı qazılmalar, dáslep boksit, sonıń menen birge altın, almaz, marganes qazıp alıw menen baylanıslı. Ekonomikasınıń tiykarǵı tarmaqları mámleket qadaǵalawına alınǵan. Elektr energetikada ıssılıq elektr stanciyaları ústem. Bir jılda 219 mln. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi. Islep shıǵarıw sanaatı hálsiz rawajlanǵan. Tiykarǵı tarmaqları: qant-qumsheker, pivo, temeki, aǵashsazlıq. Gayana romi jáhánge ataqlı. Temirjol uzınlıǵı - 88 km, avtomobil jolları uzınlıǵı - 7,2 mıń km. Tiykarǵı portları: Jorjtaun, Nyu-Amsterdam. Shetke qant-qumsheker, boksit, salı, almaz, rom, aǵash-taxta, azıq-awqat ónimleri, alyuminiy oksidi shıǵaradı. Shetten túrli mashinalar, neft ónimleri, transport quralları, qurılıs materialları, sút ónimleri, un hám gezleme aladı. Ullı Britaniya, AQSh, Kanada menen sawda etedi. Pul birligi - Gayana dolları.

6-14 jastaǵı balalar ushın májburiy oqıw jolǵa qoyılǵan. Tálimniń hámme túrleri - biypul. 6 jıllıq baslanǵısh, 7 jıllıq orta mektepler, óner-texnika bilim orınları, 2 kolledj bar. Oqıtıwshılar Jorjtaundaǵı pedagogika kolledjinde hám 2 oqıw orayında tayarlanadı. Ilimiy orayları: Gayana jámiyeti, Amerika informaciya orayı, Gayana xalıqaralıq qatnaslar institutı hám basqalar. Jorjtaun universiteti, Milliy kitapxana, Gayana muzeyi bar. Gayanada baspa etiletuǵın iri gazeta hám jurnallar: "Voys of leybor" ("Miynet hawazı", gazeta, 1980-jıldan), "Gayana kronikl" ("Gayana informaciyası, kúndelik gazeta, 1881-ıldan), "Mirror" ("Ayna", háptelik gazeta, 1962-jıldan), "Nyu neyshn" ("Jańa millet", háptelik gazeta, 1955-jıldan), "Sander" ("Gúldirmama", hár sherekte shıǵatuǵın jurnal, 1950-jıldan), "Sandi kronikl" ("Ekshembi informaciyası", háptenama, 1881-jıldan). Gayana sociallıq baylanıslar agentligi húkimet informaciya xızmeti bolıp, ol 1989-jılda dúzilgen. "Gayana brodkasting korporeyshn" húkimet radioesittiriw xızmeti 1979-jılda dúzilgen. "Gayana televijn" húkimet telexızmeti 1993-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı inglis tilinde. Folklordi Gayana jergilikli ápiwayı xalqı - indeycler jaratqan, keyinirek qumshekerqamıs plantaciyalarında isletiw ushın keltirilgen negrler hám hindler de bul processke qosılǵan. Jazba ádebiyat XIX ásirde payda boldı: "Kolonist" laqaplı avtordıń "Demeraradaǵı túńgi ay" lirikalıq qosıqlar toplamı, qullıqtan azap shekken S. Oliveranıń qosıqları, T. Donnıń "Móminlerdiń kewil bildiriwi" toplamı hám basqalar. A. Seymur "Gviana ústinde bult" dástanında tiykarǵı tariyxıy dáwirlerdi súwretlegen. Milliy azatlıq gúresi kúsheygen waqıtta M. Karterdiń poeziyası úlken áhmiyetli orın iyeledi. Keyingi waqıtlarda proza rawajlanıp atır. Koloniya dáwiriniń qıyınshılıqlarına qaramastan, professional kórkem óner rawajlandı, ol indeyc hám negr dástúrlerin ózinde jámlestirdi. Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, naǵıs, simvollıq súwretler úlgileri bar. Gayanadaǵı arxitekturalıq imaratlar tiykarınan aǵashtan jasalǵan bolıp, olardıń usılı hár túrli (ispansha, gollandsha, inglisshe usıllardıń tásiri bilinedi). Turar jaylar, ádette, biyik gerbishtiń tireklerini ústine kebracho, bambuk, palma aǵashlarınan bir qabatlı etip qurılǵan. Jorjtaunda dúnyadaǵı eń úlken aǵash shirkew (arxitektorı A. Blomfild) sawlat tógib turıptı. 1945-jıldan keyin mámleket paytaxtında zamanagóy ımaratlar qurıldı.