Muhabbat

Muhabbat — qandayda bir shaxsqa yamasa insanlar toparına, ideyaǵa yamasa ámeliy iskerlikke salıstırǵanda intim hám kúshli sezim. Jaman kóriwdiń kerisi. Shaxs ishki dúnyasınıń eń erkin ańlatpası retinde júzege keledi. Muhabbat seziminiń ullılıǵı hám quramalılıǵı sonda, ol jaǵdayda biologiyalıq hám ruwxıy, jeke jáne sociallıq, institutım hám ulıwma jaǵdaylar dál bir noqatqa toplandı.

"Muhabbat" sózi túrli kontekstlerde bir-birine baylanıslı bolıwı múmkin, biraq bir-birinen parıqlanadı. Kópshilik basqa tiller anglichan tilinde "muhabbat" dep belgilengen hár qıylı túsiniklerdi ańlatıw ushın bir neshe sózlerden paydalanadı. Buǵan mısal etip “muhabbat” (agape, eros, philia, storge) ushın grekshe túsiniklerdiń kópligi keltiriledi^[1]. Muhabbattı konsepciyalawda mádeniy ayırmashılıqlar universal táriypti ornatıwdı qıyınlastıradı^[2].

“Erkin muhabbat” termini^[3] sociallıq qullıq forması retinde qaralatuǵın nekeni biykarlawshı sociallıq háreketti súwretlew ushın qollanılǵan. Erkin muhabbat háreketiniń dáslepki maqseti mámleketti neke, tuwılıwdı baqlaw hám buzıqshılıq sıyaqlı jınıslıq máselelerden ajıratıw bolǵan. Ol jaǵdayda bunday máseleler basqa heshkimdi emes, bálkim tiyisli adamlardı uwayımǵa salıp atırǵanın dawa etti^[4].

XIX ásirdiń baslarında kóp adamlar neke “insaniyattıń jerdegi baxtına erisiw” ushın turmıstıń zárúrli tárepi ekenligine isengen^[5]. Orta klass amerikalıqlar úydi uǵımsız dúnyada turaqlılıq jayı bolıwın qálegen. Bul mentalitet qatań belgilengen gender rolı haqqındaǵı oyda sáwlelendiriwdi jarattı, bul bolsa qarama-qarsılıq retinde erkin muhabbat háreketiniń rawajlanıwın qozǵaltt^[6] .

Sociallıq pikirler táriyxında muhabbatqa hár túrli máni berilgen. Greciyada muhabbattı insanlar hám tábiyat ústinen basqarıwshı tań qaldırarlıq kúsh dep túsingen, nátiyjede M. qudayı — Erot (Eros) haqqında qıyallar payda bolǵan. Empedokl muhabbat álemdi — insanlar hám tábiyat hádiyselerin jámlestirip, birlestirip turıwshı faktor dep qaraǵan, Platon muhabbattı 2 túrge — sezimlik muhabbat hám intellektual muhabbatqa ajıratadı. Onıń pikrine qaraǵanda, sezimlik M. sırtqı gózzallıqtı seziwden payda boladı hám M. tıń tómengi basqıshın quraydı. Intellektual M. bolsa gózzallıqtı keń mánide — etikalıq-estetikalıq, ilimiy túsinikten payda boladı. Ol aqılıy (ruwxıy) M. tı ústin qoyadı.

Orta Aziya oyshıllarıda M. máselesine úlken itibar bergen. Olar insanlar arasındaǵı, atap aytqanda, er adam hám hayallar arasındaǵı M. tı joqarı qatnas dep túsingen. Ibn Sina M. haqqında arnawlı ilimiy dóretpe jazǵanı belgili. Yusuf Has Hajib názerinde, M. bekkem shańaraqqa tiyisli turmıslıq, sociallıq rawajlanıwdıń tiykarı bolıp tabıladı. Lutfiydiń pikirine qaraǵanda, M. insandı qádirlew, sadıqlıq hám opadarlıq penen bekkem baylanıslı. Alisher Nawayı M. tı 3 túrge: er adam menen hayal nekesinde orınlanatuǵın jınıslıq M.qa, ulıwma insanlar arasındaǵı qatnaslarda kórinetuǵın bolatuǵın M.qa, Allaǵa bolǵan M.qa ajıratadı. Evropada M. zárúrli sociallıq sezim retinde tábiyattı úyreniwge, shaxstıń garmonlıq rawajlanıwına xızmet etiwshi kúsh retinde aytıladı. 3. Freyd M. tı fiziologiyalıq instinkt dep bilip, ata-analıq, perzentlik mehri da sol instinkttıń ayırım kórinisi dep esaplaydı.

Muhabbat, mehir, sadıqlıq dárejesindegi M. adamlar hám haywanlardıń genetikalıq programmasında ámeldegi bolǵan biologiyalıq hádiyse retinde ózinen áwlad qaldırıw, onı turmısqa tayarlawǵa qaratılǵan kúshli sezimniń kóriniwi bolıp tabıladı. Bul, haywanda da, adamda da óz áwladın saqlap qalıwǵa qaratılǵan intalı mútajliklerdi jınıslıq qatnaslar formasında júzege shıǵaradı. M. tek 2 jinstıń qosılıwına bolǵan kúshli intadan ibarat bolıp ǵana qalmay, áyne ol adamnıń ata-anası, úrim-putaqları, jaqın adamları, dosları, qońsı-qobaları, oqıwı hám miynet jámáátleri, óz xalqı hám watanı, ulıwma adamzat penen ruwxıy jaqınlasıwdıń kúshli quralı bolıp tabıladı. M. sebepli individ gózzal minez-qulıqtı ózinde sáwlelendirip, arnawlı bir jámáát hám jámiyet aldında joqarı qádir tabadı, basqalarda ózine salıstırǵanda shın júrekten mehir-aqıbetti oyata aladı. Sol sebepli de biliw teoriyasında M. álem hám adam qatnasların ańǵarıw procesiniń baslanıwı hám shárt-sharayatı da esaplanadı. Adam álemdi, ózin qorshaǵan tábiyiy jáne sociallıq ortalıqtı olarǵa bolǵan M. ı dárejesinde túsinip jetedi. M. adamlar hám zatlardıń mánisin bilip alıw ushın aqılǵa jol ashadı, qaranǵı dúnyanı jarıq etedi, jaqsılıqtı jawızlıqtan, rasgóylikti jalǵannan parıqlaw kriteryası retinde de kórinetuǵın boladı. M. adamlardı, túrli jámáátlerdi, xalıqlardı, milletlerdi bir-birine jaqınlastıradı. M. bar orında quramalı máseleler de ańsat ǵana sheshiledi, hátte urıslarǵa, jánjellerge orın qalmaydı. Sol sebepli de, bir topar filosoflar insaniyat táriyxında M. dinin jaratıw arqalı xalıqlardı, adamlardı birlestiriw qılıw múmkin, degen ideyanı da islep shıqqan.

Pántexnika revolyuciyası asıǵıslıq menen dawam etip atırǵan, insanǵa shıdamlılıq hám individual erk beriw arqalı sociallıq rawajlanıwdı tezlestiriw hám sonlıqtan, eń qolaylı turmıs shárayatın payda etiw múmkinligi belgili bolǵan házirgi dáwirde dástúriy turmıs tárizi izden shıǵıp, jańa zamanǵa sáykes keletuǵın turmıs tárizi ele qáliplesip úlgergeni joq. Bunday shárayatta adamlardaǵı M. sezimleri sıyqası shıǵıp, turpayılasıp baratırǵanı, jalǵız nekelikke tiykarlanǵan shańaraqlardıń qádirsizleniwi (ásirese, Batısta) nátiyjesinde anıq M.ga zıyan jetip atırǵanın baqlap atır.

Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.

1. ↑ Nygren, Anders Theodor Samuel. Agape and Eros, 1936. 
2. ↑ Kay, Paul; Kempton, Willett (March 1984). "What is the Sapir–Whorf Hypothesis?". American Anthropologist. New Series 86 (1): 65–79. doi:10.1525/aa.1984.86.1.02a00050. 
3. ↑ Hand-book of the Oneida Community, 1867. 
4. ↑ McElroy, Wendy (1996). "The Free Love Movement and Radical Individualism". Libertarian Enterprise 19: 1. 
5. ↑ „Free love - Connexipedia article“. www.connexions.org. Qaraldı: 20-yanvar 2024-jıl.
6. ↑ Spurlock, John C.. Free Love, Marriage, and Middle-Class Radicalism in America. New York: New York University Press, 1988.