Póstmódernismi

Póstmódernismi er stefna í bókmenntum, byggingarlist, tónlist, hugvísindum og almennri menningu sem tók við af módernismanum. Algeng skilgreining á póstmódernisma er að hann sé samheiti margra strauma og stefna sem komu fram á seinni hluta tuttugustu aldar sem viðbrögð við módernismanum, en skilgreining hans er nokkuð á reiki. Í víðum skilningi á hugtakið við ýmsar stefnur í listum og vísindum sem lýsa efasemdum á vísindahyggju og hafa verið tengdar við póststrúktúralisma, fræðilegs viðbragðs við strúktúralisma.

Póstmódernismi í bókmenntum einkennist af kaldhæðni og ákveðinni sundurgerð þar sem mörg tímaskeiðum er gjarnan látið ljósta saman og vísað jöfnum höndum til lágmenningar og klassískrar menningar. Alla jafna er hugtakið haft um höfunda sem vinna úr arfleifð módernismans. Umberto Eco er póstmódernískur höfundur en deilt er um hvenær stefnan hefjist, oftast er talað um sjöunda áratuginn og stundum farið aftur a fyrstu áratugi tuttugustu aldar eftir blómatíma framúrstefnunnar og eftir að evrópskur hámódernismi leið undir lok. Póstmódernismi í arkitektúr einkennist af fjölhyggju og sundurgerð þar sem hið nýja stendur við hlið hins gamla og París er dæmi um póstmóderníska borg. Póstmódernísk tónlist einkennist ekki af ákveðnum stíl heldur ægir öllu saman. Dæmi um tónlistarmenn og hljómsveitir sem taldar eru póstmódernískar eru Bítlarnir á síðari hluta ferils síns, svo sem á Hvíta albúminu, Beck, Kraftwerk, Pink Floyd og Frank Zappa. Póstmódernismi í mannlegum fræðum er greining á ákveðnu ástandi í samtímanum sem einkennist af óraunveruleika. Deilt er um hvort þetta ástand hafi liðið undir lok eða ekki en stjórnmálakennismiðurinn Fredric Jameson lýsir póstmódernisma sem „ríkjandi menningarlegri rökvísi síðkapítalismans“. Póstmódernísk fræði eru gjarnan tengd meginlandsheimspeki, póstmódernískir fræðimenn vinna úr arfleifð strúktúralisma og marxisma og taka iðulega virka pólitíska afstöðu gegn þeim einkennum samtíma síns sem þeir greina. Þeir eru jafnan gagnrýnir á svokallaða stórsögu, vefengja algildi og líta á upplýsinguna sem óklárað verkefni. Dæmi um póstmódernískan fræðimann er heimspekingurinn Jean-Francois Lyotard.

Upphaflega var hugtakið póstmódernismi fyrst og fremst notað í umræðu um þjóðfélagsbreytingar sem fylgja vexti þjónustu á kostnað iðnaðar í hagkerfum Vesturlanda þar sem firring í marxískum skilningi kemst á nýtt stig og eftirlíking og frumgerð verða illsundurgreinanleg, en í akademísku samhengi var hugtakið fljótlega upp úr 1990 látið ná yfir strauma og stefnur sem voru kennd við póststrúktúralisma. Þessar hugmyndir skutu rótum í vissum greinum hug- og félagsvísindum þar sem strúktúralisma og marxisma höfðu verið áberandi eftir síðari heimsstyrjöldina.

Undir lok 20. aldar skrifaði Kristján Kristjánsson heimspekingur greinaflokk í Lesbók Morgunblaðsins um póstmódernisma. Greinarnar vöktu deilur og urðu margir til andsvara. Kristján var gagnrýndur fyrir að skilgreina póstmódernisma of vítt og mála hann of dökkum litum.

Hugtökin „póstmódernismi“ og „póstmódernisti“ eru stundum notuð sem skammaryrði og gefa þá í skyn tilgerðarlega eða viljandi illskiljanlega málnotkun, vitsmunalegan hroka, og/eða skilningsleysi á mikilvægi siðferðislegra gilda.