Orson Welles
George Orson Welles (6. maí 1915 – 10. október 1985) var bandarískur leikari, leikstjóri, rithöfundur og framleiðandi sem vann í leikhúsi, útvarpi og í kvikmyndum. Hann var frumkvöðull í öllum þremur miðlunum: Á leiksviðinu var hann meðal annars þekktur fyrir útfærslu sína á leikritinu Júlíus Sesar eftir William Shakespeare á Broadway (1937), í útvarpinu fyrir útvarpsleikritið Innrásina frá Mars[1] (1938) og á hvíta tjaldinu fyrir kvikmyndina Citizen Kane (1941) sem gjarnan er talin ein besta mynd allra tíma.
Orson Welles | |
|---|---|
 Orson Welles árið 1937. | |
| Fæddur | 6. maí 1915 |
| Dáinn | 10. október 1985 (70 ára) Los Angeles, Kaliforníu, Bandaríkjunum |
| Störf | Leikari, leikstjóri, framleiðandi, handritshöfundur |
| Maki | Virginia Nicolson (gift 1934–1940) Rita Hayworth (gift 1943–1947) Paola Mori (gift 1955–1985) |
| Undirskrift | |
 | |
Á þrítugsaldri leikstýrði Welles ýmsum ríkisstyrktum uppsetningum, þ. á m. uppsetningu á Makbeð með svörtum leikurum og pólitíska söngleiknum The Cradle Will Rock. Árið 1937 stofnaðu þeir John Houseman Mercury-leikhúsið, sjálfstætt leikfélag sem setti upp ýmsar sýningar á Broadway til ársins 1941. Welles öðlaðist frægð bæði innanlands og erlendis sem leikstjóri og sögumaður útvarpsleikritsins Innrásarinnar frá Mars, sem byggt var á samnefndri bók eftir H. G. Wells. Leikritið þótti svo raunverulegt að margir héldu að innrás úr geimnum stæði í raun yfir og óttuðust um líf sitt. Sumar samtímaheimildir greina frá því að frásagnir um ofsahræðslu hlustenda hafi verið ýktar[2] en þó gerði útsendingin Welles að stjörnu.
Fyrsta kvikmynd Welles var Citizen Kane (1941), sem hann skrifaði, framleiddi og leikstýrði og lék aðalhlutverk titilpersónunnar Charles Foster Kane. Welles var utangarðsmaður í Hollywood-stúdíókerfinu og átti aðeins eftir að leikstýra 13 kvikmyndum í fullri lengd á ferli sínum. Hann barðist í sífellu fyrir að viðhalda stjórn á verkefnum sínum frá kvikmyndaframleiðendunum og seinna frá ýmsum sjálfstæðum fjárfestum. Margar myndir hans voru aldrei fullgerðar eða gefnar út. Leikstjórnarstíll Welles var sérstæður: Í verkum hans eru atriði sögunnar oft ekki sagð í línulaga tímaröð, skil á milli skugga og ljóss eru afar skörp líkt og á olíumálverkum, sjónarhorn myndavélarinnar eru einkennileg og margar hljóðbrellur úr útvarpi notaðar. Welles hefur verið lýst sem auteur, eða sjálfstæðum listamanni sem viðhélt stjórn á öllum öngum verka sinna.[3]
Welles gerði 12 kvikmyndir á eftir Citizen Kane. Myndirnar The Magnificent Ambersons (1942), Touch of Evil (1958) og Chimes at Midnight (1966) þykja meðal hans bestu verka, en myndirnar The Lady from Shanghai (1947)[4] og F for Fake (1973)[5] eru einnig hátt skrifaðar.
Árið 2002 var Welles kjörinn besti kvikmyndaleikstjóri allra tíma í tveimur skoðanakönnunum bresku kvikmyndastofnunarinnar meðal leikstjóra og gagnrýnenda.[6][7] Welles var þekktur fyrir djúpa rödd sína[8] og lék í fjölmörkum Shakespeare-leikritum, útvarpsútsendingum auk þess sem hann var flinkur töframaður.
Kvikmyndaskrá
breytaSem kvikmyndagerðarmaður
breytaFullkláraðar kvikmyndir í fullri lengd
breyta| Ár | Upprunalegur titill | Íslenskur titill | Titlaður sem | Athugasemdir | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Leikstjóri | Handritshöfundur | Framleiðandi | ||||
| 1941 | Citizen Kane | Blaðakóngurinn | Já | Já | Já | |
| 1942 | The Magnificent Ambersons | Dýrðardagar Amberson-fjölskyldunnar | Já | Já | Já | |
| 1943 | Journey into Fear | Í greipum dauðans | Nei | Já | Ótitlaður | Einnig ótitlaður aðstoðarleikstjóri |
| 1946 | The Stranger | Stríðsglæpamaðurinn | Já | Ótitlaður | Nei | |
| 1947 | Monsieur Verdoux | Nei | Saga | Nei | ||
| The Lady from Shanghai | Konan frá Sjanghaí | Ótitlaður | Já | Já | ||
| 1948 | Macbeth | Já | Ótitlaður | Nei | ||
| 1951 | Othello | Óþelló | Já | Já | Já | |
| 1955 | Mr. Arkadin | Já | Já | Nei | Einnig listrænn stjórnandi, búningahönnuður og ótitlaður klippari | |
| 1958 | Touch of Evil | Hin blindu augu lögreglunnar | Já | Já | Nei | |
| 1962 | The Trial | Já | Já | Nei | Einnig ótitlaður klippari | |
| 1966 | Chimes at Midnight | Miðnæturómar | Já | Já | Nei | Einnig búningahönnuður |
| 1968 | The Immortal Story | Já | Já | Nei | Frönsk sjónvarpsmynd sýnd í kvikmyndahúsum í sumum löndum, m.a. Bandaríkjunum | |
| 1973 | F for Fake | Já | Já | Nei | Heimildamynd • Einnig ótitlaður klippari | |
| 1978 | Filming Othello | Já | Já | Nei | Heimildamynd | |
| 1992 | Don Quixote | Já | Já | Já | Upphaflega kvikmynduð milli 1957 og 1972 • Fullkláruð og útgefin eftir dauða Welles í breyttri útgáfu í leikstjórn Jesus Franco | |
| 1999 | The Big Brass Ring | Nei | Já | Nei | ||
| 2018 | The Other Side of the Wind | Já | Já | Já | Einnig klippari með Bob Murawski • Upphaflega kvikmynduð milli 1970 og 1976 • Fullkláruð og útgefin eftir dauða höfundar | |
TIlvísanir
breyta- ↑ Schwartz, A. Brad (2015). Broadcast Hysteria: Orson Welles's War of the Worlds and the Art of Fake News. New York: Hill and Wang. bls. 336.
- ↑ Bartholomew, Robert E. (2001). Little Green Men, Meowing Nuns, and Head-Hunting Panics: A Study of Mass Psychogenic Illness and Social Delusion. Jefferson, N.C.: McFarland. Sótt 19. nóvember 2018.
- ↑ Rosenbaum, Jonathan, Discovering Orson Welles. Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press, 2007
- ↑ „List-o-Mania, or, How I Learned to Stop Worrying and Love American Movies“. Jonathan Rosenbaum. 25. júní 1998. Afrit af upprunalegu geymt þann 28. apríl 2016. Sótt 9. maí 2015.
- ↑ „Great Movie: Chimes at Midnight“. Roger Ebert. 4. júní 2006. Sótt 9. maí 2015.
- ↑ „Sight & Sound |Top Ten Poll 2002 – The Directors' Top Ten Directors“. BFI. 5. september 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann október 13, 2018. Sótt 30. desember 2009.
- ↑ „Sight & Sound |Top Ten Poll 2002 – The Critics' Top Ten Directors“. BFI. 5. september 2006. Afrit af upprunalegu geymt þann mars 3, 2016. Sótt 30. desember 2009.
- ↑ Christey, Jaime N.„Archived copy“. Afritað af uppruna á 9. febrúar 2010. Sótt 17. júní 2015.