Einokunarverslunin

Einokunarverslunin á Íslandi var verslunareinokun danskra kaupmanna á Íslandi á 17. og 18. öld. Hún átti rætur í kaupauðgisstefnunni og var tilgangurinn með henni að efla danska kaupmannastétt og danska verslun gegn Hansakaupmönnum í Hamborg, og auka völd Danakonungs á Íslandi. Einokunartímabilið hófst árið 1602 og stóð til ársloka 1787. Verslað var á tuttugu (síðar 25) kauphöfnum samkvæmt föstum taxta sem ákveðinn var af konungi. Kaupmenn skiptu kauphöfnunum milli sín fyrir vissa leigu, en Vestmannaeyjar voru leigðar út sér fyrir hærra verð. Kaupmönnum var bönnuð þátttaka í annarri atvinnustarfsemi á Íslandi fram til 1777.

Á tímum einokunarverslunarinnar voru það oft sömu kaupmenn sem stunduðu sömu kauphafnir ár eftir ár. Þetta leiddi til þess að þeir byggðu vöruskemmur (lagera) sem voru læstar yfir veturinn. Árið 1777 var ákveðið, samkvæmt tillögu Skúla Magnússonar, að kaupmenn mættu hafa fasta búsetu á Íslandi. Eftir það voru reistar vöruskemmur og íbúðarhús fyrir kaupmennina, fjölskyldur og starfslið í öllum kauphöfnum. Áður höfðu nokkrir kaupmenn, eins og t.d. kaupmaðurinn á Eyrarbakka byggt sér íbúðarhús. Einnig máttu kaupmenn þá fjárfesta í annarri atvinnustarfsemi. Í mörgum landshlutum urðu þessar byggingar kaupmanna fyrsti vísir að þéttbýli.

• Frá 1602 til 1619 var einokun bundin við dönsku borgirnar Kaupmannahöfn, Málmey og Helsingjaeyri. Flestir kaupmenn sóttust þó eftir skipum frá Hamborg og voru í reynd leppar Hansakaupmanna. Árið 1620 var verslunin bundin við Kaupmannahöfn. Áhrif einokunarverslunarinnar urðu þó vart mikil fyrr en eftir 1680 þegar viðurlög voru hert. Alla 17. öldina var launverslun mikil, bæði við erlenda kaupmenn og erlend fiskiskip sem skiptu hundruðum á Íslandsmiðum.

• Frá 1620 til 1662 var verslunin í höndum Fyrsta íslenska verslunarfélagsins („Det islandske, færøiske og nordlandske Kompagni“) og einn verslunartaxti tekinn upp fyrir allt landið. Verslunartaxtinn varð síðan Íslendingum oft að umkvörtunarefni.

• Frá 1662 til 1683 var verslunin látin í hendur aðalútgerðarmanna („De fire Hovedparticipanter“). Þá varð til vísir að umdæmaverslun.

• Árið 1684 var komið á „umdæmaverslun“ þannig að óheimilt var að versla við aðra kaupmenn en þann sem starfaði í því umdæmi þar sem viðkomandi starfaði. Verslunarhafnir voru þá settar á uppboð og einstakir kaupmenn tóku þær á leigu, í stað félagsverslunarinnar áður. Þá var vöruskiptakjörum breytt og urðu þau Íslendingum meira í óhag en áður. Viðurlög og eftirlit með launverslun voru hert.

• Árið 1702 var verslunartaxtinn frá því fyrir 1684 aftur tekinn upp og refsingar við ólögmætri verslun mildaðar til muna.

• Árið 1733 var félagsverslunin endurreist og Annað íslenska verslunarfélagið tók við einokunarversluninni. Félagið var fyrst og fremst samtök fyrrverandi umdæmiskaupmanna.

• Árið 1742 fór fram opinbert uppboð á Íslandsversluninni og féll hún í hlut Hörmangarafélagsins sem var félag smákaupmanna í Kaupmannahöfn. Félagið virðist hafa staðið illa að versluninni og hlaut slæm eftirmæli á Íslandi. Íslendingar kvörtuðu meðal annars yfir skemmdri og falsaðri vöru. Að einhverju leyti hefur það stafað af gamaldags verslunarháttum sem voru orðnir úreltir á tímum upplýsingarinnar.

• Árið 1759 voru Hörmangarar neyddir til að láta verslunina af hendi og við tók Konungsverslunin fyrri þegar verslunin var rekin fyrir reikning konungs. Niels Ryberg varð þá forstjóri verslunarinnar og tókst að reka hana með hagnaði 1760-1764.

• Árið 1764 tók Almenna verslunarfélagið við. Félagið var stærsta verslunarfélag í Kaupmannahöfn á 18. öld og rak meðal annars verslun í Afríku og Vestur-Indíum. Rekstur félagsins gekk örðuglega, þótt verslun í Norðurhöfum skilaði hagnaði, og endaði með því að konungur keypti öll hlutabréf þess árið 1774.

• Árið 1774 hófst Konungsverslunin síðari og varð hún meðal annars vettvangur umbótatilrauna Danakonungs á Íslandi. Verslunin gekk mjög vel til að byrja með, en með lokum Bandaríska frelsisstríðsins og Móðuharðindunum árið 1783 versnaði hagur hennar hratt og varð algert hrun síðustu ár einokunarinnar.

• Konungleg auglýsing um afnám einokunarverslunar var gefin út 18. ágúst 1786. Formlega lauk einokunarverslun 31. desember 1787 og svokölluð fríhöndlun tók við 1. janúar 1788. Eitt ákvæðið í fríhöndlunartilskipuninni var samt sem áður bann við verslun Íslendinga við aðra en þegna Danakonungs. Kaupmenn þurftu einnig að uppfylla ýmis skilyrði svo sem að hafa næg matvæli í vöruhúsum ef til hungursneyðar kæmi. Ekki var því um fríverslun að ræða í nútímaskilningi.

• Gísli Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland: einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787^{[óvirkur tengill]}, Reykjavík: Örn og Örlygur, 1987.
• Monopoly trade and economic stagnation : studies in the foreign trade of Iceland 1602-1787, doktorsritgerð Gísla Gunnarssonar á ensku