Vilnius

 

L'urbo mencionesis unesmafoye en 1323 kun la nomo Vilna, en letri sendita dal Grandaduko Gediminas en ke ilu invitis Germani - inkluzite Judi Germana - a koloniigar ol, ed anke en letri a lora papo Ioannes la 22ma. Ca letri unesmafoye mencionis klare Vilnius kom chef-urbo dil Grandadukio. Segun legendo, Gediminas sonjis pri fera volfo ululanta che la somito di kolino, e konsultis pagana sacerdoto pri ta sonjo. La sacerdoto dicis ke la fera volfo reprezentis kastelo ed urbo qua Gediminas mustus krear en lua vicineso. La loko selektita por konstruktar Vilnius esis strategiala: apud du navigebla fluvii, e cirkondata per densa foresto. Lora dukio subisabis invadi ed ataki dal Germana kavalieri.

 

Vilnius esis la prosperoza chef-urbo dil Grandadukio Lituania, e rezideyo dil Grandaduko. Gediminas expansis la grandeso dil Grandadukio tra mariajo e tra strategiala federi: an lua zenito, ol inkluzis omna teritorii de la moderna Lituania, Bielorusia, Ukraina e Transdnistria, e parti de la moderna Polonia e Rusia. Tamen, lua nepotuli Vytautas la Granda e Jogaila (Władysław la 2ma Jagielo) luktis l'unu kontre l'altru en interna militi. Dum l'Interna Milito di Lituania (1389-1392) Vytautas siejis e rezigis l'urbo, probante arachar lua kontrolo de Jogaila. Pos serio di pakti dum la sequanta yari la konflikto finis, ed en 1569, tra la pakto konocata kom Uniono di Lublin, kreesis la federuro Polonia-Lituania. La chefi de ta federuro portis sive la titulo "Grandaduko di Lituania", sive la titulo "rejo di Polonia", od amba. Ante, en 1387, Jogaila kom Grandaduko di Lituania e rejulo di Polonia grantis la "yuri de Magdeburg" (autonomeso ekonomiala e politikala) a Vilnius.

Dum l'epoko di Polonia-Lituania, l'urbo juis expanso. Lua murego konstruktesis de 1503 til 1522, e havis non pordi e 3 turmi. Sigismundus la 2ma Augustus instalis lua korto ibe en 1544. L'universitato di Vilnius kreesis en 1579.

 

Dum l'unesma mondomilito, Vilnius e la cetera Lituania okupesis dal German armeo de 1915 til 1918.^[3] L'akto di nedependo, qua deklaris Lituania nedependanta de irga altra lando, lansesis en Vilnius ye la 16ma di februaro 1918.^[4] Pos la retreto Germana, l'urbo okupesis dum kurta tempo dal Polona armeo, qua ekpulsesis da Sovietiana trupi. Dum la milito Polona-Sovietiana l'urbo itere okupesis dal Poloni e pose itere okupesis dal Sovietiani. En 1920, pos la batalio di Warszawa, Sovietian armeo cedis l'urbo a Lituaniani, pos signatar paco-pakto ye la 12ma di julio 1920. Tamen, ye la 9ma di oktobro 1920, Polona armeo, komandita dal generalo Lucjan Żeligowski, sekrete siejis Vilnius. L'urbo e la regiono vicina divenis separita lando, nomizita Central-Lituania. Pos kontestebla plebicito, ye la 22ma di februaro 1922 Central-Lituania unionesis a Polonia. Do, la chef-urbo di Lituania transferesis a Kaunas. En 1923, pos konfero di ambasadisti, Polona suvereneso sur Vilnius agnoskesis internacione. En 1931 Vilnius havis 195 mil habitanti, esinta la 5ma maxim populoza urbo di Polonia.

 

Naziista Germania invitis Lituania partoprenar l'invado di Polonia e rikaptar Vilnius, tamen lora prezidanto Antanas Smetona ne aceptis, nam lu dubis la reala intenci da Hitler. Pos l'invado di Polonia e la komenco di la duesma mondomilito, Lituania apertis konsuleyo en Vilnius, qua divenis l'unesma qua grantis visti e helpis la fugo di Poloni e Judi. Ye la 19ma di septembro 1939 Sovietia invadis Vilnius, devastis la urbo e transferis lua fabrikerii a Sovietiana teritorio. Sovietia e Lituania signatis pakto pri mutuala helpo ye la 10ma di oktobro sam yaro, ed ye la 28ma di oktobro, Sovietiani transferis Vilnius a Lituania.

Ye la 3ma di agosto 1940 tota Lituania anexesis da Sovietia, pos ultimato de junio ta yaro qua demandis l'eniro di Sovietiana soldati en Lituaniana teritorio. Pos l'invado, inter 20 mil e 30 mil habitanti dil urbo arestesis da NKVD e sendesis a "Gulag"-koncentreyi. Ye la 22ma di junio 1941 Germani lansis l'Operaco Barbarossa kontre Sovietia, e samatempe Lituaniani komencis revolto kontre Sovietiani. Vilnius kaptesis ye la 24ma di junio, e Lituania enkorpigesis al Reichskommissariat Ostland, la civila administrado Germana. Germani organizis du ghetti en la centro dil urbo. Dum la Holokausto, cirkume 95% ek la 265 mil judi qui rezidis en Lituania mortigesis.

 

En 1944, generalo Povilas Plechavičius probis organizar rezist-armeo, nomizita Lietuvos vietinė rinktinė - LVR - kontre Sovietiana partizani pos la retreti Germana en l'estala fronto. LVR eniris Vilnius ye la 1ma di aprilo 1944, e konfrontis Polona rezist-armeo Armia Krajowa, qua probis kaptar la urbo ante l'arivo di la Reda Armeo. Armia Krajova e LVR probis paktar sensucese, ed en julio 1944 Sovietiani riokupis la urbo, qua divenis chef-urbo di la Republiko Socialista Sovietiana Lituania.

Duesma mondomilito modifikis Vilnius nereverseble - la maxim multa Polona e Juda habitanti respektive sendabis a Polonia o mortigesis. Kelka partizani e membri de la rezisto deportabis a Siberia. La maxim multa ek la cetera habitanti koaktesis translojar su a Polonia en 1946. Dum la fino di la yari 1940a la habitantaro dil urbo itere komencis kreskar, kun l'arivo di Lituaniani, Poloni e Bielorusi, qui venis de diversa regioni di Lituania. Sovietiani komencis konstruktar nova fabrikerii an la vicineso dil urbo, exemple "Komunaras" e "Žalgiris", por fabrikar mashini.

 

En novembro 1980, la habitantaro di Vilnius superiris 500 mil personi. Pro la manko di lojado por la nova habitanti, diversa mikra rezidala distrikti kreesis, en Antakalnis, Žirmūnai, Lazdynai, Karoliniškės, Viršuliškės, Baltupiai, Justiniškės, Pašilaičiai ed altra loki dil urbo. Ca arei ligesis a la centrala quarteri per avenui e sistemo di publika transporto, nome troleobusi.

 

En 1988 komencis granda populara protesti qui demandis nedependo por Lituania. Ye la 11ma di marto 1990, la Supera Konsilistaro di la Republiko Socialista Sovietiana Lituania anuncis lua intenco pri separar e nedependar Lituania de Sovietia. Konseque de ca deklaro, Sovietia sendis trupi al urbo ye la 9ma di januaro 1991, ed ye la 13ma di januaro l'edifico di la Radio e Televiziono di Lituania okupesis, pos la mortigo di adminime 14 civili e vundo di 700 plusa homi. Tandem, Sovietia agnoskis la nedependo di Lituania en septembro sam yaro. La nova konstituco Lituana, quale la konstituco di 1922, establis Vilnius kom chef-urbo di la lando.

La transformo di Vilnius, kom moderna chef-urbo Europana, rapide komencis. La maxim multa ek lua historiala edifici restauresis, e la moderna edifico Europa Tower, alta de 148,3 metri, inauguresis. La komplexo di edifici Vilnius Business Harbour konstruktesis en 2008, e lua turmi num esas la 6ma maxim alta edifici de Lituania. Plu kam 75 mil nova apartamenti konstruktesis inter 1995 e 2018, di qui 50 mil de 2003 til 2018.

Vilnius selektesis kom la Kulturala Chef-urbo di Europa en 2009, ensemble kun Linz, en Austria.^[2] En 2015, Remigijus Šimašius divenis lua unesma urbestro direte elektita da lua habitanti.^[5]

 

 

La reliefo di Vilnius esas plana e cirkondata da verda kolini, en loko ube la rivero Vilnia debushas an rivero Neris. De la 402 km² dil urbo, verda arei kovras 68,8%, konstrukturi kovras 29,1%, e 2,1% kovresas da aqui. L'urbo distas 312 km de Klaipėda, la precipua portuo di Lituania che Baltiko.

La klimato dil urbo esas humida kontinentala (Dfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen). La mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 18,1°C, kontre ke la temperaturo en januaro (vintro) esas -3,9°C. Dum vintrala monati, l'aquo di fluvii e lagi konjelas.

La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 682,3 mm, e la maxim pluvoza monato esas julio, kun mezavalore 86,3 mm.

 

Vilnius vidita de la turmo Gediminas.

 

 

L'aeroportuo di Vilnius distas 5,9 kilometri sude del urbo. Ol recevis 5 milion veheri dum la yaro 2019. Ol esas bazo por l'aerala kompanii airBaltic, Ryanair, e Wizz Air. Ferovoyo ligas l'aeroportuo a la centrala staciono di Vilnius.

De la centrala staciono di Vilnius departas treni qui ligas ol a Moskva, Kaliningrad, Minsk, Daugavpils, Kaunas, Trakai, Marcinkonys e la vilajeto Kena. La staciono ank esas koncentro-punto por la sistemo di transporto dil urbo. De ibe departas linei di troleobusi, autobusi e rapida autobusi.

Navigado che rivero Neris esas multe limitizita e nula fluviala voyo existas. Neris naskas an la frontiero kun Bielorusia e debushas an fluvio Neman, anke konocata kom fluvio Nemunas.

La choseo A1, longa de 311 kilometri, ligas la precipua urbi di Lituania: Vilnius, Kaunas e Klaipėda. Ol inauguresis en 1987, e nun esas parto de Europana chosei E28, E67 ed E85. La choseo A2 ligas Vilnius a Panevėžys, norde, ed esas parto del Europana choseo E272. La choseo A3 ligas Vilnius a la frontiero kun Bielorusia, este. La choseo A4 ligas ol a Druskininkai, sude, an la frontiero kun Bielorusia. La choseo A16 ligas ol a Marijampolė, weste; la choseo A15 ligas ol a la frontiero Bielorusa proxim Šalčininkai; e fine la choseo A14 ligas Vilnius a Utena, norde.

Vilnius komencis studiar la posibleso pri konstruktar metroo* e moderna sistemo di tramveturi en 2002, tamen lia konstrukturo ankore ne komencis. Nun existas plu kam 60 linei di autobusi, 18 linei di troleobusi, 6 linei di rapida autobusi e 6 noktala linei di autobusi. Pri individuala transporto, Lituaniana kompanio CityBee lugas automobili, bicikli ed elektrala scooter-i por kurta o longa periodi. Uzeri ne pagas por parkeo, fuelo od asekuro dum lokaco-periodo. Altra kompanio qua lugas vehili esas SPARK, qua lugas elektrala automobili. Existas 6 charjo-stacioni qui ofras senkusta charjo por baterii di elektrala vehili.

 

 

La turmo dil kastelo di Gediminas (Lituaniane Gedimino pilies bokštas) esas observoturmo konstruktita sur kolino, qua olim apartenis a nun desaparinta kastelo. Interne ol existas mikra arkeologiala muzeo. L'unesma fortifikuro, ligna, konstruktesis da Gediminas, Grandaduko di Lituania. La kastelo konstruktesis en 1409 dal Grandaduko Vytautas. Recente trovesis restaji del originala konstrukturo. Lua turmo restauresis en 1930, e nun posibligas observar panoramo dil urbo. En 2009, facesis rikonstrukto di la rejala palaco di Lituania, an la bazo di la kolino ube la turmo di Gediminas stacas.^[6]

La monumento di la Tri Kruci (Lituaniane Trys kryžiai) esas monumento situita an samnoma kolino. Depos la 17ma yarcento konstruktesis ligna kruci sur ol, qui krulis en 1869. En 1916 konstruktesis betona monumento, qua destruktesis en 1950 dal Sovietiani. En 1989 nova monumento, projetita dal arkitekto Henrikas Šilgalis, inauguresis an la sama loko. De ibe povas videsar panoramo pri l'anciena quarteri di Vilnius.

Palaci e Muzei

 

La Palaco di la Grandaduki di Lituania (Lituaniane Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valdovų rūmai Vilniaus žemutinėje pilyje) esas palaco en Vilnius originale konstruktita en dum la 15ma yarcento por la Grandaduki di Lituania, pose anke reji di Polonia. La palaco, konstruktita interne la kastelo dil urbo, prosperis dum la 16ma e 17ma yarcenti, e divenis la politikala, administrala e kulturala centro di Polonia-Lituania. Ol demolisesis en 1801. La rikonstrukto di la palaco komencis en 2002 e finis en 2018, ed ol rikonstruktesis segun stilo Renesancala, la sama stilo de la katedralo di Vilnius.

 

La Muzeo dil Okupadi e di la Lukti pri Libereso (Lituaniane Okupacijų ir laisvės kovų muziejus), olim konocita kom Muzeo por Viktimi di Gentocido (Lituaniane Genocido aukų muziejus), existas ube olim existis kontoro di KGB. Ol gastigas dokumenti pri la 50-yara Sovietian okupado di la lando, objekti de la kontre-Sovietiana partizani, e de la viktimi di deporti e mortigi. Parto de la muzeo anke montras objekto pri holokausto di Vilniusana judi.

La Nacionala Muzeo pri Arto di Lituania esas la maxim granda muzeo de la lando, e gastigas objekti di kulturala valoro. Un ek lua branchi, la Galerio pri Pikturi di Vilnius, an la historiala quartero dil urbo, gastigas artala objekti de la 16ma yarcento til la komenco dil 20ma yarcento. Ol anke gastigas pikturi pri kleriki de la Grandadukio Lituania, piktita de la 16ma til la 19ma yarcenti.

La Muzeo pri Lituaniana Diasporo, olima Muzeo pri Arto Vytautas Kasiulis, esas fako de la Nacionala Muzeo Lituaniana pri Arto, e future gastigos nur artal objekti produktita da Lituanian artisti rezidanta o rezidinta exterlande.^[7]

Religiala loki

 

La katedralo di Vilnius esas la precipua katedralo katolika di Lituania. Ol konsekracesis en 1783, e konstruktesis sur loko ube olim existis Gotika katedralo konstruktita en 1387, e posible pagana templo plu anciena. Dum Sovietian epoko, skulturi removesis de lua fasado, e la katedralo transformesis en depozeyo. Pos la nedependo, la skulti ripozesis en lua fasado, e de 2006 til 2007 la katedralo restauresis komplete.

 

La katedralo Theotokos di Vilnius (Lituaniane Vilniaus Dievo Motinos Ėmimo į Dangų katedra) esas l'episkopeyo Ortodoxa di Vilnius. Ol konstruktesis en 1346, dum la regno dil Grandaduko Algirdas, kun la benediko di Santa Alexius, metropolito di Kiiv en 1348.

La katolika kirko di Omna Santi (Lituaniane: Visų Šventųjų bažnyčia) konstruktesis inter 1620 e 1630, adaptita a la bezoni dal Karmeliti. Dum la duesma duimo dil 17ma yarcento ol esis monakeyo. Ol esas multe dekorita segun baroka stilo.

La Domininikana Katedralo di Santa-Spirito (Lituaniane: Šventosios Dvasios bažnyčia) komencis konstruktesar dum la 17ma yarcento. Sub lua altaro existas larja kripti, qui formacas labirinto, kun multa saloni. En lua karcer-kameri sepultesas centi di habitanti del urbo, multa ek li mumiigesis naturale. On kalkulas ke existas restaji pri 600 individui ibe.

 

La Korala Sinagogo di Vilnius (Lituaniane Vilniaus choralinė sinagoga) esas l'unika sinagogo di Vilnius qua duras uzesar. Ol konstruktesis en 1903, segun stilo Romanala-Maurala. Ante l'invado da Sovietia e pose da Naziista Germania, Vilnius havis plu kam 100 sinagogi. Kande Sovietiani okupis l'urbo, la sinagogo transformesis en metalo-fabrikerio, e l'edifico domajesis multe. Ol restauresis en 2010, ed itere apertesis kom sinagogo.