Polonia

Slava tribui koloniigis Polonia dum l'1ma yarcento. En 966, slava rejo Miezko la 1ma impozis katolikismo en la regiono.

 

Dum la 16ma yarcento Polonia e Lituania formacis unika stato. La Parlamento (Sejm) esis simbolo di la uniono. Ol esis un ek la maxim granda e povoza stati en la nordo di Europa, vasta de cirkume 1.2 milion km² en lua kulmino, ma diversa militi kontre Rusia, Otoman imperio e Suedia febligis la stato.

Dum la 18ma yarcento, Rusa imperio, Prusia ed Austrian imperio gradope dividis ed okupis Poloniana teritorio. L'estala regiono okupesis da Rusa imperio. Polonia nur divenis nedepedendanta de Rusia ye la 11ma di novembro 1918 kun la fino di Unesma mondomilito, e divenis republiko inspirita en la 3ma republiko di Francia.

En mayo 1926, marshalo Józef Piłsudski kaptis povo per stato-stroko. Piłsudski guvernis til 1935 kande il mortis.

Ye la 1ma di septembro 1939 Germania invadis westo di Polonia. Sovietia invadis esto di la lando ye la 17ma di septembro sam yaro. Warszawa kapitulacis ye la 26ma di septembro. Ica lando perdis granda parto di lua habitantaro dum la duesma mondomilito.

Dum la konfero di Yalta Westala Federiti aceptis la ideo di Stalin pri la formaco di provizora komunista guvernerio en Moskva, qua ignoris la guvernerio-en-exilo formacita en London. Multa Poloni judikesas kom to trahizo da Westala Federiti kontre Polonia. Pos la milito Sovietia impozis komunista rejimo a Polonia. Quankam difuzita objecioni, la nova guvernerio di Polonia aceptis l'anexado dil esto di Polonia a Sovietia, quale l'urbi Wilno (nune Vilnius, chef-urbo di Lituania) e Lwów (nune Lviv, en Ukraina). Kompense, Polonia recevis parto di l'estala teritorii de Germania.

 

Polonia restis komunista stato de 1945 til la 31ma di decembro 1989, kande Tadeusz Mazowiecki divenis unesma ne-komunista chefministro pos 1945. En novembro 1990 la habitanti elektis Lech Wałęsa, ex-sindikatano, kom prezidanto di la lando por 5-yara periodo. Unesma parlamental elekti eventis en 1991.

En novembro 1995 eventis la 2ma libera prezidantal elekto di la lando. Aleksander Kwaśniewski vinkis Lech Wałęsa per kurta majoritato: 51,7% kontre 48,3%. En 1997 nuna Poloniana konstituco adoptesis.

Polonia unionis ad NATO en 1999 ed ad Europana Uniono ye la 1ma di mayo 2004. En 1995 ica lando atingis la sama ekonomiala kresko de la periodo ante la fino di komunismo.

 

 

Polonia esas demokratiala parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato di Polonia, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La nuna prezidanto esas Andrzej Duda. La chefo di guvernerio e chefo dil ministraro esas la chefministro, qua indikesas dal prezidanto. La nuna chefministro esas Mateusz Morawiecki. La nuna konstituco adoptesis en 1997.

La Parlamento havas 2 chambri. La basa chambro esas la Chambro di Deputati (Sejm), qua havas 460 membri qui elektesas dal populo por 4-yara mandato. La Senato (Senat) havas 100 membri, qui elektesas dal populo anke por 4 yari. En 2011 Poloniani elektis Anna Grodzka, l'unesma transsexuala deputatino en Europana historio.

Judiciala povo konsistas ek 4 rangi. La Supra Korto surveyas l'adjudiko en la generala korti ed en militala korti. Ol esas la lasta apelo-korto kontre lokala judicii. La korti komuna dividesas en apelo-korti, distriktala korti e regionala korti, e havas kompetenteso por judiciar aferi kriminala, civila, ekonomiala, laborala e familiala.

Anke existas la Konstitucala Tribunalo, qua judicias la valideso dil agadi di publika institucuri segun la konstituco e la valideso o nevalideso di legi segun la konstituco.

 

 

Granda parto di Polona teritorio jacas infre 200 m. Sudweste, an la frontiero kun Chekia, jacas la montoza regiono Sudeti, ube la maxim alta punto esas Monto Snizieka (1603 m). La montoza Karpati jacas anke sude. La maxim alta monto di la lando esas Rysy, kun 2499 metri di altitudo.

Foresti kovras 30.5% de lua teritorio. Cirkume 3145 km², plu kam 1% de Polona teritorio, protektesas en 23 nacionala parki. Ultre to, arei marshoza proxim riveri e lagi an la centro di la lando, ed anke rivala arei protektesas. Che Polona boski, transvivas multa speci ja extingita en altra regioni Europana, exemple Europana bizono.

La maxim importanta fluvii di la lando esas: Vistula, longa de 1.047 km; Oder longa de 854 kilometri, e Warta, longa de 808 kilometri.

Polonia havas plu kam 10.000 lagi kun 1-hektara surfaco o pluse. La maxim granda lagi esas Śniardwy kun 113,8 km², e Mamry, kun 104 km².

La klimato di la lando ordinare esas temperema, kun mezavalora temperaturi di 17°C til 20°C dum la somero.

Rango	Nomo	Provinco	Regiono	Habitantaro	Rango	Nomo	Provinco	Regiono	Habitantaro
1ma	Warszawa	Masovia	[[{{{regiono1}}}]]	1 715 518	11ma	Białystok	Podlaskie	[[{{{regiono1}}}]]	294 921
2ma	Kraków	Mingranda Polania	[[{{{regiono2}}}]]	760 700	12ma	Gdynia	Pomerania	[[{{{regiono12}}}]]	248 726
3ma	Łódź	Łódź_(stato)	[[{{{regiono3}}}]]	718 960	13ma	Częstochowa	Silesia	[[{{{regiono13}}}]]	234 472
4ma	Wrocław	Basa Silezia	[[{{{regiono4}}}]]	631 188	14ma	Radom	Masovia	[[{{{regiono14}}}]]	219 703
5ma	Poznań	Plugranda Polonia	[[{{{regiono5}}}]]	550 742	15ma	Sosnowiec	Silesia	[[{{{regiono15}}}]]	213 513
6ma	Gdańsk	Pomerania	[[{{{regiono6}}}]]	460 427	16ma	Toruń	Kuyavia-Pomerania	[[{{{regiono16}}}]]	204 299
7ma	Szczecin	Westa Pomerania	[[{{{regiono7}}}]]	408 913	17ma	Kielce	Świętokrzyskie	[[{{{regiono17}}}]]	200 938
8ma	Bydgoszcz	Kuyavia-Pomerania	[[{{{regiono8}}}]]	361 254	18ma	Gliwice	Silesian	[[{{{regiono18}}}]]	186 210
9ma	Lublin	Lublin	[[{{{regiono9}}}]]	347 678	19ma	Rzeszów	Subcarpathia	[[{{{regiono19}}}]]	182 028
10ma	Katowice	Silesia	[[{{{regiono10}}}]]	307 233	20ma	Zabrze	Silesia	[[{{{regiono20}}}]]	179 452
Warszawa		Kraków		Łódź		Wrocław
Fonto: nekonocata

 

 

Segun la Mondala Banko, Polona ekonomio havas alta TNP per persono^[4], forta domestika merkato, basa privata debo, e ne dependas de unika produkto por exportaco.

La lando havas multa privata farmeyi qui produktas betravo, grani, pomi (la maxim granda produktanto di pomi dil mondo), porki e bovi. L'agrokultivo employas 12.7% de la labor-povo, tamen reprezentas nur 3.8% de la TNP. To montras lua basa produktiveso.

L'industrio Polona produktas automobili (Fiat e Volkswagen havas fabrikerii en la lando), elektronikala produkturi, helikopteri, vitri, medikamenti, transporto-equipuri, edc.

Lua bankala sistemo esas la maxim granda de estal Europa. En 2009 la lando havis 51 domestika banki e branchi di 18 internaciona banki.

Historiala arkitekturo e naturala peizaji esas importanta atraktivi por turisti en la lando. Turismo kreskis forte pos lando enirar l'Europana Uniono en 2004^[5]. La maxim importanta destini por turisti esas l'urbi Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Lublin, Toruń, ed anke la ex-koncentreyo Auschwitz, e la peizaji che la montaro Tatra.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Polonia havis 37 991 766 habitanti^[3]. Segun statistiki de 2004, 97% del habitanti di Polonia esis Poloni (di qui cirkum 0.8 % Kashubi), 1.3 % Germani, 0,6 % Ukraini, 0.5 % Bielorusi e 0.01 % Lemki. Cirkume 61,9% del habitantaro rezidas en urbi.^[6].

Til la Duesma mondomilito cirkume 30% de la habitantaro di Polonia konsistis ek minoritati. Germani koncentris su proxim la frontiero kun Germania, dum ke Ukranani e Bielorusi koncentris su este de la lando. Importanta komunitati di judi existis en Poloniana urbi. La lando subisis grava efekti de la milito, sive pri perdo di vivi, sive di extenso di lua teritorio. To efektigis la homogeneso dil habitantaro.

La maxim granda urbo esas Warszawa. Altra granda importanta urbi esas Łódź e Kraków.

 

 

Poloniana kulturo esas reflexo di mondala tendenci. Pri cinemo, la lando havas importanta filmifisti qui ganis Oscar-premio, exemple Roman Polański, Andrzej Wajda, Zbigniew Rybczyński, Janusz Kamiński e Krzysztof Kieślowski.

Multa notora piktisti naskis en Polonia, exemple Jan Matejko, Stanisław Witkiewicz, Aleksander Gierymski ed Anna Bilińska-Bohdanowiczowa, de movado Realismo.

Pri klasika muziko, la maxim konocata kompozisto esas Frédéric Chopin. Dum recenta yari, Krzysztof Penderecki judikesas kom la maxim importanta vivanta kompozisto de Polonia dal jurnalo The Guardian. Pri moderna jazo, Tomasz Stańko esas populala muzikisto.

Exemple pri notora skriptisti Polona: Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Bolesław Prus, Juliusz Słowacki, Witold Gombrowicz, Stanisław Lem e Ryszard Kapuściński, la Nobel-laureati Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz e Wisława Szymborska, e l'Angla skriptisto kun Polona origino Joseph Conrad.

•  
  Warszawa
•  
  Warszawa
•  
  Warszawa
•  
  Warszawa
•  
  Warszawa
•  
  Warszawa
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Kraków
•  
  Auschwitz
•  
  Olsztyn
•  
  Lublin
•  
  Lublin
•  
  Gdańsk
•  
  Gdańsk
•  
  Gdańsk
•  
  Gdańsk
•  
  Gdańsk
•  
  Wrocław
•  
  Wrocław
•  
  Wrocław
•  
  Wrocław
•  
  Bielsko-Biała
•  
  Bielsko-Biała
•  
  Bielsko-Biała
•  
  Toruń
•  
  Toruń
•  
  Poznań
•  
  Poznań
•  
  Bydgoszcz
•  
  Rogalin
•  
  Szczecin
•  
  Książ
•  
  Pszczyna
•  
  Częstochowa
•  
  Kielce
•  
  Zamość
•  
  Kazimierz Dolny
•  
  Janowiec
•  
  Nowy Wiśnicz
•  
  Ogrodzieniec
•  
  Rzeszów
•  
  Malbork
•  
  Frombork
•  
  Golub-Dobrzyń
•  
  Kwidzyn
•  
  Moszna
•  
  Tatra montaro

 

Commons havas kontenajo relatante a:

Polonia

	Europana Uniono
Membrostati:	Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia
Negocianta stati:	Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati:	Albania
Potenciala kandidati:	Bosnia e Herzegovina - Kosovo