Ուտ

Ուտ
Տեսակ	ավանդույթ? եւ երաժշտական գործիքի տեսակ?
Որակաւորում	necked bowl lutes sounded by plectrum?
Հորնբոսթել-Զաքսի հանմակարգ	321.321-6

Ուտ, լարաւոր-կսմիթային նուագարան։ Ծագում առած է պարսկական պարպաթէն (barbat Persian: بربط‎ or barbud was a lute)՝ վերջինիս փարդաներ (երաժշտական գործիքի կոթի վրայ մատները դնելու տեղերը) աւելցնելով, դարձած է արաբական երկիրներու ժողովրդական գործիքարանի հիմնական նուագարանը, նաեւ արաբական երաժշտութեան ձայնաստիճանի (թոնականութեան tonality) համակարգը ներկայացնելու եւ տեսականօրէն բացատրելու հիմնական միջոցը։ Լայնօրէն տարածուեր է Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, Միջին Ասիայի եւ Հայաստանի մէջ (նոյնպէս հին ժամանակներէն)։ 14-րդ դարուն մուտք գործած է Սպանիա եւ Սիցիլիա, հանդիսացեր եւրոպական վինի կամ սազի, լաութայի (արաբ, al-ud անուանումէն, որ կը նշանակէ «փայտ») նախատիպը։

Այս նուագարանը յայտնի է հին ժամանակներէն, տարածուած էր Միջագետքին մէջ, ուրկէ ալ թափանցեր է մինչեւ Պարսկաստան ու Հնդկաստան: Տարբեր երկիրներու մէջ անցած է զարգացման տարբեր ճանապարհներ, ինչ որ հիմք դրած է նուագարանի տարատեսակներու՝ իրենց տարբեր անուններով: Օրինակ Սասանեան Պարսկաստանի մէջ յայտնի էր, որպէս պարպաթ կամ պարպուտ անունով, միջնադարեան Եւրոպայի մէջ տարածուած տեսակը կը կոչուէր (lute) վին, սազ կամ լաութա, իսկ այնտեղ թափանցեր էր արաբներու միջոցով, որոնք նուագարանին տուած էին ուտ անուանումը: Արաբերէնով կ'անուանեն ուտ կամ ալ-ուտ, որ նշանակում է փայտ (յիշենք անգլերէն wood (վուտ) բառը, որ նոյն իմաստը ունի):

Այս ընտանիքի նուագարաններու զարգացման պատմութիւնը ամբողջութեամբ ուսումնասիրուած չէ, թէեւ հին երաժշտութեան հարցերով զբաղուող մասնագէտները համատեղ աշխատեր են՝ միասին բացայայտելու համար նուագարանի անցած զարգացման ճանապարհը: Ֆրանսացի երաժշտագէտ Ռիշար Տիւմպրիլը փաստեր է աւելի քան 5000 տարուայ պատկերագրական ապացոյցներ, ըստ որոնց այս նուագարանի նախատիպը խոր անցեալին մէջ տարածուած էր Միջագետքի մէջ։ Որպէս ապացոյց ան կը յիշատակէ Միջագետքին մէջ յայտնաբերուած Ք.ա. մօտաւորապէս 3100 թուականով թուագրուող գլանաձև մի կնիք, որ այսօր կը պահպանուի Բրիտանական թանգարանին մէջ։ Այդ կնիքի կողմին նկատելի է ուտի նման գործիք նուագող կնոջ պատկեր: Տիւմպրիլը եւ այլ երաժշտագէտներ կը նշեն, որ ուտի կամ վինի տարատեսակները արդէն տարածուած էին հին ժամանակաշրջանին՝ յունական պոլիսներու մէջ, Հին Եգիպտոսի մէջ, էլամացիներու եւ հեթիթներու երկիրներուն մէջ, Հին Հռոմի, Հին Հայաստանի, Կիլիկիա, ինչպէս նաեւ Հնդկաստանի ու Չինաստանի մէջ։ Տիւմպրիլը ուտի կամ վինի ընտանիքի նուագարաններու մեջ կ'ընդգրկէ նաեւ յունական փանտուրա, վրացական փանտուրի, թամպուր եւ տանպուր նուագարանները: Առաջին երկուքի անուանումը կը յիշեցնէ պատմահայր Խորենացիի յիշատակած փանտիռ նուագարանը, որ լայնօրէն տարածուած էր հին եւ միջնադարեան Հայաստանի մէջ, սակայն կարելի չէ միանշանակ ըսել, որ խօսքը նոյն գործիքի մասին է, քանի որ անուանումներու նմանութիւնը կարող է շփոթեցնող ըլլալլ: Օրինակ քամանչա եւ քամանի նուագարանները խիստ տարբեր են իրարմէ, սակայն անուանումները շատ նման են:

Ուտի տարատեսակները, որ տարածուած են Եւրոպայ եւ Ասիա, կը բաժնուին երկու հիմնական խումբի՝ երկար կոթ ունեցողներ եւ կարճ կոթ ունեցողներ: Ըստ ուսումնասիրութիւններու, կարճ կոթով ուտը նախ տարածուածեր է Միջագետքի արեւելքը, ապա Պաքթրիա եւ Հնդկաստանի հիւսիս-արեւմուտքը գտնուած Գանտահար երկրի մէջ։ Այն ունի նշաձեւ իրան: ԵրաժշտագԷտները կը կարծեն, որ նուագարանի այս տարատեսակը ձեւաւորուեր է հիւսիս-արեւմտեան հնդկական մշակոյթի եւ ատոր վրայ ազդած յունական մշակոյթի համադրութիւնէն, որ հետագային հասեր է մինչեւ Չինաստան ու Ճափոն: Կարճակոթ ուտի ամենահին պատկերները կը վերաբերին Ք.ա. 8-րդ դարու պարսկական կերպարուեստին եւ յայտնաբերուած են Սուսայի մէջ:

Մեր թուականութեան 224 թուականին կործանուեցաւ Պարթևական թագաւորութիւնը, որուն փոխարինեց Սասանեան թագաւորութիւնը: Պաքթրիան ու Գանտհարը մտան այս նոր թագաւորութեան կազմին մէջ։ Այս ընթացքին Պաքթրիայի մէջ մեծապէս տարածուած կարճակոթ եւ նշաձեւ իրանով նուագարանը կը կոչուէր պարպաթ կամ պարպուտ, որ աւելի ուշ, արաբերէնի ազդեցութեամբ յայտնի դարձաւ ուտ անուանումով: Երբ 711 թուականին արաբները նուաճեցին Անտալուզիան, անոնք այստեղ բերին ուտը, ուր նուագարանի մէկ տեսակը յայտնի էր դեռ հռոմէական տիրապետութեան ժամանակներէն՝ փանտուռա անունով (յիշենք հայկական աղբիւրներու մէջ բազմաթիւ անգամ հանդիպող փանտիռ անունով նուագարանը): 8-9-րդ դարերուն արաբական աշխարհի շատ երաժիշտներ գաղթեցին Իպերիա (Սպանիա): Անոնցմէ մէկն ալ Ապու-լ-Հասան Ալի իպն Նաֆին էր (ապրեր է 789-857 թուականներուն): Ան իր ժամանակաշրջանի յայտնի երաժիշտներէն էր եւ Պաղտատի մէջ աշակերտած էր Իշաք-ալ-Մավսիլիին, իսկ 833 թուականին աքսորուեր էր Անտալուզիա: Ան երկար ժամանակ մտմտալէն յետոյ իր ուտի վրայ կ'աւելացնէ հինգերորդ լարը եւ կը դառնայ Գորտովայի առաջին դպրոցներէն մէկու հիմնադիրը: 11-րդ դարուն իսլամներու գերիշխանութեան տակ յայտնված Իպերիան կը դառնայ նուագարաններու արտադրութեան կեդրոն: Այդ ապրանքատեսակները հետզհետէ կը թափանցեն Փրովանս` ֆրանսացի թրուպատուրներու և թրուվերներու շնորհիւ: Այստեղէն ալ աւելի ուշ կը տարածուին ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Մինչ Եւրոպայի մէջ կը զարգանար վինը, ուտը մնաց որպէս արաբական երաժշտութեան հիմնական բաղկացուցիչը, ինչպէս նաև, զարգացման որոշ ճանապարհ անցնելէն յետոյ լայն կիրառութիւն գտաւ նաև Օսմանեան կայսրութեան մէջ:

Հակառակ կարճակոթ վինիի լայն տարածումին Արևմտեան Եվրոպայի մէջ, որու շնորհիւ ստեղծուեցան նուագարանի տարբեր տեսակները, արեւմտեան Եւրոպայի մէջ այն տարածուած էր աւելի վաղ ժամանակներէն, դեռ 6-րդ դարէն. այս նուագարանի կարճակոթ տարբերակը, որ կը կոչուի քոմուզ, պուլկարները բերած էին Պալքաններ:

Նուագարանի իրանը ուռուցիկ ձուաձև է՝ կոր փայտաշերտերէն սոսնձուած, հարթ ծածկի վրայ կան ձեւաւոր ձայնանցքեր։ Հայկական ուտը 6 լարանի է (առաջին հինգը՝ զոյգ-զոյգ), լարուածքը՝ քվարթա-սեքունտային (փոքր օքթավայի մի, լիա, սի, առաջին օքթավայի մի, լիա, երկրորդ օքթավայի ռե)։ Արևելքի երկիրներուն մէջ ուտիի նուագացանկը աւանդական է (մաքամներ և նման եղանակներ)։ Հայ երգահանները այն հարստացուցած են հայկական ազգային բնորոշ հնչողութիւն ունեցող երգերով։ Հայ շնորհալի ուտահարներէն էր Սողոմոն Գրիգորի Ալթունեանը (1896—1948)։

Հայկական միջավայրի մէջ ուտը յայտնի ու տարածուած էր վաղնջական ժամանակներէն: Նուագարանի պատկերներ կը հանդիպին միջնադարեան ձեռագիրներուն մէջ և տապանաքարերու վրայ: Ամերիկահայ ռեժիսոր, սցենարիսթ, արտադրող Էրիք Նազարեանը նկարահաներ է ֆիլմ՝ հայկական միջավայրի մէջ ուտի տարածուածութեան, ինչպէս նաև այդ պատրաստող վարպետներու մասին: Ռեժիսորի կարծիքով, այնքան ալ արդիւնաւէտ չէ, երբ հայն է իրեն ու իր մշակոյթը ներկայացնողը, որքան՝ երբ թշնամի ազգը կը պատմէ, կը մեծարէ, կը խոստովանի, նաև կը խոնարհուի հայ մշակոյթի ու հայ վարպետներու առջև։ Իր մէկ ֆիլմի նկարահանումներու ժամանակ Էրիք Նազարեանը Սթամպուլի մէջ հանդիպեր է ազգութեամբ ալեւի ուտ պատրաստող ուսթա Ճենկիզին, որու խանութին մէջ 1800-ական թուականներուն պատրաստուած 18 հատ ուտ կայ՝ բոլորն ալ հայ վարպետներու ձեռքի աշխատանք: Վարպետ Ճենկիզի մասին կը պատմուի Սթամպուլի մէջ լոյս տեսնող «Ակօս» թերթի 781-րդ թիւ ուր կը պատմուի մալաթիացի վարպետ Ճենկիզ Պելկինի մասին, ուր առաւել մանրամասներու կը հանդիպին անոր հաւաքածուի մասին. այնտեղ քով-քովի կը գտնուին 19-րդ դարու կեսարացի, թոքաթցի եւ եոզղաթցի հայ վարպետներու պատրաստած ուտերը: Թերթի լրագրողի հետ զրոյցի ընթացքին Ճենկիզը յիշատակած է իր վարպետներէն լսած հայ նշանաւոր ուտահարների անունները՝ Արտակի Ճանտան, Սարը Օնիկը, որ եղեր է Թոքաթի ու Սըվազի կողմերու հայեր են, կեսարացի վարպետ Սերոբէն եւ Միրիճան Հակոբեանը:

Ճենկիզը նշեր է, որ հայերու տնտեսական վիճակը նկատելի է անոնց պատրաստած ուտերէն: «կը Նայիս օգտագործուած փայտին և կ'ըսես, որ տնտեսական պայմանները սուղ եղած են, - ըսած է ան: - Մտածէ նաև այն ժամանակներու մասին: Գուցէ կինը տունն է, երեխայի կը սպասէ, շատ քիչ դրամ կը շահի, կարելի է անօթի է: Այսօրուայ պէս հաղորդակցման հնարաւորութիւններ չկային, հեռախօս չկար: Ասոնցմէ ելնելով` կրնաս հասկնալ, թէ ինչպիսի զգացմունքներով ուտ պատրաստեր է: Ուրախ է եղեր, թէ ոչ: Այսինքն, այդ մարդուն կը հասկնաս իր պատրաստած ուտի միջոցով: Այդ իսկ պատճառով բոլորն ալ իրենց մեջ կը պահեն թանկագին կեանքի պատմութիւններ: Այս ուտը մէկ վայրկեանի մէջ կը ներկայացնէ իր վարպետներու ապրուստը: Նայելով ուտի վրայ կատարած նկարներուն` կը տեսնես անոնց վիճակը: Սթամպուլի մէջ մէկ ուտը կարող է աչքի առաջ սփռել մէկ մարդու, մէկ ընտանիքի կեանքը: Ինծի համար իմ հաւաքածոյի մէջ գեղեցիկը ճիշդ այդ է: Ատոնք ինձ կը պատմեն բազմաթիւ վարպետներու կեանքի մասին»:

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։