Esparta

Durante a época arcaica, Esparta emerxe como a primeira das cidades gregas, campioa da Grecia durante as Guerras médicas. No século V a.C. convértese na rival de Atenas, contra a que libra a longa Guerra do Peloponeso. A vitoria proporciónalle unha hexemonía de curta duración, xa que, de inmediato, a irrupción da Macedonia no xogo político das cidades gregas relégaa ao mesmo rango que as demais. A decadencia das súas institucións e costumes faina afundirse nun marasmo que a conduce a ser vencida e ocupada após a batalla de Leuctres en -371 e a sufrir a hexemonía da Liga aquea e finalmente a dominación de Roma.

Durante o século V a.C., os espartanos propiamente ditos (Ὁμοῖοι Homoioi, "os Pares"), representaban unha porción reducida da poboación global da cidade. En -480 o rei Demarate estima o número de hoplitas mobilizábeis nuns 8.000, segundo Herodoto. Este número decae ao longo do século V a.C., principalmente por razón do terremoto de -464 que, segundo Plutarco, destrúe o ximnasio, matando así a todos os efebos e da revolta dos hilotas (10 anos de escaramuzas). Así, na batalla de Leuctres (-371), non hai máis de 1.200 hoplitas mobilizábeis, dos cales 400 morren durante o transcurso do combate.

O número de periecos é superior ao de iguais. Pódese pensar que hai arredor dun cento de aglomeracións de periecos (Esparta, dicía Estrabón, coñecíase como "a cidade das cen vilas"). Os hilotas (Εἵλωτες / Heílôtes, escravos) estímanse entre 150.000 e 200.000. Segundo Tucídices, constitúen o grupo servil máis importante de toda Grecia.

 

Só gozan de dereitos políticos os espartanos propiamente ditos, chamados ἄστοι / astoi ("cidadáns"), termo máis aristocrático que o habitual πολίτης / politês ou mesmo Ὃμοιοι (homoioi), traducido habitualmente como "os iguais", que significa máis ben "os pares". Non é seguro que todos os espartanos sexan homoioi: determinados cidadáns, considerados torpes κακοί / kakoí) no combate, son suxeitos a todo tipo de vexacións, como a obriga de pagar a taxa dos solteiros ou o rexeitamento dos equipos de balón e dos coros. A historiografía chámaos tradicionalmente "os que tremen". Non deixan de seren cidadáns, máis un pouco á parte.

En efecto, para ser verdadeiramente espartano fai falta:

• Ter nacido de dous espartanos; os bastardos νόθοι / nóthoi) distínguense dos cidadáns normais;
• ter cursado a educación espartana;
• participar nas comidas colectivas (syssitias);
• posuír un dominio (kleros) que permita pagar o escote estas comidas.

Os hilotas son os campesiños de Esparta. O seu estatuto créase coa reforma de Licurgo. Non son estritamente escravos, senón servos:

• están radicados no kleros que cultivan:
• casan e teñen fillos;
• fican coa diferenza entre a renda do kleros que se lle entrega ao cidadán e a colleita.

Excepcionalmente, son recrutados para o combate. Nese caso son manumitidos despois. Máis numerosos que "os iguais", sufriron a reforma de Licurgo sendo apartados. Temendo a súa revolta, os espartanos declarábanlles solemnemente a guerra cada ano, asexábanos permanentemente e aterrorizábanos.

Os periecos ("habitantes dos arrabaldes") non foron integrados no corpo cívico pola reforma e non se beneficiaban de ningún dereito político. Aínda que libres, xamais se lles consultaba para tomar decisións. Detentaban o monopolio do comercio e repartíanse o artesanado cos hilotas. Contaban tamén con campesiños, aínda que as terras eran peores.

A partir de Licurgo, a educación tiña as características de ser obrigatoria, colectiva e organizada pola cidade.

No momento de nacer, o meniño é examinado por unha comisión de anciáns para determinar se está ben formado. Se non, considérase unha carga para a cidade e é tirado por un precipicio.

Entre os 7 e os 20 anos, o xove espartano vive en grupo, en condicións para-militares, fora da tutela dos pais. Esta educación, ἁγωγή / agõguē^', caracterízase pola súa dureza, que tenta formar soldados obedientes, eficaces e comprometidos co ben da cidade, por riba da súa gloria ou do seu benestar persoal. Esta educación esténdese tamén ás rapazas, que deberán converterse en máis fortes e sas, aptas para xerar fillos vigorosos.

O sistema político espartano, igual que o sistema educativo, atribúese á obra do mítico Licurgo no século VII a.C., aínda que Plutarco o sitúa un ou dous séculos antes. Fillo dun rei espartano, Licurgo visitou o santuario de Delfos para consultar a Pitia, quen lle tería transmitido a futura constitución espartana, ou Retra (μεγάλη ρήτρα / megálê rhếtra). Probabelmente non escrita, esta constitución elaborouse após as longas guerras de Mesenia, que debilitaran a aristocracia e o conxunto da cidade. Para permitir que a cidade subsistise, instituíuse entón a eunomía (igualdade da lei para todos), co obxecto de acalar aos descontentos e os privilexiados. Mais, a diferenza de Atenas, a eunomía é en Esparta sinónimo de grande disciplina. Todos os compoñentes da cidade fan sacrificios: a realeza, a aristocracia, o pobo.

O sistema de Licurgo fai coexistir elementos de tres réximes:

• monarquía: existencia de dous deuses
• oligarquía: a xerusía
• tiranía: os éforos
• democracia: a asemblea

A crise do século VII a.C. non se resolveu senón coa creación dun exército de hoplitas en substitución dos guerreiros a cabalo ou en carros pouco numerosos. A creación desta clase de cidadáns, mediante a absorción da aristocracia terratenente na masa popular, que funda a εὐνομία / eunomía (de εὖ / eũ, "ben" e νόμος / nómos, "o costume, a lei").

Esta absorción chegou moi lonxe a fin de crear unha igualdade total:

• Os aristócratas renunciaron totalmente aos seus privilexios: no século VI a.C., o corpo civil espartano contaba entre 7.000 e 8.000 iguais (homoioi);
• a aristocracia terratenente renunciou ás súas terras para polas en común: cada un recibiu un terreo igual, o κλῆρος / klễros ("herdanza"), inalienable (non se pode pór en venda ou hipotecar). Este kleros non é hereditario, cultívano os escravos do Estado (os hilotas) e o produto reverte en natureza ao propietario, que alimenta así á súa familia. Pero tampouco se pode enriquecer con el, xa que lle está prohibido comerciar. Así, cada un está dispoñíbel enteiramente para a única actividade cívica, a guerra;
• a educación é a mesma para todos, e está enfocada cara a guerra;
• igualdade de dereitos políticos: todos os cidadáns participan na Asemblea.

A asemblea é a reunión dos iguais. Convócase en datas fixas. Estuda os proxectos presentados pola xerusía. Aproba ou non, sen discutilas (ningún cidadán toma a palabra), as emendas propostas polos éforos. Vota as decisións por aclamación ou, con menor frecuencia, por desprazamento físico dos votantes. Pero o voto non vincula á xerusía, que pode considerar que o pobo errou.

A asemblea escolle aos éforos e aos xerontes por un procedemento consistente en encerrar a algúns individuos nun lugar fechado e pedirlles que midan a intensidade das aclamacións. Non se sabe se todos os espartanos podían propor leis ou emendas e que outras funcións tiña a parte das indicadas.

A partir da reforma de Licurgo, no século VII a.C., Esparta posúe dous reis (ἀρχαγέται / arkhagétai, de ἀρχή / archế, "mandato"). Un é membro da familia dos Axíadas (Ἀγιάδαι / Agiádai) e o outro dos Euripóntidas (Εὐρυποντίδαι / Eurupontídai), dúas familias que se orixinaran, segundo a lenda, de xemelgos descendentes de Hércules. As familias non podían casar entre elas e as súas tumbas atópanse en lugares diferentes. Suponse que os dous reis eran iguais.

Os poderes dos reis son esencialmente militares e relixiosos. Nun principio, os reis podíanlle declarar a guerra a quen quixesen e o seu poder era colexiado. En -506 prodúcese o "divorcio de Eleusis" e a continuación os reis organizan as súas campañas sós. No século V a.C., por outra parte, é a Asemblea quen vota a guerra e os éforos quen deciden sobre a mobilización. De calquera maneira, o rei en campaña é o comandante en xefe (ἡγεμών / hêgemốn). Prima sobre os demais xenerais e combate na primeira fila da asa dereita, protexido pola súa garda de honra de cen homes, os Ἱππείς / Hippeís.

Ver o artigo Reis de Esparta.

A xerusía (γερουσία / gerousía) é unha asemblea de 28 homes de máis de 60 anos, escollidos de por vida por aclamación da Asemblea logo de teren presentada a súa candidatura, máis os dous resi. Escollidos pola súa virtude militar, a maioría dos xerontes pertencen ás grandes familias de Esparta. Porén, cada cidadán, sen importar a condición de fortuna ou de rango, pódese candidatar.

A xerusía xoga un papel político eminente: son os únicos que poden redactar as leis e ter a iniciativa. Teñen o equivalente dun dereito de veto sobre os votos da Asemblea. Xestionan todos os asuntos de política interior, xulgan aos reis e non renden contas.

Constitúen así mesmo o tribunal supremo, que xulga os crimes e pronuncia a pena de morte e a perda dos dereitos civís.

Os éforos (ἔφοροι / éphoroi) son un directorio que se constitúe en verdadeiros antagonistas dos reis. Estaban presentes xa antes da reforma de Licurgo. Escólleos a asemblea por un ano e non son reelixíbeis.

Como o seu nome indica (de ὁράω / oráô, vixiar), están encargados de vixiar aos reis e aos habitantes da cidade. En particular, coidan do respecto ás tradicións. Poden impor castigos, penas de prisión (mesmo aos reis) e ordenar execucións (facer executar aos hilotas sen xuízo, como durante a ''kriptia''). Están encargados tamén dos negocios estranxeiros, executan as decisións da asemblea (que presiden), ordenan a mobilización e toman eles mesmos as decisións urxentes. Un deles dálle o seu nome ao ano. Escóllense de entre os cidadáns de extracción modesta.

O seu poder é tan grande que Aristóteles cualifícao de equivalente ao dos tiranos. Todos os meses, os reis xuran respectar as leis e os éforos manteren a realeza. O seu poder ten límites: non poden ser reelixidos, deben render contas a iniciativa dos seus sucesores e poden ser sentenciados a morte.

A relixión ocupa en Esparta un lugar máis importante que noutras cidades. Son testemuño os numerosos templos e santuarios: 43 templos de divindades, 22, templos de heroes, 15 estatuas de deuses e catro altares, ademais dos monumentos funerarios (incluídos os de Licurgo, Leónidas I e Pausanias I).

As divindades femininas xogan un papel máis importante ca noutros lugares: dos 50 templos que menciona Pausanias, 34 están consagrados a deusas, das cales Atenea é a máis numerosa. Apolo ten só uns poucos templos mais a súa importancia é crucial: ten un lugar relevante en todas as grandes festas espartanas e o monumento relixioso máis importante de Laconia é o trono de Apolo de Amicles.

Outro trazo particular é o culto dedicado aos heroes da guerra de Troia. Aquiles é, segundo Anaxágoras, "honrado como un deus", e ten dous santuarios. Igualmente, venérase a Agamenón, Casandra (co nome de Alexandra), Clitemnestra, Menelao e mesmo Helena.

Esparta réndelle tamén un culto importante a Cástor e Pólux, os Dióscuros, xemelgos fillos de Zeus. A tradición di que eran orixinarios de Esparta. A súa dualidade relaciónase coa dos dous reis. Atribúenselle moitos milagres, especialmente en defensa do exército espartano (saen en campaña aos lados dos reis, representados por ánforas xemelgas).

Hércules é para Esparta tamén unha especie de heroe nacional. Dise que axudou a Tíndaro a recobrar o seu trono e atribúeselle a construción do templo de Esculapio. Os seus doce traballos represéntanse amplamente na iconografía espartana. É tipicamente a divindade dos xoves.

Os sacerdotes gozan dunha posición especialmente importante. Os dous reis mesmos teñen un estatuto de sacerdotes: teñen a responsabilidade dos sacrificios públicos, que son moi importantes, especialmente en tempo de guerra. Antes da partida dunha expedición, sacrifícase a Zeus Axetor, cando se pasa a fronteira, a Zeus e a Atenea, antes da batalla a Ares. O respecto dos ritos, das festas relixiosas e dos sinais divinos maniféstase en numerosas anécdotas nas que os espartanos renuncian ao combate á vista de augurios desfavorábeis ou nos terremotos.

A relixión en Esparta sorprende tamén polos seus aspectos arcaicos. Sobreviven, por exemplo, cultos non antropomórficos (Boiai, en Laconia, venera un mirto baixo o nome de Artemisa. Pausanias menciona estatuas de madeira de representación basta anterior á relixión olímpica. Atópanse arcaísmos tamén nas celebracións relixiosas e en certos sacrificios.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Esparta

• Exército espartano