Vitelo (ovo)

O vitelo,^[1] deuteroplasma ou plasma xerminativo é a parte do protoplasma do cigoto que contén substancias nutritivas,^[2] tales como lípidos, glícidos, proteínas, vitaminas, e minerais.

O vitelo provén na súa maioría do óvulo, e serve para a nutrición do embrión, polo menos nas súas fases iniciais.

As proteínas funcionan en parte como alimento por si mesmas e, en parte, para a regulación do almacenamento e subministración dos outros nutrientes. Por exemplo, nalgunhas especies a cantidade de xema nun ovo afecta aos procesos de desenvolvemento que seguen á fecundación.

O vitelo non é un material de células vivas, como o citoplasma, senón un material en gran parte pasivo, é dicir, un deuteroplasma (elementos inactivos do protoplasma, principalmente o material nutritivo que contén o saco vitelino),^[3] de aí o sinónimo deuteroplasma. O material alimentario e as estruturas de control asociadas fornécense durante a ooxénese. Parte do material almacénase máis ou menos na forma en que o corpo materno o subministrou, en parte como procesado por tecidos non xerminais no ovo, mentres que parte do procesamento biosintético na súa forma final acontece no propio ovocito.^[4]

Algúns tipos de ovos non conteñen vitelo, por exemplo, porque se producen en situacións nas que a subministración de alimentos é suficiente (como no corpo do hospedador dun parasito) ou porque o embrión se desenvolve no corpo da nai, que subministra o alimento, normalmente a través da placenta. Dise que os sistemas reprodutivos nos que o corpo da nai subministra directamente o alimento ao embrión son matrotróficos, e que aqueles nos que o embrión é subministrado polo vitelo son lecitotróficos. En moitas especies, como todas as aves, e na maioría dos réptiles e insectos, o vitelo adopta a forma dun órgano especial de almacenamento construído no tracto reprodutivo da nai. En moitos outros animais, especialmente especies moi pequenas, como algúns peixes e invertebrados, o material do vitelo non se encontraa nun órgano especial, senón no interior do ovo.

A cantidade de vitelo está relacionada coa historia evolutiva das especies. Así, os pequenos animais que producen grandes cantidades de ovos para aseguraren a súa supervivencia presentan ovos oligolecitos ou mesolecitos, polo que o embrión debe desenvolverse rapidamente antes de esgotar as súas reservas nutritivas. As aves e os réptiles necesitan ovos polilecitos para aseguraren a nutrición de embrións complexos que se desenvolven fóra da nai. Os mamíferos producen ovos pequenos desprovistos case de vitelo, debido ao desenvolvemento da placentación, a pesar da súa orixe evolutiva a partir de especies de ovos polilecitos. Porén, durante a gastrulación dos mamíferos séguese un esquema moi similar ao dos ovos polilecitos a pesar de ser máis complexo.

• Oligolecitos ou microlecitos: pouca cantidade.
• Mesolecitos ou heterolecitos: cantidade media.
• Polilecitos ou megalecitos: gran cantidade.

• Isolecito: uniformemente distribuído.
• Telolecito: concentrado nun polo (polo vexetal), mentres que no outro extremo se encontra o polo animal, que constitúe o disco embrionario.
• Centrolecito: concentrado no centro.

Nas aves o vitelo está formado por dous compoñentes:

• O vitelo amarelo, que é o maior dos dous compoñentes.
• O vitelo branco, que forma unha parte central bulbosa (látebra) prolongándose nun colo que se expande baixo o disco embrionario, formando o chamado núcleo de Pander.

• Barnes, R. S. K., et al. (2001): The Invertebrates: A Synthesis. Hoboken, Nova Jersey, USA: Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-632-04761-1.
• García Monterde, José e Francisco Gil Cano (2006): Embriología Veterinaria. Un enfoque dinámico del desarrollo animal. Córdoba: Universidad de Córdoba. ISBN 978-950-555-409-6.

• Xema (ovo)