Portugués oliventino

O portugués oliventino,^[1] portugués continental ou portugués de Olivenza^[2] é a variedade dialectal da lingua portuguesa falada nas cidades de Olivenza, Táliga e aldeas veciñas. Actualmente, os portugueses de Olivenza e Táliga non gozan do recoñecemento de España, que administra este territorio desde a Guerra das Laranxas. Portugal, porén, non recoñece a soberanía española sobre a rexión e afirma que estes territorios lle pertencen.^[3][4]

Como resultado de dous séculos de administración española e illamento do resto de Portugal, o portugués oliventino é hoxe unha lingua moribunda; a xente nova xa non o fala, quedando só unhas poucas persoas maiores.^[1][5] O portugués deixou de ser a lingua da poboación a partir dos anos corenta, proceso acelerado pola política de castelanización posta en marcha polo franquismo.^[5][6][7]

A orixe de Olivenza está ligada á conquista definitiva de Badaxoz polo último rei de León, Afonso IX, na primavera de 1230.^[8] Para agradecer aos templarios a súa participación nesta disputa, Afonso IX concedeulles as prazas de Burguillos e Alconchel.^[8] A partir destes puntos, cara ao ano 1256, a Orde crea a encomenda de Olivenza, naquela época só un conxunto de hortas, cabanas e algunhas casas construídas arredor dun manancial.^[8] Porén, durante o reinado de Afonso X o Sabio, os templarios tiveron que abandonar Olivenza e entregar as súas terras ao Consello e Bispado de Badaxoz.^[8]

Durante a Reconquista, as terras que hoxe forman os territorios de Olivenza e Táliga foron cedidas a Portugal polo Tratado de Alcanizes, en 1297, xunto con outras moitas localidades. O rei Don Dinis aproveitou a feble posición política de Castela para anexionarse e recuperar varios territorios.^[9]

Desde 1297 ata 1801 a cidade permaneceu baixo a soberanía portuguesa, incluso durante a Unión Ibérica. Os cinco séculos de dominio portugués provocaron o fluxo a Olivenza da cultura e da lingua portuguesas, ademais da expresión arquitectónica e o folclore.^[1][10]

Debido á peculiar posición xeográfica de Olivenza, separada do resto do país pola Odiana e rodeada de vilas castelás, acabou desenvolvendo un subdialecto do Alentexo, co que comparte moitas das súas isoglosas.^[11]

Despois da Guerra das Laranxas, Portugal perdeu Olivenza e Táliga. Aínda que Portugal denuncia que España os perdeu no Congreso de Viena, o certo é que segue administrando ese territorio. O portugués seguiu sendo a lingua vehicular e materna dos habitantes da comarca ata mediados do século XX, cando comezou a decaer, vítima da política castelanizadora do franquismo. O sistema educativo xogou un papel decisivo, dado que o portugués quedou excluído. Actualmente ensínase só como lingua estranxeira.^[11]

O portugués oliventino é un subdialecto do portugués do Alentexo e, polo tanto, forma parte do grupo dos dialectos do sur portugués.^[12] A influencia do castelán nótase nalgúns destes puntos e no ámbito léxico.^[12]

Algunhas das características máis definitorias son:

• Preferencia pola monotongación en ô (ser ou en estándar; nalgunhas ocasións pode estar no grupo vocálico oi). Exemplo: ôro/oiro (portugués estándar: ouro);^[2][13]

• Peche da vogal átona final e para i. Exemplo: fomi (portugués estándar: fome);^[2]

• Ausencia de ditongo ei, que pasa ê. Exemplo: galinhêro (portugués estándar: galinheiro ), con excepcións: seis, rei, reino, etc. ;^[2]
• Yeísmo. Exemplo: casteyanos (portugués estándar: castelhanos ). ^[2] A pronuncia da aproximante lateral palatal mantense en São Bento da Contenda e Vila Real pero con forte declive.^[13]
• Emprego da africada velar sen voz nos préstamos casteláns, inexistente tanto no portugués estándar como no dialectal. ^[13]
• Aspiración dos -s finais, clara influencia do dialecto castelán de Estremadura. ^[13] Aínda que non se aspira, a execución é moi lixeira. ^[13]
• Confusión ocasional b/v, aínda que tamén presente en falas do norte, en Olivença ten unha clara influencia castelá. ^[13]

O portugués olivintino que aínda se fala está cheo de castelanismos, o uso das palabras castelás coche e ancho en detrimento dos portugueses carro e largo. ^[14] O castelán que se fala na rexión está fortemente influenciado pola portugués e o asturleonés.^[15]

Palatalización

Na primeira persoa do plural do indicativo hai un trazo fonético peculiar, a palatalización de a por un e.^[13] Este trazo é partillado con poboacións do Alto Alentexo. Por exemplo, andêmos por aí en contraposición ao portugués padrão, andamos por aí.^[16] Nalgúns casos este fenómeno tamén acontece no infinito, por exemplo, engordér no canto de engordar.^[16] Hai outra modificación dialectal semellante, a palatalización de ã por un ẽ, isto só ocorreu en pobos da marxe este do Odiana como Serpa e Olivença, pero non en Vila Viçosa ou Mértola .^[13] Por exemplo, amanhẽ por amanhã. ^[13]

Labialización da vogal pechada ê a u cando vai seguida dunha consoante labial.

Unha característica común a algunhas bolsas isoglósicas do Alto Alentejo. Non é universal en Olivença. Por exemplo, buber e duvertido (estándar: beber e divertido).^[13] Hai casos illados desta labialización en Campo Maior.^[13]

Monoftongización de ão a õ

Fenómeno propio de Olivença e Campo Maior, dáse no primeiro só en posición proclítica.^[13] Por exemplo, direçõ, açõ e ândõ; en portugués estándar: direção, ação e andam.^[13]

Monoftongización de - in a - ẽ

Trazo xeral do Alentexo e de Olivenza, observada tamén en Campo Maior, incluso nos mozos.^[13] Por exemplo, quẽ, armazẽ e paragẽ; en portugués estándar: quem, armazém e paragem.^[13] O ditongo permanece en posición átona ou non proclítica pero o e nasal está pechado.^[13]

Ausencia de semivogal "i" ao preceder unha consoante palatal

Características propias non só dos falantes de Olivença e Alentexo senón que tamén se estenden polo centro do país.^[13] Por exemplo, más, caxa e faxa (por defecto: mais, caixa e faixa). ^[13]

Síncope de vogais átonas

Caso habitual no Alentexo en xeral, en Olivença a maioría pronuncia pa pola preposición para.^[13] A execución das vogais átonas é bastante lixeira, convertendo palabras como: esse, aquele e direita en ess, aquel e drêta.^[13]

Metátese entre consoante e vogal vibrante

Trazo que tamén comparten outras vilas do Alentexo, en Olivença, por exemplo: drento e preguntari (estándar: dentro e perguntar).^[13]