Cortegada

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo.

Cortegada

Localización
42°12′25″N 8°10′09″O / 42.206944444444, -8.1691666666667
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	provincia de Ourense
Capital	Cortegada
Poboación
Poboación	1.032 (2023) (38,36 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade I. V. do Ribeiro
Superficie	26,9 km²
Altitude	50 m
Comparte fronteira con	Ribadavia Pontedeva Gomesende A Arnoia Crecente
Organización política
• Alcalde	Avelino de Francisco Martínez (2019–)
Eleccións municipais en Cortegada
Identificador descritivo
Código postal	32200
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	32027

Cortegada é un concello da provincia de Ourense, pertencente á comarca do Ribeiro. Segundo o IGE en 2019 tiña 1.085 habitantes.

O concello limita ao norte co concello da Arnoia, ao leste con Gomesende, ao sur con Padrenda e ao oeste co concello pontevedrés de Crecente. Atópase á beira do río Miño entre os seus afluentes, os ríos Arnoia e Deva.

As primeiras pegadas son da Idade de Bronce, cos petróglifos de Valongo (monte Picoñas) e Louredo (coto das ferraduras). Hai un poboado castrexo en Abelenda, así como indicios doutros castros en Monte do Castro en Louredo e Muradelle en Refoxos). Da dominación romana, consérvanse dúas aras, unha en Meréns como agradecemento por recuperar a saúde e outra en Zaparín adicada aos deuses Ceceaigis .

Na alta Idade Media o lugar estivo poboado por labregos que se coñecen a través de varios foros e documentos de doazón ao mosteiro de Celanova^[1]. Estas comunidades labregas xunto a pequenos señores feudais que erguen os seus enclaves aproveitando os socalcos sobre o Miño edificando algunha pequena fortaleza da cal só fican restos na toponimia (lugares da Torre en Zaparín e Louredo) fronte a aceifas de Al-Andalus e logo do veciño Reino de Portugal (sobre todo do rei Afonso Henriques que conquistou varias veces o dominio do sur de Ourense e Pontevedra).

Ao longo da Idade Media o territorio pertencía a varios coutos señoriais, un de señores laicos (Pugas en Louredo e Meréns) e outros relixiosos (pertencentes ós mosteiros de Celanova e Ramirás^[2]). O couto señorial que máis terreo ocupaba era o de Vestiaria (cuxo priorado se conserva no lugar de Refoxos^[3])doado polo rei galego-castelán Afonso VII en 1145, o outro Couto era o de San Bieito de Arnoia (actual san Bieito do Rabiño).

Ao longo do século XVII tiveron lugar varias resistencias antiseñoriais polos privilexios económicos dos frades de Celanova e unha renovación de 55 foros, que producen unha auténtica rebelión labrega de todo o Couto da Vestiaria en 1673^[4].

Durante o século XIX coa proclamación da Constitución española de 1812, suprimiuse o réxime señorial e establecéronse os Concellos de Rabiño e Valongo. Porén, en 1814 un decreto derrogatorio da Constitución asinado polo Rei Fernando VII de España, supuxo a restauración do Antigo Réxime e a súa administración señorial derogada outra vez no Trienio Liberal. A instauración definitiva do municipalismo produciuse coa división territorial de España en 1833. Deste xeito constituíuse o Concello de Cortegada en 1835, que inicialmente abranguía ás parroquias de Meréns, Rabiño, Refoxos e Valongo. En 1893 segregáronse de Rabiño as parroquias de Cortegada e Louredo, mentres que a parroquia de Zaparín separouse de Refoxos. Dende entón non houbo variacións no territorio, que pertenceu ós partidos xudiciais de Celanova (1835-1965) Ourense (1965-1988) e Ribadavia dende 1988.

A guerra carlista deixou varios enfrontamentos debido á proximidade da fronteira portuguesa (20 km), que foi usada como base de aprovisionamento e refuxio das partidas carlistas, sobre todo na I Guerra Carlista pola partida de Mateo Guillade en 1838. Da segunda Guerra carlista consérvase na tradición oral a morte dun xefe carlista en Louredo.

O río Miño cruzábase de Cortegada a Filgueira (Crecente) a través dunha barca, así como desde Vilanova da Barca a Paradela e outra en Meréns. Durante a ditadura de Miguel Primo de Rivera construíuse a ponte de ferro e pedra de Filgueira-Cortegada, que na década de 1970 -cando formaba parte da estrada C-531- foi anegada polo encoro da Frieira.

Durante a século XX o territorio proseguiu a súa modernización, os indianos da Familia Álvarez (alcumados Os Tortuga)^{[Cómpre referencia]} doaron a primeira escola pública do concello. Durante o golpe de estado de 1936 a Falange Española local tomou a tiros a oficina de correos e telégrafos . De aí a pouco, desatouse a represión contra varios veciños e outros son chamados a filas polo exército franquista (que xa dominaba toda Galicia) mentres algúns naturais pasaron a engrosar as filas do exército republicano debido a que se atopaban na sega castelá (nas Milicias galegas e incluso no Batallón Galicia). Durante o século XX, unha vez pasada a posguerra, Cortegada viviu un auxe comercial debido ao contrabando coa fronteira portuguesa e á chegada de divisas estranxeira provenientes da emigración. Nos anos 70 a construción do encoro de Frieira atraeu máis cartos á vez que se abandonaba para sempre a aldea de A Barca, mentres outras aldeas comezaban a deshabitarse (como Pereiras e Carballeda ) pola miseria nelas. A finais do século XX construíuse o centro educativo Otero Novas e modernizouse o cuarteliño da Garda Civil á vez que a rede telefónica chegaba a todas as casas. En Política a alcaldía pertenceu durante a transición e a democracia a Enrique Carpintero Araújo co PP, dende 1970 ata 2007 en que Avelino de Francisco gaña as eleccións co PSOE, pasándose este rexdor catro anos despois ao PP. Neste período intersecular o concello deshabítase cada vez máis ao tempo que as axudas da UE modernizan as súas estruturas viarias(ensanchamento da OU 531 e construción da ponte Valongo-Pontedeva), sanitarias e Internet.

• petróglifos de Valongo, están situados no Monte Picoñas sobre os lugares de Casaldálvaro e O Casal. Os gravados inclúen labirintos, e cazoletas de gran tamaño. En Louredo, están os petróglifos da Pena do Campo, cunhas cazoletas e os do Coto da Ferradura, cuns inscultura en forma de ferraduras da Idade de Bronce comentados por Bouza Brey na década de 1930.

• ara romana de Zaparín ten a inscrición latina Diis Ceceaicis iriba Marcus Aeturi ("Marco da tribo dos eturios dedica esta ara a Ceceaicis"). O nome latinizado indica que a ara é posterior á romanización. A divindade Ceceaicis aparece noutra ara en Braga. Está situada fronte á igrexa de San Martiño de Zaparín, e sobre ela ten unha cruz de pedra. A outra ara, atópase en Meréns, onde a descubriu Fermín Bouza Brey en 1936, de pé de pía de auga bautismal na vella capela, a inscrición alude ao sol a á saúde.

• Igrexa de San Martiño de Valongo é un templo barroco, reconstruído a mediados do século XVIII grazas ao donativo do arcebispo Diego Martín de Vergara, natural da parroquia e que chegou a ser o arcebispo en Bogotá e se fixo unha capela propia que loce o escudo heráldico persoal no flanco esquerdo.

• Igrexa de San Bieito de Rabiño. O templo actual é barroco, destacando a torre central sobre a porta principal, dando impulso vertical á fachada. Sobre a porta, no medio dun frontón triangular, está a efixie de San Bieito. O retablo maior ten relevos da Santísima Trindade.
  O templo, de granito do país, é de planta de cruz latina, cunha soa nave cuberta de arcos de medio punto ao longo do corpo até o cruceiro, onde se forman tres bóvedas sostidas por nervaduras, de catro brazos nos brazos laterais e dezaseis na bóveda da cabeza, onde o deseño fai un rombo dividido en catro espazos de lados convexos. As nervaduras son de cor marrón listado. As capelas laterais ostentan como claves das nervaduras senllos debuxos do Sol e a Lúa humanizados por un rostro. As claves das nervaduras da bóveda principal teñen decoración vexetal ,unha cruz asturiana e unha Lúa acompañada de dúas estrelas. Na sancristía a bóveda está sostida por catro nervaduras reunidas nunha clave que ten tallada un sombreiro eclesiástico de dúas puntas. Tanto as bóvedas laterais como a central conservan pintura. A carón da igrexa atópase un milladoiro. O edificio é de planta cadrada con tellado a catro augas, sobre unha bóveda de crucería sustentada por catro arcos e catro piares. No centro do edificio hai unha mesa de ofrendas e un cruceiro tallado coa Virxe María e Cristo.

• Igrexa de Louredo cosntruída en 1906 polo arquitecto Daniel Vázquez Gulías. Contén unha tallaa popular en pedra da Virxe María.

• pazo de Louredo ten un só nivel de planta cadrada, cun patio pechado por unha porta principal de arco de medio punto decorada con molduración corrida sobre o lintel da porta, que sostén dúas ameas de pico. Aos dous lados da porta hai dous escudos da familia Puga, e enriba dela hai unha cruz.

• Casa museo Bouza Brey foi a última morada de Fermín Bouza Brey, galeguista, xuíz represaliado polo franquismo, arqueólogo e poeta. Actualmente é de propiedade privada.

• A casa consistorial é de arquitectura colonial, construída a comezos do século XX grazas a dous indianos da familia dos Tortuga.

• O pazo de Seixomil, do que destaca a súa cheminea, intégrase nun urbanismo preindustrial.

• A ponte barroca de Valongo cruza o río Deva.

• Pazo de Meréns, foi construída en 1789. Conserva o escudo heráldico máis grande de Galiza, con dezaoito cuarteis rematados por unha coroa condal. Aparecen os apelidos Araúxo, Feixoo, Ortigueira, Mosqueira, Cismeiro, Figueiroa, Nóvoa e Sarmiento.

• Balneario de Cortegada, de 1937. As súas augas, sulfurosas e ferruxinosas, acadan os 38 °C, e tomadas en baño teñen propiedades para as enfermidades hepáticas, respiratorias, gastrointestinais, xenético-urinarias e da pel. Debido á existencia de balnearios, esta terra tamén se coñecía como Cortegada de Baños.

No concello, tamén hai cruceiros antigos nos lugares de Prado, Pousa, Vilaverde Casares e Louredo, e petos de ánimas en Rabiño, Torre, Meréns e Louredo. Destacan tamén os hórreos de Piñor.

Xa no século XVIII tiñan uso as augas termais de Cortegada, como deixou escrito en 1764 Pedro Bedoya. En 1816 había casa de baños regulada e con director médico, que acollía xente do lugar e da contorna. O fluxo de persoas aumentou en 1881 coa chegada do tren Vigo-Castela á parroquia veciña de Filgueira (Crecente), da outra beira do Miño.

Hai tres fontes termais: baños da Pedra (a máis abundante), do Campo (mana a borboroto) e do Monte, antigamente do Castaño (a de menos caudal). Son de propiedade comunal (consérvase un foro do século XV regulando o usufruto das augas por parte do mosteiro de Celanova), se ben a principios do século XX foron alugadas á familia Álvarez (máis coñecidos como "os Tortuga"). En 1933 construíron un palacete de estilo modernista; pouco máis abaixo erguéronse varias casetas de madeira para os bañistas, e construíronse varios hoteis na zona antiga de Cortegada.

Trala segunda Guerra Mundial os baños comezaron a súa longa decadencia, ata que foron atacados de morte coa construción do encoro de Frieira na década de 1970, que subiu o nivel do río, cubrindo as mellores fontes termais e multiplicando o nivel de humidade e frío na zona. Ao longo da década de 1990 tentouse revitalizar o termalismo.

• Probes dos carabiñeiros/ que andan de noite á xiada/ namentras pasa a ramboia/ camiño de Cortegada ^[5].

• 
  Igrexa de Cortegada.
• 
  Rúa central.
• 
  Milladoiro de San Benito do Rabiño.

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Cortegada vexa: Lugares de Cortegada.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Cortegada

• Páxina do concello