Janmayk

Janmayk Jamaica (en)
Lanng ofisyèl	Annglé
Kapital	Kingston
Siperfisi total	11 425 km²
Jantilé	Sid-Afriken Sidafriken
Popilasyon total	2 990 561 zab. (2017)

Janmayk, an annglé Jamaica, sa roun zilé di lanmè dé Karayb. Li ka konstitchwé roun péy, ki ka fè pati di Lézanti-ya, ki sitchwé o sid di Kiba é à lwès di zilé Hispaniola, téritwè di Ayti é di Répiblik donminiken-an.

Inisyalman péplé pa endijenn Arawak ké Tayno, zilé-ya ka pasé anba kontròl èspangnòl à laswit-a di rivé-a di Kristòf Kolon an 1494. Ounlo endijenn ka mouri alò di maladi ké Èspangnòl-ya é ka transféré dé katib afriken. Nonmen Santiago, zilé-a ka doumòré roun posésyon èspangnòl jouk 1655, lò Langlétè-a ka konkéri é ka roubatizé li Jamaica. Anba joug kòlonnyal britannik-a li ka divini roun dé prensipal èspòrtatò di souk o monn gras à so lékonnonmi di plantasyon ki bazé asou katibaj-a. Britannik-ya ka émansipé katib-ya an 1838, é nonm di ant yé ka préféré alò lagrikiltir vivriyè o plantasyon. A pati dé lannen 1840, Britannik-ya ganyen roukou à dé Chinwè ké dé Endjen pou travayé annan plantasyon-yan. Zilé-ya ka òbténi so lenpandans di Rwéyonm-Ini 6 out 1962.

Zilé-a di Janmayk sa konstitchwé di montangn à entéryò-a dé latè, ki antouré pa roun plenn kotché ki étrwè. Pou sa rézon, tout lavil-ya ki prensipal sa sitchwé asou lakot-a. Prensipal lavil-ya sa Kingston, kapital-a, ké Montego Bay.

Chenn-yan di montangn ka aplé so kò Blue Mountains ; yé ka fè pati di pli rot pik-ya di Lézanti.

Klima-a di Janmayk sa tropikal, ké roun tan cho ké imid, byen ki latè-ya gen roun klima pli tanpéré. Présipitasyon-yan sa tré inégal di roun réjyon à ròt-a — nò-lès ki pi èspozé — sa pli abondan di jen à désanm. Dé risk di siklonn ka pézé asou zilé-a an finisman-an di lété-a é an koumansman di lotonn-an.

Non-an di péy ka provni di Xamayca(ki prounonsé an ansyen èspangnòl « chanmayia ») ki ka signifyé « latè-a di bwa é dilo », annan lanng-an dé Arawak, pèp di Lanmérik di Sid ki kòlonnizé zilé-a di Janmayk-a bò'd lannen-yan 1000. Arawak-ya pati enstalé yé kò annan Karayb-ya akoz di roun gran mouvman di popilasyon. Sa pèp ka viv di lagrikiltir-a. I ka kiltivé mi-a, mannyòk-a, tabak é dé rakaba. I ka péché é ka pratiké égalman lachas à lark. Yé ka dansé é gen dé enstrouman di lanmizik pou akonpangnen kou okarina oben tiriaman ki sa roun flit.

Mouvman nasyonnalis-ya ka dévlopé yé kò anba lenpilsyon-an di 2 lidò janmayken, Alexander Bustamante(1884-1977) ké Norman Washington Manley (en) (1893-1969). Dabò alyé épi advèrsèr politik, yé ka altèrnen o pouvwè. Manley ka agsédé o pòs di Pronmyé minis an 1955 é fika roun partizan di linité-a dé Karayb anglofonn (en), sala-a ka réyalizé so kò briyèvman annan Fédérasyon-an dé Lenn ògsidantal (1958-1962). Janmayk-a ka òbténi so lendépandans, annan kad-a di Commonwealth, 6 out 1962.

À laswit-a di lendépandans, a Bustamante ki ka obténi pouvwè-a. I ka fè roun plan di dévlopman di lendistriyalizasyon-an di péy afen di kontré povté-a. Sa politik ékonnonmik ka fè so pròv-ya, pas an finisman dé lannen 1960, to-a di mòrtalité enfantil-a diminiyé, ensi ki to-a di lannalfabétizasyon. Lèspérans-a di lavi ka ogmanté égalman, an dépi di roun kriminalité élvé.

Janmayk-a té wè nèt dé janr mizikal à sigsé, an partikilyé mento, ska, rocksteady, reggae (ké so varyan-yan, dub, dancehall, rubadub…), raggamuffin… Yé ilistré yé kò annan sa donmenn : Bob Marley, Max Romeo, Jimmy Cliff, Winston Rodney (Burning Spear), Joseph Hill (Culture (groupe)), Laurel Aitken, Peter Tosh, Bunny Wailer, U Roy, Barrington Levy, Jacob Miller, Dennis Brown, Lee Scratch Perry, King Tubby, Sean Paul, Buju Banton, Toots Hibbert (Toots and the Maytals), Shaggy, Dillinger, Garnett Silk, Capleton, Eek-A-Mouse, Albert Griffiths, Steve Wilks (en), Vybz Kartel, Elephant Man, Sizzla, Bounty Killer, Beenie Man, Stephen Marley, Rohan Marley, Ziggy Marley, Damian Marley, Ky-Mani Marley, Spice ké plen ròt òkò…

Janmayk-a gen pou kòd :

• JA, soulon lis-a dé kòd entèrnasyonnal dé plak minéralojik ;
• JAM, soulon nòrm-an ISO 3166-1, kòd alpha-3 (lis dé kòd péy) ;
• JAM, soulon lis-a dé kòd péy di CIO ;
• JAM, soulon lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an, kòd alpha-3 ;
• JM, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), kòd alpha-2 ;
• JM, soulon lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an, kòd alpha-2.