Foliá

La foliá es una nocion fòrça polisemica. Designa mai sovent de comportaments jutjats e qualificats d'anormals.

Segon lo contèxte, las epòcas e los mitans, la foliá pòt designar la pèrda de la rason^[1] o del sens comun, lo contrari de la saviesa, la violacion de la nòrma sociala, una postura marginala, desvianta o anticonformista, una impulsion subte, una forma necitge, una passion^[2], un caprici, una obsession, una despensa financièra demasiada.

La foliá pòt èsser passatgièra o cronica, latenta o folzejanta, ereditària o provocada. Pòt èsser l'expression d'una desmesura coma « la foliá de las grandors », o un simple penjal, coma « la foliá doça ». Pòt èsser « guerrièra » o qualificar un sentiment tant fòrt coma « l'amor fòl ». Pòt tanben far referéncia quitament a un patiment extrèma, coma a un estat esperital particular; venir d'una situacion d'exclusion o èsser viscuda de biais collectiu.

Que que siá pel biais dels contes, dels recits mitologics e istorics, de la pintura o d'unas expressions del lengatge corrent, la foliá foguèt de contunh questionada dins l'umanitat quinas que sián la seunas edats. La foliá estaliva pas degun: reis^[3], filosòfs^[4], militars, escrivans^[5], pintors^[6] e desconeguts de totas las epòcas contribuguèron, a vegada volontàriament, a far la foliá sempre mai malaisida de comprene per la rason.

Lo tèrme foliá es pas mai utilizat per pausar un diagnostic psiquiatric. S'utiliza las expressions trebles psiquics o malautás mentalas (coma: esquisofreniá, treble bipolar, paranòia, catatoniá, etc), que son l'objècte d'estudi de la psicopatologia e son objècte de classificacions^[7].

La foliá es un concèpte ancian. Las culturas tradicionalas an per garissors de mètges e chamans, d'èrbas, o de medecinas tradicionalas al subjècte dels esperits malefics e dels comportaments estranhs, per exemple^[8]. D'arqueològs escavèron d'esqueletas (d'al mens 7000 ans) trepanats. Los sieus contemporanèus pensavan benlèu los subjèctes possedits per de demònis^[9].

La percepcion de la foliá evoluèt amb las societats. Que siá fatalitat causada per la naissença, o don, malediccion divina, e avagada malautiá.

Una granda partida de las societats umanas volent far un tractament especific a aqueles que designan coma fòls. La motivadion es d'òrdre multiple:

• Aparar lo quita individú d'el meteis: automutilacion, suicidis, destruccion dels sieus bens
• Aparar los individús destinataris dels actes del fòl: ofensas, agressions, atacas
• Aparar la societat e son òrdre (exemple, lutar contra los actes de l'individú coma: exibicion, tarabast, destruccion dels bens publics, dichs jutjats antisocials).

Ne resulta qu'existís una foliá sociala, qu'es pas reconeguda pel còrs medical. Las linhas de tèrmes entre foliá e non foliá dependon de las règlas governar una societat, a un instant donat. Atal, benlèu es considerat coma fòl quaqu'un que dilapida los sieus bens, o un oposant politic virulent. Exemples: los internamants psiquiatrics jol regime comunista romanés^[10], en URSS e d'autres cases. Mai, fòrça societats acceptan l'idèa d'una foliá temporària, quinas que sián lors causas. S'agís de foliá murtrièra, de còp de foliá, quart d'ora de foliá, foliá amorosa. Se pausan alara doas questions: la possibilitat per l'individú de tornar a la rason de biais durable, e sa responsabilitat en cas d'actes reprensibles pendent l'estat de foliá.

Dins la mesura que la foliá es decretada per un òrdre social establit, lo opausants a aquel òrdre revendican de la foliá, o fon l'elògi de la foliá, coma font de saviesa veraia. Des referéncias notablas son per exemple Elògi de la Foliá (libre d'Erasme) fin a Mad, jornal satiric dels EUA, (mad = fòl). D'autres, al contrari, lutan contra lo concèpte de foliá, veire considèran aquel concèpte coma essent un fruch de la propaganda per exclure melhor aquelas que respèctan pas un cert conformisme.

• Orlando Furioso, poèma epic de Ludovico Ariosto (1532)
• Don Quichòte de Miguel de Cervantes (doas partisas, 1605 e 1615)
•  King Lear de William Shakespeare (1606)
• Der Sandmann (L'Òme del sabre) de Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1817)
• La Fiancée de Lammermoor The Bride of Lammermoor (La promesa Lammermoor) de Walter Scott(1819), adaptat en opèra jol títol Lucia di Lammermoor de Gaetano Donizetti (1835)
• Записки сумасшедшего (jornal d'un fòl) de Nicolas Gogol (1834)
• Aurélia de Gérard de Nerval (1855)
• Alice's Adventures in Wonderland (la aventuras d'Alícia al País de la Meravilhas) de Lewis Carroll (1865)
• Идиот (Lo Nèci) de Fiodor Dostoïevski (1869)
• Le Horla de Guy de Maupassant (1886-1887) e d'autra novèlas: Un fou, Lettre d'un fou, Le Docteur Héraclius Gloss, Rêves, La Chevelure, Madame Hermet, Lui ?, L’Auberge, L’Endormeuse, La folle)
• Палата № 6 (la sala n°6) d'Anton Tchekhov, 1892.

• Antonin Artaud desvolopèt fòrça lo tèma de la foliá dans ses ouvrages.
• Nadja, d'André Breton (1928)
•  بوف کور, (lo chòt cèc) de Sadegh Hedayat (1936)