Heksir

Heks er helst árin frá týska orðinum Hexe. Upprunaheksirnar vóru umhildnar at vera góðviljað menniskju, ið nýttu teirra evni og blandingar at hjálpa fólki við. Tær nýttu natúrligar urtir til heilivág.^[1] Tær høvdu eina serliga orku uttan um seg, so tær góvu menniskjum glaðar tankar fyri at bøta um tunglyndi og annað. Nógv varð gjørt burturúr heksajagstran í 13.- og 14. øld.^[2] Allar mest í londum sum Frankaríki og Sveis í Evropa. Fleiri hundraðtúsund menniskju vórðu jagstrað, tí onkur hevði tey undir illgruna fyri at hava framt gand. Einaferð var ein ósek kona dripin, tí ektamaður hennara hevði tannapínu og hevði sagt øllum, at tað var tí at kona hansara hevði gjørt allan matin. Og av hesum mátti hon vera heks. Tey hildu, at um heksir kundu gera góð undurverk burturúr urtum, kundu tær eins væl gera óndar gerðir gjøgnum illar andar, djevlar og annað. Tað frættist, at heksir kundu gera illveður, gera kýr sjúkar, eitra mat, geva onkrum óeydnu, banna bøndur og garð teirra og gera fólk ljót og misshátt. Nógv var at hoyra um alt tað ónda, heksir nýttu at ganda við. Hesi eru summi teirra: stóra grýtu at blanda gandadrykkir í, ørindisreglur og rím, amulettir sum yvirtaka ofrið, stara inn í spegl, voodoo dukkur gjørdar úr leiri, og flúgva á kustaskaftum um næturnar.

Tað vóru eingir rættiligir læknar í 13.- og 14. øld. Tá fólk gjørdust sjúk, fóru tey til eina klóka konu, ofta ein gomul einkja, sum rørdi saman nakrar urtir, sum tann sjúki skuldi svølgja. Meðan hon gjørdi heilivágin, læt hon duldarfull gandaorð. Við guds hjálp og hesum heilivági yvirlivdi sjúklingurin – við hvørt. Men tað kundi gerast vandamikið at vera ein slík klók kona. Graml kundi hoyrast um, at tær høvdu samband við óndan mátt, og vórðu tær tí nevndar heksir.^[3] Fólk fóru at geva heksum skyldina, um toran sló niður í húsini, um kýrnar vórðu sjúkar, ella um heystið miseydnaðist. Um alt Evropa vóru heksir í túsundatali dømdar til deyða. Í sambandi við avhoyringarnar søgdu vitnini, at tey høvdu sæð heksirnar ríða uppi í luftini á einum kusti, einum geitarbukki, einum tarvi, eini kúgv ella á øðrum dýri, men altíð við bakinum frameftir – riðu við rumpuni fyrst. Og tað vóru børn, sum søgdu frá, at heksin hevði lumpað tey til at fylgja við henni til veitslustaðið hjá djevulinum. Hann var klæddur í dýr klæði og hevði eina ræðuliga ásjón. Børnini søgdu frá, at devilin helt veitslu alla náttina saman við heksunum. Tey flentu og háðaðu bæði Gud og Jesus, søgdu børnini. Í sambandi við rættargongdina vóru tær neyðars kvinnurnar píndar, til tær at enda “ásannaðu” skuld sína. So vóru tær hálshøgdar ella brendar á báli. Eitt annað prógv var at kasta kvinnuna á sjógv. Fleyt hon, so var tað djevulin, sum hjálpti henni, søgdu tey.^[4] Eins og aðrastaðni í Evropa vóru heksir eisini brendar í Norðurlondum. Eftir fyriskipanum frá 1576 og 1643 og Norsku Lóg Kristians 5. frá 1687 varð gandur straffaður við brenning. Fleiri tílíkir dómar vórðu sagdir í Danmark í 1680-árunum. Í Noregi og Íslandi brendu tey seinastu heksirnar í ávikavist 1627 og 1685, meðan tey í Svøríki brendu heksir so seint sum í 1723. Aðrastaðni í Evropa hildu tey fram við at jagstra heksir til langt inn í 1700-talið.^[5] Men tá fóru tankarnir frá Upplýsingartíðini at gera vart við seg allastaðni. Skynsemi og vísindi vunnu á djevlatrúgv og á spøkilsum.^[6] Eisini í Føroyum hava vit frá eldri tíð sagnir um klókar konur, heimadoktarar og onnur fólk, sum dugdu meira enn at mata seg, men hóast gandur verður nevndur í teimum føroysku tingbókunum, so varð eingin, hvørki maður ella kvinna, brendur á báli í Føroyum.

1. ↑ https://snl.no/heks
2. ↑ http://www.denstoredanske.dk/Symbolleksikon/Folklore/hekse
3. ↑ http://www.denstoredanske.dk/Livsstil,_sport_og_fritid/Folketro_og_folkemindevidenskab/heks
4. ↑ http://www.nb.no/nbsok/nb/e7232f1777d0a1612a520d17b06af9e7.nbdigital?lang=no
5. ↑ http://forskning.no/historie-religionshistorie/2008/02/heksemyter-fall
6. ↑ https://snl.no/heks

Sí miðlasavnið

»Heksir« í Wikimedia Commons.