Teodoro Hernandorena

 

Gainontzeko anai‐arrebak bezala (bost bizirik eta beste hiru hilak), Teodoro Godofredo Hernandorena Barandiaran (Godo adiskide minentzat) Zizurkilgo udaletxean jaio zen 1898an, Espainiak Kuba galdu zuen urte berean. (“Hauek ez ziren Zizurkil batean jartzeko izenak!”, zioen berak). Aita, Nikolas, Mendigorriako nafarra jatorriz, herriko praktikantea zen, aitona bezala. Ama berriz, Juana, Legorretatik etorria, maistra Zizurkilgo eskolan.

Garai hartako Zizurkilek 889 biztanle zituen, ia guztiak euskaldunak. Baina Teodororen aitak eta amak, biak euskaraz zekitenak izan arren, seme‐alabek gaztelania ondo menderatu behar zutelako‐edo, erdal giroan hezi zuten familia. Berak zioenez,

 

Hernandorenaren biografian sakontzeko ezinbesteko da Begi Kolpea izenburua daraman Xabier Lasa historialari eta kazetariaren lanari erreparatzea. Larramendi Kultur Bazkunaren eskutik Lasak ^[1] argitara emandako haren biografia mardulak jasotzen duen bezala, Teodoro Hernandorena galdutako belaunaldi baten ikurra izan zen. Gizon txiki eta bizia, zizurkildarraren bizitza filmetako abentura bat izan zela esan daiteke. Bere izena daraman Zizurkilgo Hernandorena Kultur Elkarteak ere herriko politikari eta kulturgizonaren biografia laburra ^[2] argitaratu zuen 2011n.

Hamar urte zituela apaizgaitegira eraman zuten bere gogoaren aurka, Andoaingora lehenik eta, hiru urte ondoren, Gasteizera. Han ezagutu zituen Barandiaran eta Lekuona zaharra. Lau urte ondoren, ordea, eta aita zeharo haserretu zitzaion arren, apaizgaitegia utzi eta Zizurkilera itzuli zen. Segidan, Zaragozara joan eta medikuntza ikasketak burutu zituen. Basurtuko erietxean pare bat urtez aritu eta gero, mundua ikusteko burutapena nonbait eta harat eta honat ibili zen itsasontzi batean, mediku‐lanetan. Lau urtez Villabonako sendagile izan ostean, odontologia ikasketak egin zituen Madrilen. Itzulita, laster ireki zuen dentista‐kontsulta, Villabonan bertan lehenik, Donostian gero, Prim kalean.

1929an Villabonako Albea sendagile ezagunaren Mercedes alabarekin ezkondu zen. Bikotea bederatzi seme‐alaben familia osatzera iritsiko zen.

Teodoro Hernandorena Zaragozan euskaltzaletu eta Donostian eta Bilbon abertzaletu zen. Bigarren Errepublikaren atarian, Euzko Gaztedin sartzea erabaki zuen. Hernanin 1931n abertzaletasunaren aldeko lehen hitzaldia eman zuenetik, geraezina gertatu zen haren ibilbide politikoa 36ko gerra heldu bitarte, Jose Ariztimuño "Aitzol" apaizaren ondoan gehienetan.

 

Berehala EGIko lehendakari izendatu zuten ^[3] eta Jose Antonio Agirre lehendakariarekin eta Telesforo Monzonekin batera mitinlari eta antolatzaile modura nabarmendu zen, euskaraz beti. Azkoitiko 1932ko mitinean zin egin zuen: “de hoy en adelante no hablaré más que en euskera”. Hernandorenaren ardura izan zen, besteak beste, 1933ko Aberri Egunaren prestaketa, ospatzen zen bigarrena, "Euzkadi‐Europa" lemapean.

Urte berean, Joxe Ariztimuño Aitzol laguntzaile hartuta, "Euzkadi" izeneko filma dokumentala errodatu zuen, lehen euskal dokumental luzea izan zena (110 min.). Hernandorenak burutu zituen filmaren ekoizpena, zuzendaritza eta muntaia. Ezagutzen zen film horren kopia bakarra Bilboko EAJren egoitzan zegoen jasota eta, tamalez, Bilbo erori zenean frankistek hartu eta erre zuten^[4].

Arlo guztiak ukitu zituen gure zizurkildarrak: Poxpolin taldea antolatu zuen, Euzko Mendigoxale Batza indartu, Euzko Nekazari Bazkuna, baserritarren sindikatua izan nahi zuena eratzen lagundu zuen... Gipuzkoako Abesbatza sortu zuen eta Jesus Guridiren Amaya opera Bartzelonan errepresentatzea lortu zuen. ^[5] 1933an, Aitzolekin batera, Euzko Pizkundea izeneko erakundea eratu zuen, intelektualak euskal kulturara eta abertzaletasunera erakartzeko asmoz. Euskal kazetaritzaren eragile, Errepublika aldarrikatuz geroztik, Joseba Zubimendirekin batera euskarazko lehen irratsaioa egin zuen 1932an. Kirol arloan ere etengabe jardun zuen: Pilota, Futbol, Atletismo, Plater‐tiratzaile, Txirrindulari… batzak antolatu zituen. Baita Mendizale Batza, 1936an Hernioko gailurrean egindako bilkuran.

Hernandorenaren kuttunak pilota eta bertsolaritza ziren. Gipuzkoako Pilota Batzaren lehendakari, Euskadiko lehen txapelketa antolatu zuen 1936an. Teodoro bera pilotazale txukuna zen: zesta‐puntan maila polita erakutsi zuen eta 1926an Gipuzkoako txapelketa lortu zuen. Baina gehienbat errebotean jardun zuen. Berak argitaratu zuen, 1932an, errebote-jokoaren lehen araudia, euskaraz eta euskara errazean, herriko hizkeran, era didaktikoan. Hernandorenarentzat errebotea euskaltasunerako bidea zen. Teodorori zor diogu, baita ere, Hazparne eta Villabonaren arteko lehen neurketaren prestaketa, 1930ean. Bertsolaritzaren su‐garrak harrapatu zuen beti. Teodorok antolatu zuen, esaterako, Euskal Herriko Bertsolari I. Txapelketa Nagusia, 1935ean. Baserrik jantzi zuen lehen txapela hura.

Bitartean Hernandorena politika‐lanetan ere murgilduta zebilen. 1934an Gipuzko Buru Batzarreko lehendakari izendatuta, ehunka mitin eman zituen Euskal Herriko bazter guztietan, baita Zizurkilen bertan ere (1936.02.02), ikusmin handia sortu zuena. Espainiako Gerra Zibilean Bilbora joan zen lehenik ezkutuka eta, handik, 1937an, Iparraldera. Kolpistak Hego Euskal Herri osoaz jabetu eta gero ere, Euzko Jaurlaritzak bultzatutako Eresoinka kultura enbaxadan parte hartzen jarraitu zuen, munduari euskaldunen egoera azalduz, 1939ra arte.^[6]

Donibane Lohizunen zabaldu zuen kontsulta berria eta familia bertara eraman zuen. 1948an Lapurditik Parisera aldatu zuen bizilekua baina Euskal Herriari oso estuki lotuta jarraitu zuen beti. Hegoaldera 1952an itzuli zen lehen aldiz. Bigarrenez, 1956an, Zizurkilera etorri zen aitaren hiletara.

 

Politika utzita, kulturgintzari heldu zion Iparraldean, bertsolaritzari bereziki. Hamaika urrats eman zituen Lapurdi, Nafarroa Beherean eta Zuberoan bertsolaritzaren alde, bertsolari bila. Ez zuen aurkitu hegoaldean bezalako bertso‐girorik, Iparraldeko bertsolariek ez baitzuten oso fama onik garai haietan, ez ziren oso begi onez ikusiak. Haren lanak, ordea, fruituak eman zituen eta Iparraldean herriz‐herri eta auzoz‐auzo ibili ondoren, Hernandorena izan zen Mattin eta Xalbador, besteak beste, lehen aldiz jendaurrean aurkeztu zituena, Donibane Lohizunen. “Mattin eta ni, Hernandorenari esker ezagutu gaitu Euskal Herriak”, zioen Urepeleko artzainak. Hori dela-eta urtero-urtero antolatzen da bertsolari gazteentzako Hernandorena Saria.

1966an Paris utzi eta Euskal Herrira itzuli zen. Azken 25 urteak Hondarribian eman zituen, Txingudiko itsaslabarraren gainean, faroaren parean eraiki zuen Arkaitz etxean. Ogibidez dentista, kontsulta zabaldu zuen Hondarribian bertan baina bere barruko zaletasun handiei eusten saiatu zen: bertsolari txapelketak antolatzen, errebotea suspertzen… Beti ikusi zuten euskararekin eta euskal kulturarekin zerikusia zuten ekitaldietan. Heriotza Donibane Lohizuneko ospitalean iritsi zitzaion 1994an, 96 urte bete eta handik hiru egunera.

Gora handiko omenaldiak jaso ditu Hernandorenak, merezimendu osoz. Ospetsuena, agian, Donostiako Victoria Eugenia antzokian jaso zuena 1992ko Bertsolari Egunean. [Zizurkil]] ere gogoan zuen: 1986an omenaldia eskaini zioten Oiartzungo bertsozaleek. Zizurkilgo udalak herriko argazki bat bidali zion opari gisa eta Hernandorenak oso ondo hartu zuen:

Gero, berandu bada ere, Zizurkilgo herriak omenaldi kuttuna egin zion: haren jaiotetxeko kaleari Teodoro Hernandorena izena eman zitzaion.

Ni ez naiz jaio inoren mende egoteko, zioen Teodoro Hernandorenak. Norbaitek idatzi bezala, ttipia baina handia gogotik.

• Teodoro Hernandorenaren omenezko bertsolari gazteen txapelketaren webgunea