Lurrin

 

Lurringintza, lurrinak egiteko artea bezala, antzinako Mesopotamian, Egipton, Indo haraneko zibilizazioan eta, ziur aski, antzinako Txinan hasi zen.^[3] Erromatarrek eta musulmanek arte hau are gehiago findu zuten.

Testu zaharrek eta indusketa arkeologikoek lehen giza zibilizazioetako batzuetan lurrinen erabilera erakusten dute. Lurringintza modernoa XIX. mendearen amaieran hasi zen, konposatu aromatikoen sintesi komertzialarekin, hala nola, banillina edo kumarina. Horri esker, usainak zituzten lurrinak konposatu aromatiko naturaletatik soilik iritsi ezin ziren.

Indiako azpikontinentean lurrina eta lurrindegia zeuden Indoko zibilizazioan (K. a. 3300 - K. a. 1300).

2003an, Arkeologo batzuek munduko lurrinik zaharrenak direla uste dena aurkitu zituzten Pyrgosen (Zipre).^[4] Lurrinak duela 4.000 urte baino gehiagokoak dira. Antzinako lurrin-denda batean aurkitu zituzten, gutxienez 60 alanbike, nahasteko katiluak, inbutuak eta lurrin-flaskoak dituen 300 metro koadroko fabrika batean. Antzinaroan, jendeak belarrak eta espeziak erabiltzen zituen, hala nola almendrak, mirtoa, konifera-erretxina eta bergamota, baita loreak ere.

IX. mendean, Al-Kindi kimikari arabiarrak (Alkindus) perfume eta destilazioen kimikaren liburua idatzi zuen, olio usaintsu, ukendu, ur usaintsu eta medikamentu garestien ordezkoen edo imitazioen ehun errezeta baino gehiago zituena. Liburuan lurrinak egiteko 107 metodo eta errezeta daude.

Ibn Sina kimikari persiarrak (Avizena ere deitua) loreen olioak destilazio bidez erauzteko prozesua sartu zuen, gaur egun gehien erabiltzen den prozedura. Lehenik arrosarekin esperimentatu zuen. Hau aurkitu zen arte, lurrin likidoak olio eta belar edo petalo birrinduen nahasketak ziren. Arrosa-ura delikatuagoa zen, eta berehala egin zen ezagun. Bai lehengaiek bai destilazio-teknologiak eragin nabarmena izan zuten mendebaldeko lurringintzan eta aurrerapen zientifikoetan, bereziki kimikan.

Eztabaida dago lurringintza Mendebaldeko Europan erabat galdu ote zen Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren.

 

Grekoentzat, ederra, harmoniatsua, neurrizkoa eta estetikoa zen guztia ona zen, eta, beraz, jainkotiar jatorrikoa; Arrosak, lehen zuria eta usainik gabea, bere kolore gorria hartu zuen Venusek arantza bat sartu eta bere odola haren gainera isuri zuen egunean. Eta usaintsu bihurtu zen Kupidoren musu bat jaso zuenean. Artizarra satiro gaizto batzuengandik ihesi zebilen beste batean, mirto-matazen atzean ezkutatu zen, eta, ikusi ez izanagatik eskerrak emanez, bere usain berezia eman zien begiraleei. Esmirna bere bekatu izugarriagatik zigortu zuten Jainkoek, zuhaitz arrunt eta arrunta bihurtuz, baina hura negarrez ikustean hunkitu egin ziren eta erretxina usaintsuak negarrez dituen mirra zuhaitzean bihurtu zuten. Greziar lurrin saltzaileek Olinpotik zuzenean zetozen esentziekin eginak zirela iragartzen zuten.

Lurrina substantzia aromatikoak dituen nahasketa bat da, eta substantzia horiek olio esentzial naturalak edo esentzia sintetikoak izan daitezke; disolbatzaile bat, solidoa edo likidoa izan daitekeena (alkohola kasu gehienetan) eta finkatzaile bat, hainbat objekturi, baina batez ere giza gorputzari, usain atsegina eta iraunkorra emateko erabiltzen dena.

Olio esentzialak substantzia organikoak dira, likidoak, baina batzuetan solidoak, usain eta zapore akrekoak, narritagarriak eta baita kaustikoak ere. Deskonposatu gabe destilatu daitezke, ezin dira uretan nahastu, baina alkoholean eta eterrean disolbagarriak dira. Ez dute olio finkoen gantz-ukimenik, eta ez dute xaboirik ematen. Gorputz koipetsuak, argizaria eta erretxinak disolbatzen dituzte.

Bere konposizio kimikoa oso askotarikoa da; askotan C10H16 formulako hidrokarburoak edo multiplo edo azpimultiplo bat eta konposatu oxigenatu edo alcanfor bat gordetzen dituzte. Batzuek esterrak, alkoholak, fenolak dituzte; beste batzuek, sufrea. Landareen organo guztietan daude, baina batez ere hostoetan eta loreetan.

Esentzia gehienak landarean edo landaredian osoki eratuak daude; hala ere, beste batzuk ez dira existitzen, baizik eta urak landarediaren zati jakin batzuetan duen eraginaren bidez eratzen dira, zeinaren eraginez zeluletan dauden eta esentziaren eraketa determinatzen duten zenbait elementu konbinatzen baitira.

Lurrin-olioak disolbatzaile batekin disolbatzen dira askotan, baina ez da beti horrela izaten eta horien beharra zalantzan jartzen da. Asko izanda ere, lurrin-olioa diluitzeko disolbatzaile ohikoena alkohola da, normalean etanola eta ura nahastuta edo arteztutako alkohola. Lurrin-olioa usain neutroko olioekin ere diluitu daiteke, hala nola koko-olio zatikatuarekin edo argizari likidoekin, hala nola jojoba-olioarekin.

Hainbat lurrin biltzen dituzten finkatzaileek baltsamoak, anbar grisa eta gineta eta orein musketadunen jariakin glandularrak dituzte (diluitu gabeko sekrezio horiek usain desatsegina dute, baina disoluzio alkoholikoan kontserbatzaile gisa jarduten dute). Gaur egun, animalia horiek babestuta daude herrialde askotan, eta, beraz, lurrin-ekoizleek musketa sintetikoa erabiltzen dute.

Alkohol-kantitatea prestakuntza motaren araberakoa da. Normalean, nahasketa urtebete zahartzen uzten da.

 

Munduan erregistratutako lehen kimikaria Tapputi izeneko emakume bat dela uste da, Mesopotamiako Kristoren aurreko bigarren milurtekoaren taulatxo kuneiforme batean aipatutako lurringile bat. Loreak, olioa eta kalamua beste usaintsu batzuekin destilatzen zituen, gero iragazi eta alanbikean jartzen zituen behin baino gehiagotan.

Testu zaharrek eta indusketa arkeologikoek lehen giza zibilizazioetako batzuetan lurrinen erabilera erakusten dute. Lurringintza modernoa XIX. mendearen amaieran hasi zen, konposatu aromatikoen sintesi komertzialarekin, hala nola, banillina edo kumarina. Horri esker, usainak zituzten lurrinak konposatu aromatiko naturaletatik soilik iritsi ezin ziren.

1939ko Kimikako Nobel saridunak, Leopold Ružička, 1945ean adierazi zuenez, "Kimika zientifikoaren lehen egunetatik gaur egunera arte, lurrinek kimika organikoaren garapenean funtsezko ekarpena egin dute metodoei, sailkapen sistematikoari eta teoriari dagokienez".

Mendebaldeko kulturetan lurrin purua (parfum extrait) aplikatzea ohikoa da belarrien atzean, garondoan, besapeen azpian eta eskumuturren, ukondoen eta belaunen barnealdean, pultsu beroaren puntuek lurrina etengabe aska ditzaten. Sophia Grojsman lurringilearen arabera, belaunen atzean lurrina aplikatzeko punturik aproposena da, lurrina igo dadin.^[5] Lurrinaren industria modernoak lurrin-geruzak aplikatzeko praktika sustatzen du, intentsitate desberdinetan aska dadin egunaren orduaren arabera. Pixka bat perfumatutako produktuak gomendatzen dira goizerako, hala nola, bainu-olioa, eta gorputz-lozioa; eau de toilette arratsalderako; eta perfumea pultsuaren puntuetan aplikatzen da gauerako. Koloniaren usaina azkar askatzen da eta 2 ordu inguru irauten du. Toilette eauak 2-4 ordu irauten du, eta lurrinak, berriz, sei ordu.

Hainbat faktorek eragina izan dezakete lurrinak erabiltzailearen fisiologiarekin duen elkarreraginean eta lurrinaren pertzepzioan. Dieta faktore bat da, elikagai minak eta koipetsuak jateak lurrinaren intentsitatea areagotu baitezake. Medikamentuak erabiltzeak lurrinaren izaerari ere eragin diezaioke. Erabiltzailearen larruazalaren lehortasun erlatiboa garrantzitsua da, azal lehorrak ez baitu lurrina gantz-azala bezainbeste mantenduko.^[6]

Lurrinak eta kolonia-urak ekoizteko erabiltzen diren gai elkartu jakin batzuek hormona-nahasle gisa ondorioak izan ditzakete eta, ondorioz, osasunean kalteak eragin.

Lurrinen konposizioan dauden beste substantzia batzuek arazoak eragin diezazkiekete asmatiko diren banakoei, edota alergikoak direnei konposaturen bati.^[7]

Lurrina larruazalean aplikatzean, gorputzaren beroak disolbatzailea lurruntzen du, eta substantzia aromatikoak pixkanaka desagertzen dira zenbait orduz. Lurrin motek disolbatzaile batean konposatu aromatikoen kontzentrazioa islatzen dute; lurrin finetan etanola edo ur eta etanol nahasketa izaten da.^[8]

 

 

Lurrin baten intentsitatea eta bere iraunkortasuna erabilitako konposatu aromatikoen edo lurrin-olioen kontzentrazioan eta intentsitatean oinarritzen dira. Konposatu aromatikoen ehunekoa handitu ahala, aromaren intentsitatea eta iraunkortasuna ere handitu egiten dira.

Lurrin mota desberdinak daude, intentsitate aromatikoaren arabera:

Lurrina: formarik kontzentratuena, esentzia aromatikoaren %15-45en artean.

Eau de parfum (EdP): ~ %15eko kontzentrazioa.

Eau de Toilette (EdT): %7-15eko kontzentrazioa (~ % 10).

Koloniako ura, Eau de Cologne (EdC): aurrekoaren kontzentrazio bera, baina batez ere usain zitrikoak dituena: kontzentratuen %3-6 baino ez (~ % 5). Original Eau de Cologne lurrin-marka gisa erregistratutako izena da.

Splash lurrinak (EdS): kontzentratuen ~ % 1. Eds lurrin-marka gisa erregistratutako izena da.^[8]

1693an, Giovanni Paolo Feminis bizargin italiarrak Aqua Admirabilis izeneko ur lurrintsua sortu zuen, gaur egun koloniako ura bezala ezagunagoa dena; bere iloba Giovanni Maria Farina 1732an arduratu zen negozioaz.^[9]

Kontzentrazio bakoitzean egon daitezkeen konposatu aromatikoen ehunekoen tarte zabalaren ondorioz, estraktu, EdP, EdT eta EdC terminologia nahiko zehaztugabea da. Lurrin-denda edo lurrin-etxe desberdinek olio-kantitate desberdinak esleitzen dizkiote lurrin bakoitzari.

Lurrinak sortzeko bi egitura mota daude:

- Faseka – Hauek sortzeko ehun bat elementu erraz erabiltzen dira. Lurrina hiru faseetan igartzen da:

 

1. Irteera-notak: Lurrin bat aplikatzean berehala hautematen diren usainak. Goiko notak azkar lurruntzen diren molekula txiki eta argiz osatuta daude.
2. Batez bestekoa (erdiko notak): Goiko nota desagerrarazi baino lehen sortzen den lurrin baten usaina. Erdiko noten konposatuek perfume baten "bihotza" edo gorputz nagusia osatzen dute eta oinarrizko noten hasierako inpresioa sarritan desatsegina ezkutatzen dute, denborarekin atseginagoak bihurtzen direnak.
3. Oinarrizko nota: Erdiko noten irteeratik hurbil agertzen den lurrin baten usaina. Oinarrizko eta erdiko notak batera dira perfume baten gai nagusia. Oinarrizko notek sakontasuna eta sendotasuna ematen diote lurrin bati.

- Monolitikoka – Aromak aldaketarik gabe irauten du iraun bitartean – Mota hau 1980tik aurrera hasi ziren sortzen. Fragantzia monolitikoak osagai gutxirekin sortzen dira.

Mendebaldeko Europan lurringintzaren artea biziberritu egin zen 711 eta 827an islamiarrek Espainia eta Italiako hegoaldea inbaditu ondoren. Musulmanek kontrolatutako Espainiako hiriak (Al-Andalus) Mundu Zahar osoan merkaturatzen ziren lurrinen ekoizle nagusiak bihurtu ziren. Antzinako munduan bezala, andaluziarrek lurrina erabiltzen zuten Jainkoarekiko debozioan. Lurrinek bere deboziorako beharrezkoa zen garbitasun-geruza bat eransten zioten. Andaluziako emakumeei ere musulmanen kontrolpeko beste eskualde batzuetako emakumeei baino askatasun handiagoak eskaini zitzaizkien, eta etxetik irteten eta aire zabalean sozializatzen utzi zitzaien. Askatasun horri esker, segizioa etxetik kanpo gertatzen zen. Ondorioz, Andaluziako emakumeek urrinak erabiltzen zituzten segizioan.^[10]

 

Florentziako (Italia) Santa Maria Delle Vigneko edo Santa Maria Novellako monjeen lurrinen errezetak 1221etik erregistratu ziren.^[11] Ekialdean, Hungariako Isabel erreginak hala eskatuta, Hungariako ura izenez hobeto ezagutzen den alkohol-disoluzio batean nahastutako olio lurrintsuz egindako lurrina sortu zuten hungariarrek 1370 inguruan. Perfumeriaren arteak Errenazimentuko Italian aurrera egin zuen eta, XVI. mendean, Katalina Medicisen (1519-1589) lurringile pertsonalak, Renato il fiorentino-k, Frantziara eraman zituen italiar fintzeak. Laborategia pasabide sekretu batek lotzen zuen bere apartamentuekin, eta, beraz, ezin zen formularik lapurtu bidean. Renato il fiorentino-ri esker, Frantzia berehala bihurtu zen lurrinak eta kosmetikoak fabrikatzeko Europako zentroetako bat. Loreak lantzea, bere esentzia lurrinduagatik, XIV. mendean hasi zena, industria garrantzitsu bihurtu zen Frantziako hegoaldean. XVIII. mendean, Frantziako Grasse eskualdeak, Siziliak eta Calabriak (Italia) landare usaintsuak lantzen zituzten lurrinaren industria gero eta handiagoari lehengaiak emateko. Gaur egun ere, Italia eta Frantzia dira oraindik Europako lurrinen diseinuaren eta merkataritzaren erdigunea.

 

Lurrinen sinadura handiek lurrinen iragarkietara jotzen dute. Telebistako iragarki famatu hauek oso deigarriak dira, eta batzuetan ez dute zerikusirik lurrinarekin berarekin, baina agian, badute irudikatzen dutenarekin (sedukzioa, boterea). Propaganda-mezu horiek behar dituzte haien izenak handiak egiteko eta salmentak ziurtatzeko. Gaur egun, iragarki horiek Instagram edo Tik Tok bezalako sare sozialetara iristen dira. Aldiz, lurrinen marka txikiak ez dituzte iragarkiak behar.^[12][13]

Gaur egun badaude lurrin marka oso handi eta prestigiotsuak, lurringile famatuak, lurrin-etxeak eta baita marka oso famatuak lurrinak ere sortzen hasi direnak, besteak beste Chanel, Carolina Herrera, Thierry Mugler, Calvin Klein...^[14]

Lurrin famatuak dauden heinean, faltsifikazioak eta erreplikak ere badaude, lurrin famatuen antzeko usaina duten lurrinak dira baina merkeagoak saltzeko.

XVI. eta XVII. mendeen artean, lurrinak batez ere aberatsek erabiltzen zituzten, eta ezohikoak ziren bainuen ondoriozko gorputz-usainak estaltzeko erabiltzen ziren.

Istorioak kontatzen duenez, Alejandro Magnok oso gogoko zuen lurrinak erabiltzea, edozein gela bere gorputzaren lurrinarekin lurrintzeko gai zen. Lurrina edozein heroi edo kondaira bezain presente dago giza historian.

Historian, pertsona bakoitzak ateratzen duen usaina bere klase sozialarekin lotuta egon da. Eta hori horrela izan da gaur egun arte. Prezioaren arabera, aromak eta haien iraupenak aldatu egiten dira, eta horrela soilik usainaren bidez, hainbat maila bereiz daitezke.

Une oro usaintzen gaituzte eta usaintzen dugu, eta horrek eragina du interakzio sozialean, boterean eta sedukzioan…^[15] Lurrinak garuneko eskualde emozional guztiak aktibatzeko gai dira, horregatik zaintza pertsonaleko produktuetan erabiltzen dira. Lurrinak emozioak estimulatzen ditu.^[16]

Sokratesek gorrotatu egiten zituen lurrinak, gizakirik ez zela lurrindu behar esaten zuen, lurrindu ondoren gizon aske bat edo esklabo bat usaintzen baitzuen.

Hau zineman ere ikusi izan da Parasite (Bong Joon-ho) edo en The Host (2006) (Bong Joon-ho) filmetan besteak beste.

Halaber, bereizketa egiten da emakumezkoen lurrinen eta gizonezkoen lurrinen artean. Historikoki, emakumezkoen lurrinek konposatu aromatikoen maila altuagoak izateko joera zuten gizonezkoen lurrinek baino. Gizakientzako usain komertzializatuak EdT edo EdC bezala saltzen ziren, oso gutxitan EdP edo lurrin laburpenak bezala. Hori aldatzen ari da egun, batez ere lurrinak bi sexuentzakoak direlako, gero eta gehiago. Emakumeen lurrinak ohikoak izaten ziren kontzentrazio-maila guztietan, baina gaur, perfume, EdP eta EdT kontzentrazioetan ikusten dira nagusiki.

Oliver & Co-ko Oliver Valverdek dioenez, «Lurrinak egiten ziren antzinako garaietatik ez dira inoiz generoetatik bereizi. Gustatu edo ez, baina ez ziren genero jakin baterako ekoizten».^[13]

 

Greziarrek beren artea perfumeak gordetzeko erabiltzen diren zeramikazko flaskoei aplikatu zieten, gaur egun ere edertasunean berdintzen zailak diren artelanak. Zazpi forma diseinatu zituzten lurrinak gordetzeko eta animalia mitologikoekin, irudi geometrikoekina oroitzapenezko eszenekin apaindu zituzten. Ezagunena lekythos delakoa izan zen, oso poto dotore eta liraina, hain ospetsua izatera iritsi zena, non solemnitate gutxiko norbaiti buruz hitz egiteko, lekythos bat bera ere ez zuela esaten zen.

Olio esentzialak (lurrinak) eratuak dituzten landareetatik edo horiek eratzeko elementuak dituzten landareetatik ateratzen dira. Hainbat prozedura daude:

• Beratzea. Loreak galdara handietan jartzen dira, eta urpean uzten dira, usaina aska dezaten.
• Adierazpena. Prozesu hau oso komenigarria da zilindran, laranjan eta bergamotan. Fruitua ugaria denean, zukutu egiten da olioa biltzeko.
• Destilazioa. Metodo hori erabiliena da lore, landare eta belarretan, hala nola lizpilikua, arrosak, alhuzema, ezkaia, sandaloa, mimosa, etab. Horretarako, barrunbe nahiko handiko alanbikea erabiltzen da. Esentzia duen landarearen zatia (sustraia, hostoak, loreak, zuhaitz-azala, etab.) txikitu eta alanbikean sartzen da. Komeni da materia galdararekin kontaktuan ez jartzea; horregatik, kukurbitaren erdian dagoen zakuetan edo galbahe-itxurako edalontzi batean jartzen da. Materia erabat bustita egoteko adina ur gehitzen da, eta beratzen eman eta ordu batzuk geroago destilatu egiten da. Funtsezko olioa ur-lurrunak eramaten du, nahiz eta irakite-puntua, oro har, 100 ° C-tik gorakoa izan. Destilazioaren produktuak edalontzi batean biltzen dira, eta bertan erraz bereizten dira ura eta esentzia. Esentzia arinagoetarako florentziar ontzia dago. Esentzia goiko aldera doa eta ontzian pilatzen da, ura hodi konkortu batetik ihes egiten duen bitartean. Hodi hori ontziaren oinarritik sortzen da. Esentzia astunagoetarako beste probeta-mota bat erabiltzen da, likidoa oinarrian uzteko eta urak altueran ihes egiteko. Kasu guztietan, ateratzen den urak esentzia pixka bat arrastatzen du disoluzioan edo esekiduran. Ur hori alanbikera itzultzen da, ondoz ondoko eragiketetan aprobetxatzeko; beraz, ura, hondakina izan arren, usaintsua izango da.
• Enfleurage. Disoluzioaren erauzketa-prozedurak lore delikatu batzuetarako balio du; horretarako, ukipen bidez lurrinak xurgatzeko propietatea duten substantzia koipetsu batzuk erabiltzen dira. Tenperatura arruntari ekinez gero, enfleurage esaten zaio, Jeseren makilarekin eta jasminarekin gertatzen den bezala. Substantzia usaintsuak koipetan bustitzean eta, ondoren, olio usaintsua alkoholarekin ateratzean datza. Konposatu kimiko aromatikoak ere erabiltzen dira.

 

Perfume organoa erabilera profesionaleko altzari bat da, Joris-Darl Hyysmans idazle frantsesak 1884an Rebours eleberrirako imajinatu zuen, eta ondoren zurginek, lurringileek eta kimikariek eraiki zuten. Zirkuluerdian jarritako lehengaien flaskoak ematen dituen altzaria da, lurrina sortzeko.

1. ↑ (Ingelesez) «perfume | Etymology, origin and meaning of perfume by etymonline» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
2. ↑ «perfumería - Elhuyar hiztegiak» hiztegiak.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
3. ↑ (Ingelesez) Balasubramanian, Narayanaganesh. (2015-01). Rasmussen, Seth C. ed. «Scented Oils and Perfumes» ACS Symposium Series (American Chemical Society) 1211: 219–244.  doi:10.1021/bk-2015-1211.ch008. ISBN 978-0-8412-3112-2. (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
4. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
5. ↑ (Ingelesez) «Perfume 'Nose' Conjures Up Perfect Scents» The Forward 2011-10-26 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
6. ↑ «FAQs» web.archive.org 2012-11-08 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
7. ↑ Eisenhardt, S.; Runnebaum, B.; Bauer, K.; Gerhard, I.. (2001-12). «Nitromusk compounds in women with gynecological and endocrine dysfunction» Environmental Research 87 (3): 123–130.  doi:10.1006/enrs.2001.4302. ISSN 0013-9351. PMID 11771925. (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
8. ↑ ^{a b} (Ingelesez) Sinks, Tynan. (2018-07-12). «The Difference Between Perfume, Cologne and Other Fragrances» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
9. ↑ (Ingelesez) Pepe, Tracy; Consulting, Nose Knows. (2000). So, What's All the Sniff About?: An In-Depth Plea for Sanity and Equal Rights for Your Sense of Smell, Our Most Neglected and Endangered Sense. So Whats all the Sniff about ISBN 978-0-9687076-0-9. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
10. ↑ (Gaztelaniaz) Historia del perfume en España: los aromas de al-Andalus. Historia del perfume (VIII). (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
11. ↑ (Ingelesez) Dugo, Giovanni; Bonaccorsi, Ivana. (2013-08-23). Citrus bergamia: Bergamot and its Derivatives. CRC Press ISBN 978-1-4398-6229-2. (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
12. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (2015-01-06). «Lo que realmente te quieren decir los anuncios de perfumes» Verne (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
13. ↑ ^{a b} (Gaztelaniaz) Serrano, Ana. (2012-06-09). «¿Tienen sexo los perfumes? | Belleza, Lo último» S Moda EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
14. ↑ (Gaztelaniaz) «Las 19 Mejores Marcas De Perfumes - TusMejoresPerfumes» Mejores Perfumes Para Hombres y Mujeres 2019-03-03 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
15. ↑ (Gaztelaniaz) Synnott, Anthony. (2003-06). «Sociología del olor» Revista mexicana de sociología 65 (2): 431–464. ISSN 0188-2503. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
16. ↑ «aromas y emociones | Cofarsur Droguería» www.cofarsur.net (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).