[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Maimonides

Maimonides, jaiotza-izenez Moses ben Maimon (hebreeraz: משה בן-מימון‎; arabieraz: موسى بن ميمون‎) (Kordoba, 1138 – Kairo, Egipto, 1204), filosofo sefardi judua izan zen, Erdi Aroko Tora-ren jakintsu emankorren eta eragin handienetako bat bilakatu zena. Bere garaian astronomo eta sendagile nagusi bat ere bazen, Saladin I.aren mediku pertsonal gisa arituz. Kordoban jaio zen Almorabide Inperioaren barruan (gaur egungo Andaluzian), 1138. (edo 1135) urteko Pesah bezperan.[1][2][3] Errabino, mediku eta filosofo gisa lan egin zuen Marokon eta Egipton, eta bertan hil zen 1204ko abenduaren 12an. Bere gorpua Behe Galileara eraman zuten, eta azkenean gaur egungo Israelgo Tiberiaden lurperatu zuten.[4][5]

Maimonides

nagid of Egypt (en) Itzuli

1171 - 1204 - Abraham ben Moses ben Maimon (en) Itzuli →
Bizitza
JaiotzaKordoba, 1138ko martxoaren 30a
HerrialdeaAl Andalus
HeriotzaKairo, 1204ko abenduaren 13a (66 urte)
Hobiratze lekuaTiberiade
Familia
AitaMaimon ben Yossef HaDayan
Seme-alabak
Hezkuntza
HeziketaAl-Qarawiyyin Unibertsitatea
Hizkuntzakhebreera
arabiera
Irakaslea(k)Maimon ben Yossef HaDayan (en) Itzuli
Yehuda Ha-Cohen Ibn Susan (en) Itzuli
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, mediku idazlea, errabinoa, astronomoa, Dayan (en) Itzuli, idazlea eta medikua
Lan nabarmenak
InfluentziakAvizena, Al Farabi, Avempace, Aristoteles eta Averroes
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioajudaismoa

Bere bizitzan zehar, judu gehienek txalo eta esker onez agurtu zituzten Maimonidesek juduen lege eta etikari buruzko idatziak, baita Irak eta Yemen bezain urruneko nazioetan ere. Hala ere, Maimonides Egiptoko komunitate juduaren buru gurtza izatera igo zenean, bere idazkiek kritika zorrotzak izan zituzten, batez ere Espainian. Dena den, hil ondoko juduen historiako erabakitzaile eta filosofo errabinorik garrantzitsuenetakotzat onartua izan zen, eta bere lan opariak juduen akademiaren oinarrietako bat bilakatu ziren. Bere hamalau liburukiko Mishne Torak, halakharen kodifikazio gisa aginpide kanoniko esanguratsua du oraindik. Batzuetan haNesher haGadol (hebreeraz: הנשר הגדול‎, "Arrano Handia") izenaz ezagutzen da.[6] Gaur egun, Tiberiadeko bere hilobiak epitafio hau darama: "Mosesengandik (Torahetik) Mosesengana, inor ez zegoen Moses bezalakorik."[7]

Historialari juduen artean begirunea izateaz gain, Maimonides oso nabarmena da zientzia islamiar eta arabiarren historian ere, eta ikasketetan oso aipatua da. Aristotelesek, Al-Farabik, Ibn Sinak eta bere garaikide Ibn Ruxd-ek eraginda, filosofo eta polimata nabarmena bilakatu zen judu zein islamiar munduan.[7]

Izena

aldatu

Maimonidesek bere buruari "Moses, Maimon espainiar errabiaren semea" (hebreeraz: משה ברבי מימון הספרדי‎) deitzen zion. Erdi Aroko hebreeraz ר"ם deitzen zitzaion, laburtuz "gure Rabbi Moshe", baina gehienetan רמב"ם deitzen zaio, laburtuz "gure Rabbi, Moshe Maimonen semea", eta Rambam ahoskatua.

Arabieraz, batzuetan "Moses 'Amram-en semea' Maimonen semea, Abdias-en Kordobatarra" (arabieraz: أَبُو عَمْرَان مُوسَى بْن مَيْمُون بْن عُبَيْد ٱللّٰه ٱلْقُرْطُبِيّ‎, Abū ʿImrān Mūsā bin Maimūn bin ʿUbaidallāh al-Qurṭubī) deitzen zaio, edo maizago besterik gabe "Moses, Maimonen semea" (arabieraz: موسى بن ميمون‎).

Grezieraz, hebreeraz ben ('semea') -ides atzizki patronimikoa bihurtzen da, Μωησής Μαϊμονίδης "Moses Maimonides" osatuz.[8]

Biografia

aldatu

Hasierako urteak

aldatu

Maimonides, jakintsu batzuek Iberiar Penintsulako juduen kulturaren urrezko aroaren amaieratzat jotzen duten garaian jaio zen, hots, mairuen lehen mendearen ostean. Bere aita Maimon ben Joseph, dayyan espainiarra zen (epaile judua). Aaron ha-Kohenek, geroago idatzi zuen Maimonidesen jatorria Simeon ben Judah ha-Nasi-ra itzuli zela Daviden lerrotik.[9] Bere arbasoak, lau belaunaldi atzerakoak, Iggeret Teiman-en (Yemenerako Epistolan) agertzen dira: Moses Maimon epailearen semea (hadayan), Jose jakintsuaren semea (hebreeraz: הֶחָכָם‎, he-hakham), Isaak errabinoaren semea (hebreeraz: הָרָב‎, ha-rav), eta Obadias epailearen semea. Mishnari buruzko iruzkinaren amaieran, ordea, apur bat desberdina den genealogia bat aurkezten da Moses: Maimon epailearen semea, Jose jakintsuaren semea, Isaak epailearen semea, Jose epailearen semea, Obadias epailearen semea, Salomon errabinoaren semea, eta Obadias epailearen semea.[10]

Maimonidesek Tora ikasi zuen bere aitaren esanetara, eta hau aldi berean Isaac Alfasiren ikaslea zen, Joseph ibn Migash errabinoarekin ikasi zuena. Oso gazte zela, Maimonidesek zientziekiko eta filosofiarekiko interesa erakutsi zuen. Arabierazko itzulpenetan eskuragarri zeuden filosofo greziarrak irakurri zituen, eta islamiar kulturaren zientzietan eta ikaskuntzan sakonki murgildu zen.[11]

Maimonidesek bere nortasunagatik eta baita bere idatziengatik ere ospea izan zuen. Bizitza lanpetua izan zuen, eta bere lan asko bidaiatzen edo aldi baterako ostatuetan idatzi zituen.[12]

 
Maimonidesen XVIII. mendeko margo bat.

Erbestea

aldatu

Berbereen dinastia batek, almohadeek, Kordoba 1148an konkistatu zuen eta dhimmi estatusa (hau da, musulmanak ez zirenen estatus babesa jizya zergaren ordainketaren bidez bermatzen zena) deuseztatu zuten bere lurralde batzuetan. Estatus horren galerak judu eta kristau komunitateak islamera bihurtzearen, heriotzaren edo erbestearen artean aukeratzera behartu zituen. Judu asko konbertitzera behartuak izan ziren, baina agintariek konbertsio faltsuen susmoa zutelako, konbertitu berriek bereizten zituzten kontrol publikoaren menpe jarriz, identifikatzeko arropa berezia jantzi behar izan zutela.[13]

Maimonidesen familiak, beste judu gehienekin batera, erbestea aukeratu zuen. Ingurutik ihes egin baino lehen bere bizitza salbatzeko Maimonides bera islamera bihurtu behar izan zutenen artean egon ote zen, ikertzaileen eztabaidagai izan da. Konbertsio behartu hau lege islamikoaren arabera baliogabetzat jo zuen Egiptoko arerio batek ezarri zuenean. Hurrengo hamar urteetan, Maimonides Espainia hegoaldean eta Afrika iparraldean zehar mugitu zen, azkenean Marokoko Fez-en kokatuz. Garai horretan, Mishnari buruzko iruzkin txalotua idatzi zuen, 1166-1168 urteetan. Batzuek diote Fezen bere irakaslea Yehuda Ha-Cohen Ibn Susan errabinoa izan zela, 1165ean hil zuten arte.[14]

Marokoko egonaldi honen ondoren, Palestinan bizi izan zen bere aitarekin eta anaiarekin, 1168rako Fustat-en finkatu aurretik, kalifatidar fatimiarrak kontrolatutako Egipton. Aipatzen da Maimonides Alexandrian kokatu zela lehen aldiz, eta Fustatera 1171n bakarrik joan zela bizitzera. Kairon zegoen bitartean, gaur egun bere izena daraman sinagoga txiki bati atxikitako yeshivan ikasi zuen. Palestinan, Tenpluko mendian otoitz egin zuen. Tenpluko mendia bisitatzeko egun hori santutasun eguna zela idatzi zuen, berarentzat eta bere ondorengoentzat.[15]

Handik gutxira, Maimonides funtsezkoa izan zen Niloren Deltako Bilbeis hego-ekialdeko Jerusalemgo Amalric kristauaren setioan gatibu hartutako juduak erreskatatzen laguntzeko. Bost gutun bidali zizkien Behe Egiptoko judu komunitateei dirua elkartzeko eskatuz erreskatea ordaintzeko. Dirua bildu eta gero Palestinara bidalitako bi epaileri eman zitzaien gurutzatuekin negoziatzeko. Azkenean gatibuak askatuak izan ziren.[16]

Bere anaiaren heriotza

aldatu

Garaipen horren ostean, Maimonidesen familiak, aberastasuna handitzeko asmoz, aurrezkiak bere anaia gazteenari, David ben Maimon merkatariari, eman zizkion. Maimonidesek anaiari Aydhab Sudango portuan soilik erosteko agindu zion. Basamortuan zehar bidaia luze neketsu baten ondoren ordea, David ez zen harritu han eskaintzen ziren ondasunekin. Bere anaiaren iritziaren aurka, David Indiarako itsasontzi batera igo zen, ekialdean aberastasun handiagoa aurkitzeko asmoz. Baina helmugara iritsi baino lehen, David itsasoan ito zen 1169 eta 1177 artean. Anaiaren heriotzagatik, Maimonides atsekabez gaixotu zuen.[17]

Kairoko Geniza-n aurkitutako eskutitz baten honako idatzia zuen: “Nire bizitza osoan gertatu zaidan ezbeharrik handiena —beste ezer baino okerragoa— izan zen. Bedeinkatua izan dadila haren oroimena, Indiako itsasoan ito zena, santuaren heriotza, niri, berari eta beste batzuei zegokion diru asko eramanez, eta alaba txikia zein alarguna utziz. Albiste ikaragarri hura jaso nuen egunean gaixotu eta urtebete inguru egon nintzen ohean, irakiten, sukarra eta depresioak jota, eta ia amore eman nuen. Honez gero zortzi urte pasa dira, baina oraindik dolua eta kontsolamendua onartu ezinik nago. Eta nola kontsolatu behar dut neroni? Nire belaunetan hazi zen, nire anaia zen, eta nire ikaslea izan zen.”[18]

 
Almohadeko Kaliferriaren zabalera bere hedadurarik handienean, 1200an.

Nagid

aldatu

1171 inguruan, Egiptoko judu komunitateko Nagid izendatu zuten Maimonides. Shelomo Dov Goitein arabistak uste du Gurutzadaren gatibuen erreskatean erakutsi zuen lidergoak izendapen hori ekarri zuela. Hala ere, Sar Shalom ben Moses-ek ordezkatu zuen 1173an. Sar Shalom-en izendapenaren ibilbide eztabaidagarrian, zergak nekazaritzari ezarri zionean, Maimonides eskomunikatu eta hainbat urtez borrokatu zen harekin, 1195ean Maimonides berriro Nagid izendatu zuten arte. "Megillat Zutta" izenez ezagutzen zenak Abraham ben Hillelek idatzi zuen, Sar Shalom-en deskribapen zorrotza idazten zuen bitartean Maimonides "ekialdearen eta mendebaldearen argia eta belaunaldiaren maisu eta miraria" gisa goraipatzen zuen.[19]

Sendagile

aldatu

Familiaren funtsen galera Daviden negozio-asmoei loturik, Maimonidesek sendagile bokazioan sakondu zuen, eta ospetsu izatera ailegatu zen. Medikuntzan Espainian zein Fezen hezi zen. Onarpen zabala lortuta, al-Qadi al-Fadil-en gorteko mediku izendatu zuten, eta Saladin sultanaren idazkari nagusi. Eta haren heriotzaren ondoren, Ayyubid dinastiaren sendagile izaten jarraitu zuen.[20]

Bere medikuntza-idazkietan, Maimonidesek baldintza asko deskribatu zituen, besteak beste asma, diabetesa, hepatitisa eta pneumonia, hobetzeko neurritasuna eta bizimodu osasuntsua azpimarratuz.[21] Bere tratatuek eragin handia izan zuten hainbat sendagileren belaunaldietan. Greziar eta arabiar medikuntzaz jakitun zen, eta umorismoaren printzipioak jarraitu zituen Galenoren tradizioan. Ez zuen itsu-itsuan autoritatea onartzen, baizik eta bere behaketa eta esperientzia batzuk erabili zituen. Julia Bess Frankek adierazten du Maimonidesek bere mediku-idazkietan agintarien lanak interpretatu nahi izan zituela, onargarriak izan zitezen. Maimonidesek pazienteekin izandako interakzioetan gaur egun kultur arteko kontzientzia eta pazientearen autonomiarekiko errespetua deituko liokeen atributuak erakutsi zituen. Jainkoarengana hurbiltzeko eta bere gogoetak –bere filosofian ezinbestekotzat jotako elementuak– luzatzeko bakardadearen irrika maiz idatzi bazuen ere, bere denbora gehiena besteak zaintzera eman zuen. Gutun ospetsu batean, Maimonidesek bere egunerokotasuna deskribatzen zuen: “Sultanaren jauregia bisitatu ondoren, nekatuta eta gosetuta iristen nintzen etxera, non harrera-gelak jentilez eta juduez beteta aurkitzen nituen [...] sendatzera joaten nintzen eta haien gaixotasunetarako errezetak idaztera [...] arratsaldera arte [...] ] eta oso ahul bukatzen nuen."[22]

Gutun horretan esaten zuen bezala, sabbat-ean ere komunitateko kideak jasotzen zituen. Nabarmentzekoa da tratatu hedatuak idaztea lortu zuela, medikuntza eta bestelako ikerketa zientifikoak ez ezik, halakha (lege errabinoa) eta Erdi Aroko judu filosofiari buruzko tratatu sistematikoki pentsatu eta eragingarrienetako batzuk barne. Joseph Karok geroago Maimonides goraipatu zuen, berari buruz idatziz: "Maimonides da erabakitzaileen artean [juduen zuzenbidearen] handiena, eta Israelgo eta Arabiako eta Magrebeko komunitate guztiek bere praktikak bereganatu dituzte, eta bere gain hartu dute beraien errabino gisa".[23]

1172–74 urteetan, Maimonidesek “Yemeni epistola” ospetsua idatzi zuen. Bere "etengabeko lanak" osasuna ahuldu ondoren, 69 urterekin heriotza ekarri ziola iradoki dute.[24]

 
Maimonidesen hilobia Tiberiaden.

Heriotza

aldatu

Maimonides 1204ko abenduaren 12an hil zen Fustaten. Al-Qiftirekin hasitako Erdi Aroko hainbat iturrik diote bere gorpua Tiberiade aintziratik gertu lurperatu zutela, nahiz eta Egiptotik ateratzearen froga garaikiderik ez dagoen. Gaur egun, Tiberiadek Maimonidesen hilobia hartzen du, eta bertan idatzita dago "Mosesengandik Mosesera ez zen Moses bezalakorik sortu". [25]

Maimonidesek eta bere emazteak, Mishael ben Yeshayahu Haleviren alaba zena, helduaroan bizirik iraun zuen haur bat izan zuten, Abraham Maimonides, jakintsu handi gisa aitortua izan zena. Maimonidesen oinordekoa izan zen, gorteko mediku gisa hemezortzi urterekin hasiz. Bere ibilbidean zehar, aitaren idatziak defendatu zituen kritika guztien aurka. Nagid-en kargua Maimonides familiak izan zuen ondoz ondoko lau belaunaldiz, XIV. mendearen amaierara arte.[26]

Maimonidesen estatua bat altxatu zuten Kordobako sinagogatik gertu. Maimonides David erregearen ondorengoa dela esaten da batzuetan, nahiz eta berak inoiz ez egin halako aldarrikapenik.[27]

Idazlanak

aldatu

Mishne Tora

aldatu

Mishne Torarekin, Maimonidesek lege juduaren kode bat osatu zuen, ahalik eta zabaltasun zein sakontasun handienarekin. Idazlanak Talmud-eko lege lotesle guztiak biltzen ditu, eta Geonim-en (talmudiaren ondorengo Erdi Aroko jakintsuak, batez ere Mesopotamiakoak) jarrerak biltzen ditu. Yad ha-Chazaka edo, besterik gabe, Yad (יד) izenez ere ezagutzen da 14 zenbakizko balioa duena, lanaren 14 liburuak adierazten dituena. Mishne Torak juduen legeak jarraitzea erraztu zien bere garaiko juduei, urteetan zehar juduen arauen izaera konplexua ulertzeko borrokan ari zirenei.[28]

Geroagoko juduen legeen kodeak, adibidez Jacob ben Asher errabinoaren Arba'h Turim eta Yosef Karo errabinoaren Shulchan Aruch Mishne Toran inspiratzen dira: biek atal osoak hitzez hitz aipatzen dituzte askotan. Dena den, hasieran oposizio handia izan zuen. Bi izan ziren oposizio horren arrazoi nagusiak. Lehenik eta behin, Maimonidesek bere lanari erreferentziak gehitzeari utzi zion laburtasunaren mesedetan; bigarrenik, sarreran Talmud-aren azterketa "moztu" nahi zuela ematen zuen, judu-zuzenbidean ondorio batera iristeko, nahiz eta gero Maimonidesek hori ez zela bere asmoa izan idatzi zuen. Bere aurkaririk indartsuenak Proventzako (Frantziaren hegoaldea) errabinoak izan ziren, eta Abraham ben David (Raavad III) errabinoaren kritika etengabea dago Mishne Toran ia edizio guztietan inprimatuta. Hala ere, Mishne Tora halakha-ren idazketa sistematizaturako ekarpen monumental gisa aitortu zuen. Mendeetan zehar, oso aztertua izan da, eta bere erabaki halakhikoek pisu handia izan dute ondorengo epaietan.[29]

Maimonidesen eta bere Mishne Toraren jarraitzaileak bere Shulchan Aruch-en edo geroagoko beste lan batzuen epaiak betetzera behartzen saiatuko zirenei erantzunez, Yosef Karo errabinoak honakoa idatzi zuen: "Nor ausartuko litzateke Rambam jarraitzen duten komunitateak beste edozein jarraitzera behartzera erabakitzailea, goiz ala berandu? […] Rambam erabakitzaileen artean handiena da, eta Israelgo, arabisten zein Magrebeko komunitate guztiek bere hitzaren arabera praktikatzen dute, eta euren errabino gisa onartu zuten."[30]

Bere lumatik maiz aipatzen den legezko maxima bat honako hau da: "Hobe eta pozgarriagoa da mila errudun harrapatzea errugabe bakar bat hiltzea baino." Argudiatzen zuen akusatu bat ziurtasun absolututik beherako edozerk, exekutatzeko froga-karga murrizteko malda labainkor bat ekarriko zuela, harik eta akusatuak epailearen apetaren arabera bakarrik kondenatuko zituzten arte.[31]

Beste idazlan judu eta filosofiko batzuk

aldatu
 
Maimonidesen Alderraien gidariaren jatorrizko zati bat, judu-arabiarrez.

Maimonidesek juduen ikasketarako, zuzenbide errabinikoa, filosofia eta medikuntzako testuak idatzi zituen, lan gehienak judeo-arabieraz idatziz. Hala ere, Mishne Tora hebreeraz idatzita dago. Mishne Toraz gain, bere testu juduak hauek izan ziren:

- Mishna-ri buruzko iruzkina (arabieraz Kitab al-Siraj, hebreerara Pirush Hamishnayot bezala itzulia), arabiera klasikoan hebrear alfabetoa erabiliz idatzia. Hau izan zen Mishna osoari buruz idatzitako lehen iruzkina. Maimonidesek zazpi urte behar izan zituen amaitzeko. Mishna iruzkin garrantzitsuenetako bat da, ospe handia izan baitzuen jatorrizko arabieraz nahiz Erdi Aroko hebreeraz egindako itzulpenean. Iruzkinak hiru sarrera filosofiko biltzen ditu, eta horrek ere eragin handia izan zuen:

  • Mishnaren Sarrerak ahozko legearen izaeraz, profetaren eta jakintsuaren arteko bereizketaz eta Mishnaren antolakuntza-egitura jorratzen ditu.
  • Mishna Sanhedrin-en Sarrera, hamargarren kapitulua, Maimonidesen kredo ospetsuarekin bukatzen den saiakera eskatologikoa da ("fedearen hamahiru printzipioak").
  • Sarrera Pirkei Avot-i, herrian "Zortzi kapituluak" izenekoa, tratatu etiko bat da.

- Manamenduen Liburua (Sefer Hamitzvot). Lan honetan, Maimonidesek Toran (Pentateuko) tradizioz jasotako 613 mitzvot guztiak zerrendatzen ditu. Hamalau sustraiak edo printzipio (shorashim) deskribatzen ditu bere hautaketa bideratzeko.[32]

- Martydom gutuna (Sefer Ha'shamad).[33]

- Alderraien gidaria, Aristotelesen filosofia eta judu teologia harmonizatzen eta bereizten dituen lan filosofikoa. Judeo-arabieraz idatzia, eta 1186 eta 1190 artean osatua. Izenburua arabierazko dalīl al-mutaḥayyirin (nahasmendunaren gida) Jainkoaren izena al-Ghazālīren oihartzunak dituen esalditik eratorria dela iradoki izan da. Lan honen lehen itzulpena hebreerara Maimonides hil baino lehenago egin zuen Samuel ibn Tibbonek 1204an.

- Teshuvot, korrespondentzia eta erantzunak bildu zituen, hainbat gutun publiko barne (pizkundeari eta ondorengo bizitzari buruzkoak, beste sinesmenetara bihurtzeari buruzkoak eta Iggereth Teiman - Yemengo judu zapalduari zuzendutakoak).

- Hilkhot ha-Yerushalmi, Jerusalemen Talmudari buruzko iruzkin baten zati bat, Saul Liebermanek 1947an identifikatu eta argitaratua.[33]

 
Maimonidesen plaka Rambam-eko erietxean, Haifan.

Medikuntzako idatziak

aldatu

Ezagunak dira Maimonidesen lorpenak medikuntza arloan, eta Erdi Aroko autore askok aipatzen dituzte. Medikuntza-lan garrantzitsuenetako bat Osasun Onerako Gida (Regimen Sanitatis) da, arabieraz konposatu zuen Saladinen seme Saladin sultanarentzat, depresioa jasan zuen al-Afdal. Idazlana latinera itzuli zen, eta Florentzian argitaratu zen 1477an, bertan inprimatuta agertu zen lehen medikuntza liburua bilakatuz. Bere errezetak zaharkituta egon daitezkeen arren, "medikuntza prebentiboari, higiene publikoari, sufritzen ari den gaixoarekiko hurbilketari, eta arimaren osasuna zaintzeari buruzko ideiak ez dira zaharkitu". Maimonidesek arabieraz idatzi zituen hamar medikuntza idazlan ezagun, Fred Rosner etikako mediku juduak ingeles garaikidera itzuli zituenak. Maimonidesen inguruko hitzaldiak, idatziak eta ikerketak egin dira sarritan, baita XXI. mendean ere, Marokoko medikuntza unibertsitateetan. Idazlan aipagarrienak honakoak dira:[34]

• Osasun onerako gida, Suessmann Muntner (arg.), Mossad Harav Kook: Jerusalem 1963 (Moshe Ibn Tibbon-ek hebreerara itzulia) (OCLC 729184001)

• Sendatzeko artea – Galenotik ateratakoak (Barzel, 1992, 5. liburukia) Galenoren idazlan zabalen zati bat da funtsean.

• Hipokratesen aforismoei buruzko iruzkinak (Rosner, 1987, 2. liburukia; hebreeraz: פירוש לפרקי אבוקראט‎) bere iritziak tartekatzen ditu.

• Mosesen aforismo medikoak (Rosner, 1989, 3. liburukia) arabieraz Fusul Musa izenekoa ("Mosesen kapituluak", hebreeraz: פרקי משה‎) 1500 aforismo ditu eta baldintza mediko asko deskribatzen dira.[35]

• Hemorroideei buruzko tratatua (Rosner-en, 1984, 1. liburukia; hebreeraz: ברפואת הטחורים‎) digestioa eta elikagaiak ere aztertzen ditu.

• Bizikidetzari buruzko tratatua (Rosner, 1984, 1. liburukia) afrodisiako eta antiafrodisiako errezetak ditu.

• Asmari buruzko tratatua (Rosner, 1994, 6. liburukia) klimak eta dietak asman duten eragina aztertzen ditu, aire garbiaren beharra azpimarratuz.

• Pozoiei eta haien antidotoei buruzko tratatua (Rosner, 1984, 1. liburukia) mendeetan ezaguna izan zen toxikologiako lehen testu liburua da.

• Osasunaren erregimena (Rosner, 1990, 4. liburukia; hebreeraz: הנהגת הבריאות‎) bizimodu osasuntsuari eta adimen-gorputz loturari buruzko diskurtsoa da.

• Fits-en azalpenari buruzko diskurtsoak bizimodu osasuntsua eta gehiegikeria saihestea defendatzen du.

• Droga-izenen glosarioa (Rosner, 1992, 7. liburukia) farmakopea bat adierazten du 405 paragrafo dituen drogen izenak arabieraz, grekoz, siriarrez, persieraz, bereberez eta gaztelaniaz.[8]

 
Kairoko Genizako autografo bat arabierazko hitzekin eta beren erromantze itzulpenekin, biak hebreeraz idatziak.

Maimonidesen zina

aldatu

Maimonidesen Zina sendagile deiari buruzko dokumentua da, Hipokratikoaren zinaren ordez errezitatzen dena. Ez da nahastu behar Maimonidesen Otoitz luzeago batekin. Agiri hauek agian ez zituen berak idatzi, geroago argitaratu zirelako. Otoitza 1793an agertu zen lehen aldiz inprimatuta, eta Immanuel Kanten ikaslea izan zen Markus Herz mediku alemaniarrari egotzi diote.[36]

Logika tratatua

aldatu

Logikari buruzko tratatua (arabieraz: Maqala Fi-Sinat Al-Mantiq) 17 aldiz inprimatu da, latinez (1527), alemanez (1805, 1822, 1833, 1828), frantsesez (1936) Moïse Venturak eta 1996an egindako edizioak barne, Rémi Brague-rena, eta ingelesa (1938) Israel Efros-ena, eta baita hebreerazko forma laburtu batean. Avizena bezalako filosofo islamiar handien irakaspenetan eta, batez ere Al-Farabi "Bigarren Maisuarenetan", "Lehen Maisua" Aristoteles izanik, logika aristotelikoaren gai funtsezkoak azaltzen ditu. Tratatuari eskainitako lanean, Rémi Braguek azpimarratzen du Al-Farabi dela bertan aipatzen den filosofo bakarra. Honek irakurlearen jokabide-lerro bat adierazten du, testua irakurri behar baitu Al-Farabiren logikari buruzko lanak gogoan izanda. Hebreerazko bertsioetan, tratatua Logikaren hitzak deitzen da, eta horrek lanaren zatirik handiena deskribatzen du. Logikalariek erabiltzen dituzten hitzen esanahi teknikoa azaltzen du egileak. Tratatuak behar bezala inbentariatzen ditu logikariak erabiltzen dituzten terminoak, zeri erreferentzia egiten dioten adieraziz. Lanak termino filosofikoen lexiko baten bidez arrazionalki jarraitzen du goi mailako gai filosofikoen laburpenarekin batera, Maimonidesen 14 Nissanen jaiotegunari dagozkion 14 kapitulutan. 14 zenbakia Maimonidesen lan askotan errepikatzen da. Kapitulu bakoitzak lotutako nozio multzo bat eskaintzen du. Hitzen esanahia adibideekin azaltzen eta ilustratzen da. Kapitulu bakoitzaren amaieran, egileak arretaz egiten du aztertutako hitzen zerrenda.[37]

Duela gutxi arte onartu zen Maimonidesek hogeita hamar urte zituela edo nerabezaroan idatzi zuela Logikari buruzko tratatua. Herbert Davidsonek galderak planteatu ditu Maimonidesen lan labur honen (eta tradizioz Maimonidesi egozten zaizkion beste lan labur batzuei buruz ere) egiletasunari buruz. Berak dio Maimonides ez zela inola ere egilea, arabiar hizkuntzako bi eskuizkriburen txosten batean oinarrituta, Asia Txikiko mendebaldeko ikertzaileek eskura ez zituztenak. Hala ere, Yosef Kafih errabinoak Maimonides egilea zela esan zuen, eta judu-arabiarretik hebreerara (Beiur M'lekhet HaHiggayon izenburuaz) itzuli zuela.[38]

Filosofia

aldatu

Alderraien gidaria (hasieran arabieraz Dalālat al-ḥāʾirīn bezala idatzia) eta Mishne Torari buruzko iruzkinen atalen sarrera filosofikoen bitartez, Maimonidesek eragin handia izan zuen filosofo eskolastikoengan, batez ere Alberto Handia, Tomas Akinokoa eta Joan Duns Eskotorengan. Eskolastiko judua zen. Filosofo arabiar musulmanen lanak irakurriz hezi zen, arabiar irakasleekin izandako harreman pertsonalekin baino. Aristotelesen idazkiak ere ezagutzen zituen. Maimonides Aristotelismoa eta zientzia Toraren irakaspenekin uztartzen ahalegindu zen. Bere Gidan, Toran jasotako xedapen estatutarioen funtzioa eta helburua azaltzen du, askotan azalpen historikoen osagarri.[39] Maimonidesek lehen hebrear idazle medikua izan zen. Asaf Juduaren eragina izan omen zuen, eta baita persiar filosofo nabarmena zen Al-Ghazalirena. Liburua oso eztabaidagarria izan zen bere garaian, eta errabino frantsesek debekatu egin zuten, Montpellierren lanaren kopiak errez.[40]

Fedearen hamahiru printzipio

aldatu

Mishnari buruzko bere iruzkinean (Sanedrin tratatua, 10. kapitulua), Maimonidesek bere "fedearen 13 printzipio" formulatzen ditu. Eta printzipio hauek judaismoaren beharrezko sinesmena laburbiltzen zutela:

1. Jainkoaren existentzia.

2. Jainkoaren batasuna eta elementuetan zatiezintasuna.

3. Jainkoaren espiritualtasuna eta gorpuzgabetasuna.

4. Jainkoaren betikotasuna.

5. Jainkoak bakarrik izan behar du gurtza-sinezkizun.

6. Jainkoaren profeten bidezko errebelazioa.

7. Moisesen nagusitasuna profeten artean.

8. Tora osoak (idatzizko zein ahozko legeak) Jainkozko jatorria duela, eta Jainkoak Moisesi azaldu ziola Sinai mendian.

9. Moisesek emandako Torah iraunkorra dela, eta ez dela ordezkatuko edo aldatuko.

10. Jainkoaren kontzientzia giza ekintza eta pentsamendu guztiez.

11. Zuzentasunaren saria eta gaizkiaren zigorra.

12. Mesias juduaren etorrera.

13. Hildakoen piztuera.[41]

Maimonidesek hainbat iturri talmudikoetatik bildu zituen printzipioak. Printzipio hauek eztabaidagarriak izan ziren lehenengoz proposatu zirenean, Hasdai Crescas eta Joseph Albo errabinoen kritikak sorraraziz, eta judu komunitatearen zati handi batek alde batera utzi zituen hurrengo mendeetan. Hala ere, printzipio horiek oso zabalduta daude, eta judu ortodoxoen fedearen printzipio kardinaltzat hartzen dira. Printzipio hauen bi berrezarpen poetiko (Ani Ma'amin eta Yigdal) juduen otoitz liburua den sidurreko edizio askotan kanonizatu ziren.[42]

Bere azken lanetan, Mishne Tora eta Alderraien gidaria, printzipio hauen zerrenda bat ezabatu izanak aurreko jarrera atzera bota zuela edo printzipio horiek deskriptiboak baino preskribatzaileak zirela iradoki izan da.[43]

Teologia

aldatu

Maimonidesek Abrahamen Jainkoa filosofoek beharrezko izakitzat aipatzen dutenarekin parekatu zuen. Jainkoa bakarra da unibertsoan, eta Torah-k agintzen du Jainkoa maitatu eta beldur dezala (Deut 10:12). Maimonidesentzat, horrek esan nahi zuen Jainkoaren egintzak begietsi behar zirela, eta haien sorkuntzan sartu zen ordena eta jakinduriaz harrituz. Hori egiten denean, ezinbestean pertsona Jainkoa maitatzera iristen da, eta Jainkoarekin alderatuta zein hutsala den sumatzen du. Hau da Toraren oinarria.[1]

 
Maimonidesen irudikapena ikasleei "gizakiaren neurriari" buruz irakasten, argitutako eskuizkribu batean.

Haren jarduera filosofikoa inspiratu zuen printzipioa eskolastikaren oinarrizko printzipio baten berdina zen: ezin daiteke kontraesanik egon Jainkoak agerian utzi dituen egien eta giza adimenaren aurkikuntzen artean zientzian eta filosofian. Maimonides Aristotelesen zientzian eta Talmud-eko irakaspenetan oinarritzen zen batez ere, normalean bigarrenaren oinarria lehenengoan aurkitzen zuela aldarrikatuz.[1]

Maimonidesek iruzkintzaile neoplatonismoekiko zuen miresmenak geroago eskolastikoek onartu ez zituzten doktrinetara eraman zuen. Esaterako, Maimonides teologia apofatikoaren jarraitzailea zen. Teologia honetan, Jainkoa atributu negatiboen bidez deskribatzen saiatzen da. Adibidez, ez da esan behar Jainkoa terminoaren ohiko zentzuan existitzen denik; esan daiteke Jainkoa ez dela existitzen ez denik. Ez da esan behar «Jainkoa jakintsua» dela; baina esan daiteke "Jainkoa ez dela ezjakina", hau da, nolabait Jainkoak ezagutzaren propietate batzuk dituela. Ez da esan behar «Jainkoa bat dela», baina esan daiteke «ez dagoela aniztasunik Jainkoaren izatean». Laburbilduz, ahalegina Jainkoaren ezagutza lortzea eta adieraztea da, Jainkoa ez dena deskribatuz, Jainkoa zer den deskribatuz baino.[44]

Maimonidesek irmoki argudiatu zuen Jainkoa ez dela gorputza. Hau funtsezkoa zen idolatriaren bekatuari buruz pentsatzerakoan. Maimonidesek azpimarratu zuen testu sakratuetan Jainkoari dagozkion esaldi antropomorfo guztiak metaforikoki interpretatu behar zirela. Maimonidearen teologiaren printzipioa da aginduak, batez ere sakrifizioei dagozkienak, israeldarrak idolatriatik urruntzen laguntzeko xedea dutela.[45]

Nortasunaren garapena

aldatu

Maimonidesek norberaren izaera morala garatzen irakatsi zuen. Nahiz eta bere bizitza nortasun baten kontzeptu modernoaren aurrekoa izan, uste zuen pertsona bakoitzak sortzetiko jarrera zuela espektro etiko eta emozional batean zehar. Askotan norberaren jarrera bakoitzaren kontroletik kanpoko faktoreek determinatu arren, gizakiek borondatea dute nortasuna eraikitzen duten moduetan jokatzeko. Honela idatzi zuen: "Besteekin dituen arazoak modu gozo eta atseginean zuzentzera behartuta dago norbera." Maimonidesek aholkatzen zuen ezaugarri antisozialak zituztenek ezaugarri horiek identifikatzea, eta gero ahalegin kontzientea egitea kontrako moduan jokatzeko. Adibidez, harroputz batek umiltasuna praktikatu beharko luke. Inguruko egoerak etikoki jokatzea ezinezkoa bada, leku berri batera joan behar da.[46]

Profezia

aldatu

Maimonidesek bat egiten du "Filosofoekin" (Aristoteles) logikaren erabilera pentsatzeko modu "zuzena" dela esatean. Jainkoa nola ezagutu ulertzeko, gizaki orok, ikasketaz eta meditazioz, egoera profetikora iristeko behar den perfekzio-maila lortu behar duela aldarrikatzen zuen. Bere ikuspegi arrazionalista gorabehera, ez ditu esplizituki errefusatzen Jainkoak profeta izateko esku hartu behar duen aurreko ideiak (Hakuzariko Yehuda Halevi errabinoarenak, adibidez). Maimonidesek irakasten du profezia dela gizabanakorik jakintsu eta finenen helburu gorena.[47]

 
Arte sefardia. Mishne Tora (Maimonides, 1180), eskuizkribu hebrearra, Sefaraden kopiatua, 1340. k., eta Matteo di Ser-ek argitua Perugian 1400. urtean. Sefer Ahavahren orrialdeak (Maitasunaren Liburua [Jainkoari]), fededun judua Torah zeramala eta bere talitak estalita. Jerusalem, Israelgo Liburutegi Nazionala, Ms. Heb. 4* 1193.33

Gaizkiaren arazoa

aldatu

Maimonidesek teodizeaz idatzi zuen (Jainko baten existentzia eta gaizkiaren existentzia uztartzeko ahalegin filosofikoa). Jainko ahalguztidun eta on bat existitzen delako premisa hartu zuen. Txundituentzako gidan, Maimonidesek idazten du gizakiengan dagoen gaitz guztia bere atributu indibidualetatik sortzen dela, eta on oro berriz, gizateria unibertsal konpartitu batetik datorrela (Gida 3:8). Esaten du pertsona batzuk goragoko helburuak gidatzen dituela, eta beste batzuk fisikotasunak gidatzen dituela, eta ahaleginak egin behar dituztela beren ekintzak gidatzeko helburu gorena aurkitzeko.[48]

Gaizkiaren existentzia justifikatzeko, Jainkoa ahalguztiduna dela suposatuz, Maimonidesek postulatzen du bere aurkakoa ez existitzea eraginez zerbait sortu duena ez dela existitzen den zerbait sortzea bezalakoa dela, eta beraz, gaizkia ongirik eza besterik ez dela. Jainkoak ez zuen gaizkia sortu, baizik eta Jainkoak ongia sortu zuen, eta gaizkia existitzen da ongia falta den lekuan (Gida 3:10). Hots, ongi oro jainkozko asmamena da, eta gaizkia ez da eta aldi berean dator.[49]

Maimonidesek, gaizkiak munduan ongia gainditzen duela dioen iritzi ezaguna eztabaidatzen du. Esaten du, existentzia gizatasunaren terminoetan bakarrik aztertuko balitz, orduan pertsona horrek ongia menperatzeko gaizkia beha dezakeela, baina unibertso osoari begiratuz gero, orduan ongia gaizkia baino nabarmenki arruntagoa dela ikusten duela (Gida 3:12). Gizona, arrazoitzen du, irudi hutsalegia da Jainkoaren mila obretan haien indar bereizgarri nagusia izateko, eta beraz jendeak bere bizitzan gaitz gehienak ikusten dituenean, ez da kontuan hartzen ari kreazio positiboaren norainokoa bere baitatik kanpo.[50]

Maimonidesek uste zuen munduan hiru gaitz mota daudela: naturak eragindako gaitza, jendeak besteei dakarkien gaitza eta gizakiak bere buruari dakarkiona (Gida 3:12). Maimonidesentzat lehen egoera gaiztoen motarik arraroena da, baina esan daiteke beharrezkoena, bizitzaren eta heriotzaren oreka, bai giza munduan, bai animalien munduan, funtsezkoa delako Jainkoaren planerako. Eta idazten du bigarren gaitz mota arraro samarra dela eta gizakiak bere gain dakarrela. Hirugarren motak gizaki gaiztoen bere onera ekartzen du, eta munduko gaitz gehienen sorburua da; desira fisikoen biktima izatearen ondorioa da. Nork bere buruari egiten dion kaltearen gehiengoa saihesteko, gorputzaren premiei erantzuten ikasi behar da.[51]

Astrologiaren eszeptizismoa

aldatu

Maimonidesek Marseillatik egin zioten astrologiari buruzko galdera bati erantzun zion:[52] "Gizonak ez zuela sinetsi behar froga arrazionalez, zentzuen nabaritasunaz edo konfiantzazko autoritateaz baino. Astrologia ikasi zuela zioen, eta ez zuela zientzia gisa deskribatzea merezi. Barregarri uzten du gizon baten patua konstelazioen menpe egon litekeela dioen kontzeptua; argudiatzen du horrelako teoria batek helburu-bizitza ebatsiko lukeela, gizakia patuaren esklabo bihurtuz.[53]

Benetako eta beharrezko sinesmenak

aldatu

III. Liburu Txundituentzat Gidaliburuan, 28. kapituluan, Maimonidesek "egiazko sinesmenak" bereizten ditu, Jainkoari buruzko sinesmenak zirenak, perfekzio intelektuala sortzen zutenak, eta "beharrezko sinesmenak", ordena soziala hobetzen laguntzen zutenak. Azken esparruan kokatzen ditu Jainkoari buruzko pertsonifikazio antropomorfoaren adierazpenak. Adibidetzat erabiltzen du Jainkoa "haserretu" egiten dela gaizki egiten duten pertsonekin. Bere iritziz (Avizenatik hartua), Jainkoa ez da jendearekin haserretzen, Jainkoak giza grinarik ez duelako, baina garrantzitsua da jendeak bidegabekeriarik egin behar ez duela adieraztea.[54]

Maimonidesek Jainkoak arrazoia, adimena, zientzia eta natura gorpuzten zituela ere argudiatu zuen, eta ahalguztiduna eta deskribaezina zela. Zientzia, alor zientifikoen hazkundean eta naturaren ulermenaren bidez ezezaguna aurkitzea, Jainkoa estimatzeko modua zela esan zuen.[55]

Zuzentasuna eta karitatea

aldatu

Maimonidesek karitatearentzat zortzi mailatako hierarkia bat sortu zuen, non forma gorena opari, mailegu edo lankidetza bat ematea den, hartzaileak besteengandik bizi beharrean burujabe bihurtzea eragingo duena. Bere ustez, karitatearen formarik apalena gogoz kontra ematea da. Zortzi mailak honakoak dira:[56]

1. Gogoz kontra eman

2. Behar baino gutxiago eman, baina pozik emanez

3. Eskatu ondoren ematea

4. Eskatu aurretik ematea

5. Hartzailea nor den ez dakizunean, baina hartzaileak zure nortasuna dakienean ematea

6. Hartzailea nor den dakizunean ematea, baina hartzaileak ez dakienean nor zaren

7. Alderdi batek ere ez dakienean bestearen nortasuna

8. Hartzailea autosufizientea izan dadin ematea

Eskatologia

aldatu
 
Alderraien gidariaren azala.

Aro mesianikoa

aldatu

Beharbada, Maimonidesen idatzirik txalotu eta entzutetsuenetako bat Aro mesianikoari buruzko tratatua da, jatorriz judeo-arabieraz idatzia eta xehetasun handiz lantzen duena Mishnari buruzko iruzkinean (Sanedrin tratatuaren 10. kapituluaren sarrera, Pereḳ Ḥeleḳ bezala ere ezaguna).[57]

Piztuera

aldatu

Judu erlijiosoek hilezkortasunean sinesten zuten zentzu espiritualean, eta gehienek uste zuten etorkizunak Aro mesianikoa eta hildakoen piztuera barne hartuko zituela. Hau juduen eskatologiaren gaia da. Maimonidesek asko idatzi zuen gai honi buruz, baina gehienetan arimaren hilezkortasunaz idatzi zuen adimen perfekzionatuko jendearentzat; bere idatziak normalean ez ziren hildako gorputzen piztuerari buruzkoak. Bere garaiko errabinoak pentsamendu honekin kritikoak ziren, eta eztabaida zegoen bere benetako iritzien inguruan.[1]

Azkenean, Maimonidesek gaiari buruzko tratatu bat idazteko presioa sentitu zuen, "Piztuerari buruzko tratatua" izenekoa. Bertan, Hebrear Bibliaren piztuerari buruzko bertsoak alegorikoak baino ez zirela uste zutenak faltsukeriak zabaltzen ari zirela idatzi zuen. Maimonidesek zioen piztueran sinestea judaismoaren funtsezko egia zela, eta horri buruz desadostasunikez zegoela.

Nahiz eta Etorkizuneko Munduarekiko (lehen azaldu dugun bezala, gorputzik gabeko betiereko bizitzarekiko) bere posizioa kontraesanean dagoela ikus daitekeen, Maimonidesek irtenbide bakar batekin ebatzi zituen: uste zuen piztuera ez zela iraunkorra, ezta orokorra ere. Bere iritziz, Jainkoak ez ditu inoiz naturaren legeak urratzen. Aitzitik, Jainkoaren elkarrekintza aingeruen bidez gertatzen da, Maimonidesek sarritan naturaren legeen metaforatzat hartzen dituelarik, hots, unibertso fisikoak edo forma platonikoek funtzionatzeko erabiltzen dituzten printzipiotzat. Horrela, gertaera bakar bat benetan suertatzen bada, miraritzat hartzen bada ere, ez da munduaren ordena haustea.[58]

Ikuspegi honen arabera, berpiztutako hildako orok berriro hil behar du. “Fedearen 13 printzipioei” buruzko eztabaidan, lehenengo bostak Jainkoaren ezagutzaz arduratzen dira, hurrengo laurak Profeziaz eta Toraz, eta azken laurak, berriz, sariaz, zigorraz eta azken erredentzioaz. Eztabaida horretan Maimonidesek ez zuen ezer esaten piztuera unibertsalaz. Esaten duen gauza bakarra da edozein berpizte gertatzen dela ere, etorkizuneko mundua baino lehenagoko une zehazgabean gertatuko dela, behin eta berriz esaten duela espiritual hutsa izango dela.[58]

 
Maimonides 1 ILS billetean.

Datorren mundua

aldatu

Maimonidesek bi adimen mota bereizten ditu gizakiarengan: bata materiala, gorputzaren menpe egotearen zentzuan, eta bestea materiagabea, hau da, gorputzaren organismoarekiko independentea. Azken hau adimen aktibo unibertsalaren jario zuzena da; hau da filosofia aristotelikoaren "noûs poietikós"-en interpretazioa. Jainkoaren adimen absolutu eta garbiaren ezagutza zuzena lortzeko arimaren ahaleginen ondorioz lortzen da.[59]

Jainkoaren ezagutza gure baitan adimen immateriala garatzen duen ezagutza forma bat da, eta horrela gizakiari izaera immaterial eta espirituala ematen dio. Honek ematen dio arimari giza zoriontasuna datzan perfekzio hori, eta arima hilezkortasunez ematen dio. Jainkoaren ezaguera zuzena lortu duenak existentzia-baldintza batera iritsi da, zeinak salbu uzten baitu zoriaren istripu guztietatik, bekatuaren erakargarritasun guztietatik eta heriotzatik bertatik. Gizakia bere salbazioa eta bere hilezkortasuna lantzeko moduan dago.[60]

Baruch Spinozaren hilezkortasunaren doktrina izugarri antzekoa zen. Hala ere, Spinozak irakasten du hilezkortasuna ematen duen ezagutza lortzeko bidea zentzuzko ezagutzatik ezagutza zientifikoaren bidez gauza guztien intuizio filosofikora igarotzea dela “sub specie æternitatis”, eta Maimonidesek dio perfekziorako eta hilezkortasunerako bidea betebeharraren bidea dela, Toran eta ahozko legearen ulermen errabinoan deskribatuta.

Maimonidesek datorren mundua deskribatzen du, pertsona batek bere bizitza mundu honetan bizi ondoren, Aro mesianikoaren ondorengo existentziaren azken egoera bezala. Hildakoak piztu eta gero, arimak betiko biziko dira gorputzik gabe. Jainkoaren Presentziaren distiraz gozatuko dute janari, edari edo sexu plazeren beharrik gabe.[61]

Maimonides eta Kabala

aldatu

Maimonides ez zen Kabalaren aldeko jarraitzailea, bere filosofian mistizismo mota intelektual indartsua antzeman den arren. “Txundituentzat gidaliburua”-n, irakurle arruntari Torahen esanahi esoteriko “Sod”-en azalpenak ezkutatzeko asmoa adierazten du. "Sekretu" horien izaera eztabaidatua izan da. Erlijioso judu arrazionalistek, eta ikuspegi akademiko nagusiak, Maimonidesen aristotelismoa Kabalaren metafisika alternatibo bat bezala irakurtzen zuten. Zenbait akademikoren ustez, bere proiektua garaiko Proto-Kabalaren aurka borrokatu zen.[62]

Maimonidesek arrazionalismoa erabili zuen judaismoa defendatzeko, “Sod”-en ikerketara soilik mugatu beharrean. Haren arrazionalismoak, oposizio gisa hartu ezean, kabalistei ere lagundu zien, hekhalot literaturatik egin zitezkeen gorputz interpretazio okerretatik garbituz haien transmisioko irakaspena, nahiz eta kabalistek beren teosofiak bakarrik baimentzen ziola gizakiari Jainkozko misterioetarako sarbidean.[63]

Beste ikuspegi batzuk

aldatu

Maimonidesek gaitzespena adierazi zuen poesiari buruz, eta onena ere gezurra zela deklaratu zuen (asmakuntza hutsean oinarrituta zegoelako), eta denbora galtzea zela zioen hizkuntzaren anbiguotasunagatik, eta beraz, akats intelektualerako lagungarri.[64]

Alderraien gidarian, Maimonidesek erdainkuntzaren (brit mila) bi helburu proposatzen ditu: sexu-desira epeltzea, eta fedearen zein Abrahamen itunaren baieztapenean elkartzea.[65]

Eragina eta ondarea

aldatu

Maimonidesen Mishne Tora juduek gaur egun ere lege eta etikaren kodeketa autoritario nagusietako bat bezala hartzen dute. Bere eraikuntza logikoagatik, adierazpen zehatz eta argiengatik, eta aparteko ikaskuntzagatik da nabarmena, eta ondorioz estandar bihurtu zen, geroagoko beste kodifikazio batzuekin sarritan neurtua izan dela. Oraindik ere sakonki aztertzen da apaiztegi errabinoetan. Maimonidesen Mishne Toran aurkitutako hitz zailen zerrenda alfabetikoki antolatuta duen lexiko zabala osatu zuen lehena Tanḥum ha-Yerushalmi (1220–1291) izan zen. Bere epitafio gisa ere balio izan zuen Erdi Aroko esaera ezagun batek zera dio: "Mosesengandik (Torahetik) Mosesengana, inor ez zegoen Moses bezalakorik." Batez ere bere idazlanetan errabinoei erreferentzia egiten die.[66]

Hala ere, Maimonides Erdi Aroko filosofia juduko pertsonaiarik eraginkorrenetako bat izan zen. Aristotelesen pentsaera Bibliara egokitzeak sakonki txunditu zituen geroagoko judu pentsalariak, eta ustekabeko eragin historikoa izan zuen. Bere heriotzaren ondorengo mendean judu akulturatuago batzuek, batez ere Espainian, Maimonidesen aristotelianismoa aplikatu nahi izan zuten sinesmen eta begirune tradizionalista zapaltzen zuten moduetan, Espainiako eta Frantziako hegoaldeko zirkulu juduetan eztabaida intelektuala sortuz. Eztabaidaren intentsitateak Eliza Katolikoak "heresiaren" eta testu errabinoen konfiskazio orokorraren aurka egindako esku-hartzeak bultzatu zituen.[67]

 
Maimonidesen erretratua duen zigilu israeldarra, Zientziaren Historiaren Nazioarteko Zazpigarren Kongresuaren ondorioz emana (Jerusalem, 1953).

Erreakzioan, Maimonidesen interpretazio erradikalenak garaituak izan ziren. Judu askenazien artean behintzat, bazegoen joera bat haren idazki zehazki filosofikoei jaramonik ez egiteko eta, horren ordez, errabinoak eta halakhikoak azpimarratzeko. Idazki horietan, maiz kapitulu filosofiko edo eztabaida handiak sartzen ziren, begirune halakhikoari eusteko. David Hartmanek ohartarazten duenez, Maimonidesek argi eta garbi adierazten zuen "Jainkoaren adimen filosofikoaren sostengu tradizionala, bai Talmudeko Aggadan, bai judu hasiberrien portaeran". Eta bere pentsamenduak tradizioz judu begiraleetan eragina izaten jarraitzen du.[68]

Maimonidesen Erdi Aroko kritikarik zorrotzena Hasdai Crescasen Or Adonai da. Crescasek joera eklektikoa bereganatu zuen, Aristotelesen mundu-ikuskeraren ziurtasuna eraitsiz, ez soilik erlijio-gaietan, baizik eta Erdi Aroko zientziaren eremurik oinarrizkoenetan ere (fisika eta geometria, adibidez). Crescasen kritikak Maimonidesen defentsan idaztera bultzatu zituen XV. mendeko jakintsu batzuk.[69]

Aristotelesen eta Bibliako fedearen bere sintesia dela eta, Maimonidesek eragina izan zuen Tomas Akinokoa teologo kristau handiarengan, Maimonidesi buruz hitz egiten baitu bere zenbait lanetan, “Esaldiei buruzko iruzkina” barne.[69]

Maimonidesek teologiaren, filosofiaren eta medikuntzaren alorretan zituen trebetasun konbinatuek erakargarri egiten dute gaur egun bere lana alor horietan, batez ere medikuntzan. garatzen ari diren arauen eztabaidetan iturri gisa. Adibide bat da gorpuaren heriotza erabakitzeko bere metodoaren aipamen modernoa da, transplanteetarako organoak emateko heriotza deklaratzearen inguruko eztabaidan.[69]

Maimonides eta modernistak

aldatu

Gaur egungo jakintsuen artean gehien eztabaidatu den pentsalari juduetako bat izaten jarraitzen du. Judaismo modernoaren ia mugimendu handi guztiek sinbolo eta heroi intelektual gisa hartu dute, eta Leo Strauss bezalako filosofoentzat garrantzitsuak direla frogatu dute; eta apaltasunaren garrantziari buruzko bere ikuspuntuak filosofo humanista modernoek hartu dituzte.[70]

Akademian, batez ere Ikasketa Juduen esparruan, Maimonidesen irakaskuntzan jakintsu tradizionalak izan dira nagusi, ortodoxoak gehienetan arrazionalista gisa enfasi handia jartzen diotenak. Zirkulu postmoderno batzuetan mugimenduak daude beste helburu batzuetarako, ekoteologiaren diskurtsoan bezala. Maimonidesek filosofiaz eta tradizioaz egin duen adiskidetzeari esker, legatuak kalitate oso desberdina eta dinamikoa izan du.[54]

Omenaldiak eta memorialak

aldatu

Maimonides modu askotan izan da omendua. Adibidez, Tufts Unibertsitateko Medikuntza Eskolako Ikasketa Komunitateetako batek bere izena darama. Badira Maimonides School Brooklinen, Massachusettsen, Maimonides Academy School Los Angelesen, Kalifornian, Lycée Maïmonide Casablancan, Brauser Maimonides Academy Hollywooden, Floridan, eta Maimonides Medical Center Brooklynen, New Yorken. Harambam kongregazioko Filadelfiako sinagoga sefardi batek, bere izena du.[71]

1986ko maiatzaren 8tik 1995era bitartean argitaratua, Israelgo Shekel Berriaren A serieko billetean Maimonidesen ilustrazio bat agertzen zen, eta atzealdean Tiberiaden lurperatua izan zen lekuan. 2004an konferentziak egin ziren Yalen, Floridako Nazioarteko Unibertsitatean, Penn estatuan, eta Rambam ospitalean, Haifan, bere izena duena. Haren heriotzaren 800. urteurrena ospatzeko, Harvardeko Unibertsitateak memoria-liburu bat argitaratu zuen. 1953an, Israelgo Posta Agintaritzak Maimonidesen posta-zigilu bat eman zuen.2004an konferentziak egin ziren Yalen, Floridako Nazioarteko Unibertsitatean, Penn estatuan, eta Israelgo Haifa Rambam ospitalean, bere izena duena. Haren heriotzaren 800. urteurrena ospatzeko, Harvardeko Unibertsitateak memoria-liburu bat argitaratu zuen. Bestalde, 1953an,Israelgo Posta Agintaritzak Maimonidesen posta-zigilu bat argitaratu zuen.[72]

2008ko martxoan, Turismo Ministroen Euromed Biltzarrean, Israel, Maroko eta Espainiako Turismo Ministerioek elkarrekin lan egitea adostu zuten, Rambamen urratsak jarraitu eta Kordoba, Fes eta Tiberiade hirietan turismo erlijiosoa bultzatzeko. 2018ko abendutik 2019ko urtarrilera bitartean, Israelgo Museoak Maimonidesen idazkiei eskainitako erakusketa berezi bat egin zuen.[73]

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c d (Ingelesez) Joel E. Kramer. (2005). "Moses Maimonides: An Intellectual Portrait". The Cambridge Companion to Maimonides, 422 or. ISBN 9780521525787..
  2. ↑ (Ingelesez) 1138 in Stroumsa, Maimonides in His World: Portrait of a Mediterranean Thinker,. Princeton University Press, 8 or..
  3. ↑ (Ingelesez) Sherwin B. Nuland. (2008). Maimonides. Random House LLC, 38 or..
  4. ↑ (Hebreeraz) Gedaliah ibn Yahya ben Joseph. (1962). Shalshelet HaKabbalah. Wayback Machine Jerusalem, 109 or..
  5. ↑ (Hebreeraz) Abraham Zacuto. (1580). Sefer Yuchasin Archived. Wayback Machine, Cracow, 261 or..
  6. ↑ (Ingelesez) Marder, Michael. (2014). The Philosopher's Plant: An Intellectual Herbarium. New York: Columbia University Press, 97 or. ISBN 978-0-231-53813-8..
  7. ↑ a b (Hebreeraz) "Maimonides". he.chabad.org.
  8. ↑ a b (Ingelesez) Halbertal, Moshe. (2013). Maimonides: Life and Thought. Princeton University Press ISBN 9780691158518..
  9. ↑ (Ingelesez) Joel L. Kraemer,. (2008). Maimonides:The Life and World of One of Civilization's Greatest Minds. Crown Publishing Group, 486 or. ISBN 978-0-385-52851-1..
  10. ↑ (Hebreeraz) "Iggerot HaRambam, Iggeret Teiman". www.sefaria.org.
  11. ↑ (Ingelesez) Stroumsa, Sara. (2009). Maimonides in His World: Portrait of a Mediterranean Thinker. Princeton University Press, 65 or..
  12. ↑ (Ingelesez) Maimonides. Encyclopedia Americana, vol. 18, 140 or..
  13. ↑ (Ingelesez) Y. K. Stillman, ed.. (1984). "Libās". Encyclopaedia of Islam. Vol. 5 (2nd ed.).. Brill Academic Publishers, 744 or. ISBN 978-90-04-09419-2..
  14. ↑ (Ingelesez) Solomon Zeitlin. (2021). "MAIMONIDES". The American Jewish Year Book, Vol. 37, 65 – 66 or..
  15. ↑ (Ingelesez) Goitein, S.D.. (1973). Letters of Medieval Jewish Traders. Princeton University Press, 208 or. ISBN 0-691-05212-3..
  16. ↑ (Ingelesez) Cohen, Mark R.. (2005). Poverty and Charity in the Jewish Community of Medieval Egypt. Princeton University Press, 115–116 or. ISBN 0-691-09272-9..
  17. ↑ (Ingelesez) Kellner, Menachem. (1986). Dogma in Medieval Jewish Thought. London: Oxford University press ISBN 978-0-19-710044-8..
  18. ↑ (Ingelesez) Letters of Medieval Jewish Traders. Goitein, 207 or..
  19. ↑ (Ingelesez) Baron, Salo Wittmayer. (1952). A Social and Religious History of the Jews: High Middle Ages, 500-1200. Columbia University Press, 215 or. ISBN 978-0-231-08843-5..
  20. ↑ (Ingelesez) Julia Bess Frank. (1981). "Moses Maimonides: rabbi or medicine". The Yale Journal of Biology and Medicine. 54 (1), 79–88 or. ISBN PMC 2595894. PMID 7018097..
  21. ↑ (Ingelesez) Fred Rosner. (2002). "The Life of Moses Maimonides, a Prominent Medieval Physician" (PDF). Einstein Quart J Biol Med. 19 (3), 125–128 or..
  22. ↑ (Ingelesez) Gesundheit B, Or R, Gamliel C, Rosner F, Steinberg A. (2008). "Treatment of depression by Maimonides (1138–1204): Rabbi, Physician, and Philosopher" (PDF). Am J Psychiatry. 165 (4). , 425–428 or. ISBN doi:10.1176/appi.ajp.2007.07101575. PMID 18381913..
  23. ↑ (Hebreeraz) Karo, Joseph. (2002). Questions & Responsa Avqat Rokhel. David Avitan (ed.). (in Hebrew). Jerusalem: Siyach Yisrael(first printed in Saloniki 1791), 139 (responsum # 32). or..
  24. ↑ (Hebreeraz) Salo Baron. (1959). "Moses Maimonides". Great Jewish Personalities in Ancient and Medieval Time. edited by Simon Noveck (B'nai B'rith Department of Adult Jewish Education), 227 or..
  25. ↑ (Hebreeraz) "Maimonides". he.chabad.org.
  26. ↑ (Ingelesez) Sarah E. Karesh; Mitchell M. Hurvitz. (2005). Encyclopedia of Judaism. Facts on File, 305 or. ISBN 978-0-8160-5457-2..
  27. ↑ (Ingelesez) H. J. Zimmels. (1997). Ashkenazim and Sephardim: Their Relations, Differences, and Problems as Reflected in the Rabbinical Responsa (Revised ed.). Ktav Publishing House, 283 or. ISBN 978-0-88125-491-4..
  28. ↑ (Ingelesez) Siegelbaum, Chana Bracha. (2010). Women at the crossroads: a woman's perspective on the weekly Torah portion.. Wayback Machine Gush Etzion: Midreshet B'erot Bat Ayin, 199 or. ISBN 9781936068098..
  29. ↑ (Ingelesez) Last section of Maimonides's Introduction to Mishneh Torah. .
  30. ↑ (Hebreeraz) "אבקת רוכל – קרו, יוסף בן אפרים, 1488-1575". hebrewbooks.org, 70 or..
  31. ↑ (Ingelesez) Charles B. Chavel. (1967). Moses Maimonides. The Commandments. Neg. Comm, 269–71 or..
  32. ↑ (Ingelesez) Sarah Stroumsa,. (2011). Maimonides in His World: Portrait of a Mediterranean Thinker. Princeton University Press, 25 or. ISBN 978-0-691-15252-3..
  33. ↑ a b (Ingelesez) Kehot Publication Society. Chabad.org..
  34. ↑ (Hebreeraz) "כתבים רפואיים – ג (פירוש לפרקי אבוקראט) / משה בן מימון (רמב"ם) / ת"ש-תש"ב – אוצר החכמה". .
  35. ↑ (Ingelesez) Maimonides. Medical Aphorisms (Treatises 1–5 6–9 10–15 16–21 22–25). Brigham Young University, Provo – Utah.
  36. ↑ (Ingelesez) "Oath and Prayer of Maimonides". Library.dal.ca.
  37. ↑ (Ingelesez) Abraham Heschel. (1982). Maimonides. New York: Farrar Straus, 22 or..
  38. ↑ (Ingelesez) Davidson, Herbert A.. (2005). Moses Maimonides: The Man and his Works. Oxford University Press.
  39. ↑ (Ingelesez) Pessin, Sarah. (2005). "The Influence of Islamic Thought on Maimonides". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  40. ↑ (Ingelesez) Jonathan Klawans. (2009). Purity, Sacrifice, and the Temple: Symbolism and Supersessionism in the Study of Ancient Judaism. Oxford University Press, 8 or. ISBN 978-0-195-39584-6..
  41. ↑ (Ingelesez) Shapiro, Marc B. (1993). "Maimonides' Thirteen Principles: The Last Word in Jewish Theology?". The Torah U-Madda Journal. Rabbi Isaac Elchanan Theological Seminary, an affiliate of Yeshiva University., 187–242 or. ISBN JSTOR 40914883..
  42. ↑ (Ingelesez) Brown, Jeremy. (2008). "Rabbi Reuven Landau and the Jewish Reaction to Copernican Thought in Nineteenth Century Europe". The Torah U-Madda Journal. Rabbi Isaac Elchanan Theological Seminary, an affiliate of Yeshiva University., 112–142 or. ISBN JSTOR 40914730..
  43. ↑ (Ingelesez) Brown, Jeremy. (2013). New Heavens and a New Earth: The Jewish Reception of Copernican Thought.. Oxford University Press ISBN 9780199754793. doi:10.1093/acprof:oso/9780199754793.001.0001...
  44. ↑ (Ingelesez) Robinson, George. (3028). "Maimonides' Conception of God". Wayback Machine. My Jewish Learning.
  45. ↑ (Ingelesez) Reuven Chaim Klein,. (2021). "Weaning Away from Idolatry: Maimonides on the Purpose of Ritual Sacrifices. Wayback Machine", Religion"s 12(5), 363 or..
  46. ↑ (Ingelesez) Telushkin, Joseph. (2006). A Code of Jewish Ethics. Vol. 1 (You Shall Be Holy). New York: Bell Tower ISBN OCLC 460444264..
  47. ↑ (Ingelesez) Hartman, David. (1976). Maimonides: Torah and Philosophic Quest. Philadelphia: Jewish Publication Society of America ISBN 9780827600836..
  48. ↑ (Ingelesez) Joseph Jacobs. (2011). "Moses Ben Maimon". Jewish Encyclopedia.
  49. ↑ (Ingelesez) Shlomo Pines. (2006). "Maimonides (1135–1204)". Encyclopedia of Philosophy. 5, 647–654 or..
  50. ↑ (Ingelesez) Isadore Twersky. (2005). "Maimonides, Moses". Encyclopedia of Religion. 8, 5613–5618 or..
  51. ↑ (Ingelesez) Joel E. Kramer. (2005). "Moses Maimonides: An Intellectual Portrait,". Kenneth Seeskin. The Cambridge Companion to Maimonides, 45 or. ISBN 9780521525787..
  52. ↑ (Ingelesez) Joel E. Kramer. (2005). "Moses Maimonides: An Intellectual Portrait,". Kenneth Seeskin, ed. The Cambridge Companion to Maimonides., 45 or. ISBN 9780521525787..
  53. ↑ (Ingelesez) Rudavsky, T.. (2010). Maimonidies. Singapore: Wiley-Blackwell, 10 or. ISBN 978-1-4051-4898-6..
  54. ↑ a b (Ingelesez) Stroumsa, Sarah. (2009). Maimonides in His World: Portrait of a Mediterranean Thinker. Princeton University Press ISBN 978-0-691-13763-6..
  55. ↑ (Ingelesez) Falcon, Ted; Blatner, David. (2019). Judaism for Dummies (2nd ed.).. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc, 25, 27, 30–31 or. ISBN 978-1-119-64307-4. OCLC 1120116712...
  56. ↑ (Ingelesez) "Maimonides Eight Degrees of Tzedakah" (PDF). Jewish Teen Funders Network.
  57. ↑ (Ingelesez) Bos, Gerrit. (2002). Maimonides. On Asthma (vol.1, vol.2). Provo, Utah: Brigham Young University Press..
  58. ↑ a b (Ingelesez) Kellner, Menachem. (1986). Dogma in Medieval Jewish Thought. London: Oxford University press ISBN 978-0-19-710044-8..
  59. ↑ (Ingelesez) Heschel, Abraham Joshua. (1982). Maimonides: The Life and Times of a Medieval Jewish Thinker. New York: Farrar Straus..
  60. ↑ (Ingelesez) Fox, Marvin. (1990). Interpreting Maimonides. Univ. of Chicago Press..
  61. ↑ (Ingelesez) "Mishneh Torah, Repentance 9:1".. www.sefaria.org.
  62. ↑ (Ingelesez) Abraham Heschel. (1982). Maimonides. New York: Farrar Straus. Chapter 15, "Meditation on God,", 157–162 or..
  63. ↑ (Ingelesez) Norman Lamm. (1999). The Religious Thought of Hasidism: Text and Commentary. ntroduction to chapter on Faith/Reason has historical overview of religious reasons for opposition to Jewish philosophy, including the Ontological reason, one Medieval Kabbalist holding that "we begin where they end".. Ktav Pub I.
  64. ↑ (Ingelesez) Friedländer, Michael. (1956). "3:39". Guide for the Perplexed. Dover Publications ISBN 978-0-48620351-5..
  65. ↑ (Ingelesez) Pines, Shlomo; Strauss, Leo. (1974). The guide of the perplexed. Bollingen Foundation Collection. [Chicago]: Library of Congress. ISBN 0-22650230-9. OCLC 309924..
  66. ↑ (Ingelesez) Reif, Stefan C. (1994). "Review of 'Sobre la Vida y Obra de Maimonides'".. Journal of Semitic Studies. 39 (1), 124 or. ISBN doi:10.1093/jss/XXXIX.1.123..
  67. ↑ (Ingelesez) D.J. Silver. (1965). Maimonidean Criticism and the Maimonidean Controversy, 1180–1240. Leiden: Brill.
  68. ↑ (Ingelesez) David Hartman,. (1976). Maimonides: Torah and Philosophic Quest. Philadelphia: Jewish Publication Society of Americ, 98 or..
  69. ↑ a b c (Ingelesez) Mercedes Rubio. (2006). "Aquinas and Maimonides on the Divine Names". Aquinas and Maimonides on the possibility of the knowledge of god. Springer-Verlag, 11, 65–126, 211, 218 or. ISBN 978-1-4020-4720-6. doi:10.1007/1-4020-4747-9_2..
  70. ↑ (Ingelesez) "NeoHasid.org | Rambam and Gaia". neohasid.org.
  71. ↑ (Ingelesez) Eisner, Jane. (2000). "Fear meets fellowship". The Philadelphia Inquirer, 25 or..
  72. ↑ (Ingelesez) "Harvard University Press: Maimonides after 800 Years : Essays on Maimonides and his Influence by Jay M. Harris". Hup.harvard.edu.
  73. ↑ (Ingelesez) "Maimonides". The Israel Museum. Jerusalem.

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Maimonides&oldid=9798588"(e)tik eskuratuta