Oliva Sabuco

Oliva Sabuco
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Luisa Oliva Sabuco de Nantes Barrera
Jaiotza	Alcaraz, 1562ko abenduaren 2a
Herrialdea	Espainia
Lehen hizkuntza	gaztelania
Heriotza	Alcaraz, 1646 (83/84 urte)
Familia
Aita	Miguel Sabuco
Hezkuntza
Hizkuntzak	gaztelania latina
Jarduerak
Jarduerak	filosofoa eta idazlea
Izengoitia(k)	Oliva Sabuco de Nantes Barrera

Oliva Sabuco (Alcaraz, Albacete, 1562ko abenduaren 2a – ibidem, 1646) albacetetar filosofoa eta idazlea izan zen. Nueva Filosofía (Filosofia Berria) liburuaren egilea izan zen, 1903an zalantzan jartzen hasi zena, baina ez da ezagutzen Oliva Sabucoren egiletza zalantzan jartzen zuen ahots bakar bat ere garai horretan, Urrezko mendean, non emakumeentzat oso zaila zen kanon eta tradizio erabat maskulinoen aurrean autoritatea izatea.^{[1][2][3][4][5][6]}

Hala ere, 1900ean José Marco Hidalgo jaunak, Alcarazeko jabetzaren erregistratzaileak, Miguel Sabucok 1588an egindako testamentua aurkitu zuen, lanaren egilea zela esanez, eta horrek iraultza eta eztabaida eragin zituen obraren benetako sortzaileari dagokionez. Jaun honrrek bere testamentuan kontatu zuen bere alaba egiletzat jarri zuela izena eta ohorea emateko, baina ez fruitua eta probetxua. Oliva andreak 1646ko otsailaren 13an idatzi zuen testamentua, 83 urte zituela, gorputzetik gaixo zegoela adieraziz, baina adimen perfektuan, hala ere, ez zuen inolako aipamenik egin 1588an bere aitak egiletzat jo zuen obrari buruz. Urte horretan bertan, Oliva notarioaren aurrean agertu zen eta liburuaren egiletza ukatu zuen, egilea ez zela esanez. Liburutegi Nazionalak berak ere bere katalogoa zuzendu behar izan zuen aurkikuntza hura ikusita. Hala ere, kritikaren zati batek argudio ahultzat jo zituen dokumentu horiek, eta, horregatik, XX. mende hasieratik gaur egunera arte, Nueva Filosofia liburuaren egiletzaren aldekoen eta aurkakoen arteko gatazka etengabean izan da.^[7]

Oliva Sabucori buruz egin duen ikerketan, María Milagros Rivera Garretasek Diana Sartori filosofoa aipatu zuen:

"Nire ustez, XX. mendeko Oliva Sabuco-ren desbaimentzeak zerikusia du ordena patriarkalak berezkoa duen autoritate femeninoa deuseztatzeko eta amaren genealogia egiteko proiektu sekular batekin. Proiektu horrek emakume egileak gizon bihurtzeko forma hartu zuen, bereziki humanismotik abiatuta, emakumeei eskubide berriak ematearekin batera arbasoak bertan behera uzten direlako."

Luisa de Oliva Sabuco Albaceteko Alcaraz herrian jaio zen eta 1562ko abenduaren 2an bataiatu zuten. Gurasoak herri berean jaiotako Miguel Sabuco Álvarez eta Francisca Cozar Vianos albacetearra izan ziren. Bederatzi seme-alabetatik bosgarrena izan zen. Olivak Luisa Oliva Sabuco eta Cozar abizena izan beharko zukeen, baina «Nueva Filosofía» lanean bere amabitxien edo bataio-lekukoen (Bernardina Nantes eta Barbara Barrera) abizenekin agertzen da, bereak baino askoz ozenagoak. Bere aita, Miguel Sabuco, batxilerra eta botikarioa zen. Alargundu ostean, aita Ana García Navarrorekin ezkondu zen 1580ko maiatzean, Oliba alaba baino zazpi hilabete lehenago. Aitaren bigarren emaztea ere Vianosekoa zen, pobrea eta oso gaztea, eta Miguel izeneko beste seme bat izan zuen harekin.

Doña Olivaren heziketa jasotzen duen erregistrorik ez dagoen arren, zenbait autorek uste dute, hipotetikoki, bere etxean jaso ahal izan zuela edo Alcarazen tertulia ilustratuez baliatu ahal izan zela, non Pedro Simon Abril humanista handia gramatika eta erretorika irakaslea izan zen 1578 eta 1583 urteen artean. Alcarazen emakumeen instrukzioaren berririk ez dago inongo agiritan. XVI. mendean, hezkuntza, kontzejuek bere egin zutena, lehen letretara mugatzen zen, eta, goragoko maila batean, gramatikara, baina gizonezkoei baino ez zegoen zuzendua.

1580ko abenduaren 18an ezkondu zen Acacio de Buedorekin, Luis Hernandez Salinero eta Catalina de Buedoren semearekin. Eragin handiko familia zen, eta hiriko beste familia garrantzitsu batzuekin ahaidetuta zegoen, hala nola Buedoko Cano, Pareja eta Bracamonte familiarekin. Izan ere, Acaciok bere burua hidalgotzat (nahiz eta inoiz ez aitortu) hartu zuen lekuko bezala jardun zuen kaparetasun (sasoiko fidalgo) espediente batzuetan. Acacio 49 urtez aritu zen politikan, horietatik 23 betiko erregidore, Alcarazeko elitearen parte zela. Beharbada, ezkontza abantailatsu hari zegokionez, batxilergoak dotazio handia eman zion doña Olivari, eta hori gehiegizkoa izan zen haren aukeretarako, aitaginarreba eta suhia doiketa arrazoizkora egokitu behar izan baitziren. Beharbada, liburua Olivari egozteak Sabucoren ustezko jatorri judu-konbertitua ezkutatuz gizarte-ospea lortzeko ideia berarengatik izan zen. Lau seme-alaba izan zituzten: Francisca de Buedo, Luisa de Buedo, don Pablo lizentziatua eta Felix, domingotar fraidea.

Oliva Sabucok 1646ko otsailaren 13an idatzi zuen testamentua, 83 urte zituela, eta aipatu dugun bezala, ez zuen egiletza aipatzen. Bere hileta Santo Domingoko kaperan antolatu zuen. Zor eta ondasunen aitorpenean ikusten da herentzia urria zela. Eta bere seme Pablori, apaizari, honek kendutako familiaren ondarearen zatia bere anai-arrebei ematea agindu zion. Testamentuak Oliva andrea bere seme-alaben arteko adiskidetzea lortzeko ardura handiagoa zuen ama gisa aurkeztu zen, kultura kontuengatik baino.^[8]

«Nueva Filosofía de la naturaleza del hombre, no conocida ni alcanzada de los grandes filósofos antiguos, la cual mejora la vida y salud humana (Gizakiaren izaeraren Filosofia Berria, antzinako filosofo handiek ezagutzen eta erdiesten ez dutena, giza bizitza eta osasuna hobetzen dituena)» izeneko liburua, Oliva Sabucok osatua, Madrilen argitaratu zen 1587an, "Gure Jauna Erregeari" zuzendutako eskutitz baten ondoren. Eskutitz horretan, egileak bere burua emakume-zerbitzari apal eta basailutzat jotzen du, eta erregeari belauniko erregutu zion fabora zitzala emakumeak euren abenturetan. Liburua ia bi urte lehenago idatzi zen lana baimentzeko, bere tipografia konposatzeko eta liburua inprimatzeko prozesu luzean, erregearen pribilegioa 1586ko uztailekoa izan zela. Liburuaren zatirik handiena gaztelera argi eta zehatz batean idatzi zen, eta txikiena latinez.

Bai «Gizakiaren Naturaren Filosofia Berria»k, bai haren idazle ospetsuak, laudorio handiak jaso zituzten, batez ere liburuaren eduki zientifiko-naturalistarengatik, filosofikoagatik zein literatura-estiloarengatik, zeina Miguel de Cervantesenarekin konparatu baitzen. Lope de Vegak «hamargarren musa» deitu zion Olivari. Zorionaren bilaketaren eta elkarrizketa onean (eutrapelia), musikaren eta naturaren gozamenean eta grinen eta emozioen kontrol eta harmonian oinarritutako osasunaren zaintzaren ideiak egunekotasuna eta interesa itzuli dizkio lanari.

1588. urtean, Miguel Sabucok testamentua egin zuen, eta notarioaren bidez adierazi zuen, obra agertu eta urtebete eskasera eta laster izango zuen ospe guztia hartu baino lehen, obra hori berea baino ez zela. Alaba idazle gisa faltsuki aurkeztu izana desenkusatu zuen, alabari literatur loria emateko, eta beretzat gorde zituen obra komertzializatzearen fruitu ekonomikoak. Miguel Sabucok oinordekotzan bere bigarren emazte gazteari eta bien arteko semeari utzi nahi zizkion fruituak, gainera alabak hori eragozten bazuen atsekabea eta madarikazioa jasango zituela zehaztu zuen.

Lan horretan medikuntza, higiene eta filosofiari buruz azaldutako ideia askok ezohiko ezagutza eta zolitasuna erakusten dute, bereziki epidemiak eteteko moduari buruzko teoriak, odolaren zirkulazioari buruzko behaketek, arima garunean kokatzeak, nerbio-substantziaren odolaren ekintza desberdinak, eta grinen azterketa originalak, dena irizpide eta posizio logikotik guztiz aske.

Sabucoren ideiak M.F. Bichat mediku frantses handiaren aitzindaritzat har daitezke, eta Miguel Servetetik berrikuntza humanistan eragin handiena izan duen Espainiako zientziarentzako bigarren mugarri handia.

Funtsean, bi epistola nuncupatoria, bost elkarrizketa (bi zientifiko-filosofiko eta medikuntzari buruzko hiru) gaztelaniaz eta bi opuskulu latinez ditu. Lehenengoa «Carta dedicatoria al Rey Nuestro Señor (Gure Jauna Erregeari eskainitako Gutuna)» da; bigarrena, Francisco Zapata Jaun Txit Ohoragarriari zuzendua, «Carta en que pide amparo y favor contra los émulos de este libro (Liburu honen etsaien aurka babesa eta mesedea eskatzen duen gutuna)» da. Hiru artzain-filosoforen arteko bost elkarrizketa daude jarraian: Antonio, (egilearen iritzia ordezkatzen duena), Rodonioren eta Veronioren eta mediku baten (mediku izendatua) auzi medikoei buruzko hiru elkarrizketetan. Autore polemikoak Aristoteles, Hipokrates eta Galenoren medikuntza tradizionalari eraso zion , oker zegoela eta gainditu egin behar zela iritzita.

• «Coloquio del conocimiento de sí mismo (Norberaren ezagutzaren solasaldia)», medikuntza eta psikologiari buruzkoa da, gaixotasunak saihesteko eta bizitza luzatzeko osasun eta izpiritu arauak eskainiz. Gizakia mikrokosmos bat bezala ulertzen da, eta bere egoera fisiologiko eta mentalak, modu berritzailean, afektuen eta nerbio-sistemaren bidez azaltzen dira: egilearen ustez, lotura estua dago buruaren eta gorputzaren artean, halako moldez non ondoez psikiko batek fisikoa eragin dezakeen, baita gaixotasuna edo heriotza ere, eta, beraz, psikosomatikaren aitzindaria da. Gainera, substantzia neurotransmisore baten existentzia sumatzen du, eta hori plagiatu zuten gero mediku ingeles ospetsuek, eta kontzeptu horietan Descartes autoreen gainetik jarri dazen, zeinak ustezko «animalia-izpiritu» batzuk proposatzen zituen nerbio-transmisiorako. Musikoterapia eta higienizazioa ere sendatzeko metodo baliagarritzat jo zituen, eta eutrapelia gomendatu zuen, hau da, beste pertsona batzuekin harremanak izateko modu atsegina, ekarrizketaren sinpatia, erraztasunez eta umore onez.

• Bigarrena, «Coloquio en que se trata la compostura del mundo (Munduaren konpostura aztertzen duen solasaldia)» da; Naturaren filosofiari eta Kosmologiari buruzko tratatu zabala da; artean geozentrismoa defendatzen zen, Nikolas Kopernikoren teoria jada ezaguna zen arren.

• Hirugarrena «Coloquio de las cosas que mejorarán este mundo y sus repúblicas (Mundu hau eta bere errepublikak hobetuko dituzten gauzen solasaldia)» da. Estatuaren eraikuntzari buruzkoa izan zen, eta alderdi politiko-sozialean eduki berritzaile heldua zuen.

• «Coloquio de los auxilios o remedios de la vera medicina (Medikuntzaren sorospenen edo erremedioen solasaldia)», tratatu labur bat da, heraklitoar izaerakoa: egun zoriontsuaren eta egun dohakabearen iragankortasuna, gizakia beti bat eta beti bera ez den ideia, bere baldintzak afektuen arabera aldatzen direla, bere sufrimenduak saihesteko azaldutako ideiak.

• «Vera medicina y vera filosofía, oculta a a los antigua, compuesta en dos diálogos», nahiz eta izenburuak gehiagoren itxura izan, bakarra da. Elkarrizketa horrek bi helburu ditu: «erabiltzen zen medikuntza» bere oinarri nagusietan oker zegoela erakustea, eta benetako medikuntza munduari erakustea, heriotza goiztiarra edo bortitza saihestu ahal izateko.

• «Dicta brevia circa naturam hominis, medicinae fundamentum». Latinez egina, opuskulu hau adagioen bilduma bat da, edo gizakiak medikuntzaren sustrai duen izaerari buruzko esaera labur batzuk.

• «Vera philosophia de natura mitorum, hominis et mundi, antiquis oculta». Izenburuak dioen moduan, mitoen, gizakiaren eta munduaren izaerari buruzko ikerketa da, antzinakoei ezkutatzen ziena.

1587ko lehen edizioaren ostean, eta bere arrakasta aitortua zela eta, hurrengo urtean bigarren edizio bat egin zen, eliz agintarien aginduz jaso zena; hala ere, aurreko bi edizioen inprimategiak beste bat atera zuen 1589an murrizketa horiei aurre egiteko; gero, Bragakoak (Portugal) 1622an, Madrilgoak 1728an, portugesezko edizio posible bat Lisboan (1734), Madril (1873) eta Madril (1888). Itzulpen goiztiarrak izan ziren, eta XXI. mendeko ingelesezko edizioa, Illinois (Estatu Batuak), 2006koa.

Oliva Sabucori buruz eta bere egiletza zalantzan jartzeari buruz, Nueva filosofía de la naturaleza del hombre (Gizakiaren izaeraren filosofia berria) (1587) dio María-Milagros Rivera Garretasek:

"Nantes Barreraren Oliva Sabucori eta beste askori bere lanaren egiletza zalantzan jarri diote, hala nola Trota Salernokoari, Maria Frantziakori, Eloisa del Paráclito, Teresa Cartagenakoari edo Laura Ceretari. Gizakiaren izaeraren filosofia berria argitaratu bezain laster, bere aitak, Miguel Sabucok, bere burua idazle adierazi zuen, eta bere seme zaharrena, Alonso, Portugalera bidali zuen, botere gutun batekin eta liburua bere izenean argitaratzeko aginduarekin." (Rivera Garretas 1997:142)

Galdetu beharra dago zergatik Olivaren aitak, lana ustez idatzi eta alabari “ohore literarioa emateko” egiletza eman bazion (1903an aurkitutako bere testamentuan adierazi zuen bezala), hain azkar argitaratu zuen Portugalen beste edizio bat, bera egile gisa erakutsiko ziona –eta gogoratu behar da argitalpenaren urtean, 1587an, Portugal eta Espainia ez zirela erresuma beraren parte. Lana, hala ere, 1588, 1589 eta 1622an Oliva Sabucoren izenean argitaratu zen berriro. Inguruaren erreakzioei eta garai hartako iruzkinei buruz dakigunari dagokionez, Mary Ellen Whaithek dio “benetako egilea nor zen jakiteko egoeran zeudenetako inork ez zituela aintzat hartu Miguelen erreklamazioak”.

Oliva Sabucoren obra eta kalibre intelektuala ondorengo mendeetan zehar Lope de Vega, Benito Jerónimo Feijoo eta Marcelino Menéndez Pelayo bezalako idazleek zigortu eta ospatu zuten. Nueva Filosofía lanaren egiletza XX. mendean hasi zen zalantzan jartzen, Martínez Tomék, Alcarazeko erregistratzaileak, 1588ko Miguel Sabucoren testamentua aurkitu eta argitaratu zuenean, non esaten zuen egiletza bere alabari eman ziola “ohorea emateko soilik, eta ez etekina eta interesa” . Orduan historialari batzuek balio historikoa eman zieten bere garaian Filosofia Berria argitaratu zutenek eta egilea eta Alcarazen biltzen zen zirkulua ezagutu zezaketen garaiko intelektualek entzungor egin zieten baieztapen horiei. Izan ere, ez da ezagutzen Oliva Sabucoren egiletza zalantzan jartzen zuen ahots bakar bat ere garai horretan, Urrezko mendean, non emakumeentzat oso zaila zen kanon eta tradizio erabat maskulinoen aurrean autoritatea izatea. Santa Teresaren lanak ere ez ziren artean argitaratuak (1588an argitaratuak izan ziren), Olivaren autoretza femeninoaren nolabaiteko bermea izango zukeena. Horrek guztiak emakume intelektual bati buruz hitz egiten du, ingurukoek ezagutzen zuten emakume bati buruz, zeina, Filosofia Berriaren eskaintzan, Felipe II.ari basailutzat aurkezten baitzaio, eta emakume gisa, berriz, zaldun-kortesiara jotzen du, eta oso gutxi direla emakumeek idatzitako liburuak, batez ere gai horiei buruzkoak.

Oliva Sabucori buruz egin zuen ikerketan, María Milagros Rivera Garretasek Diana Sartori filosofoa aipatu zuen:

"Nire ustez, XX. mendeko Oliva Sabuco-ren desbaimentzeak zerikusia du ordena patriarkalak berezkoa duen autoritate femeninoa deuseztatzeko eta amaren genealogia egiteko proiektu sekular batekin. Proiektu horrek emakume egileak gizon bihurtzeko forma hartu zuen, bereziki humanismotik abiatuta, emakumeei eskubide berriak ematearekin batera arbasoak bertan behera uzten direlako."

2007ko La habitación de Fermat film espainiarrean, non lau matematikarik hainbat logika-arazori aurre egin behar izan zioten zientzialari ezberdinen izenpean, emakume matematikoak Oliva Sabuco deitzen zen.

• Baranda, Nieves, eta Cruz, Anne J., Las Escritoras Españolas De La Edad Moderna: Historia y Guía para la Investigación. 1. arg. Madril: Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala, 2018.
• Rivera Garretas, Maria-Milagros, “Oliva Sabuco de Nantes Barrera”, Breve historia feminista de la literatura española (en lengua castellana) lanean, Iris M. Zavala argitaletxea, Anthropos: Bartzelona, 1997, 131-146.
• «New Philosophy of Human Nature: Neither Known to Nor Attained by the Great Ancient Philosophers, Which Will Improve Human Life And Health», by Oliva Sabuco, Mary Ellen Waithe, Mary Dec Colomer Intro, and Press 2006.
• Gizakiaren izaeraren filosofia berria, filosofo handiek ezagutzen eta lortzen ez dutena...
• Jose Biedma. «Raíz y actualidad de la Nueva Filosofía de la naturaleza del hombre, no conocida ni alcanzada de los grandes filósofos antiguos (1587) (Gizakiaren izaeraren Filosofia Berriaren sustraia eta gaurkotasuna, antzinako filosofo handiengandik (1587) ezagutzen eta lortzen ez dena)». «Barcarola» aldizkaria, 71-72 zk., Albaceteko Udala eta Diputazio Probintziala, 175-182 orrialdeak.
• Florentziarra M. Torneroa. «Oliva Sabuco de Nantes andrea, XVI. mendea». M. Aguilar, Madril, 1935?

Oliva Sabucoren egiletza intelektualaren alde:

• Dámaris M. Otero-Torres «Una humilde sierva osa hablar o la ley del Padre: dislocaciones entre texto femenino y autoría masculina en 'La carta introductoria al Rey Nuestro Señor' de Oliva Sabuco de Nantes», Letren Tailerra 26, 1998.

• Rosalia Romero. «Oliva Sabuco (1562-1620) filósofa del Renacimiento españo (Oliva Sabuco (1562-1620) Espainiako Errenazimentuko filosofoa)». Gaztela-Mantxako Erkidegoen Batzordea, Almud Gaztela-Mantxako edizioak, ISBN 978-84-936235-5, 2008.

• Eduardo Ruiz Jarén. «Oliva Sabuco: filosofia y salud». Eskuizkribuak Argitaletxea, Madril, 2008 (J. Biedmaren hitzaurrearekin).
• Gonzalez Lopez, Ricardo: El enigma Sabuco. La investigación. Albacete, 2008.
• Juan Francisco Maura. “Arte de saber vivir, filosofía presocrática y oriental en la Nueva filosofía de Oliva Sabuco (1562-1622”. Lemir (Erdi Aroko eta Errenazimentuko literatura). Lemir 27 (2023) 359-409.

Miguel Sabucoren autoretza intelektualaren alde, beste autore batzuen testuekin edo gabe:

• Domingo Henares. «El Bachiller Sabuco en la filosofía médica del Renacimiento español». Albacete, 1976.

• Miguel Sabuco Alvarez. «Nueva Filosofía». Edizio kritikoa, Samuel García Rubio eta Domingo Henaresen eskutik. «Don Juan Manuel» Ikasketa Albacetarren Institutua. Albaceteko Probintzia Aldundia, 2009.

• Albaceten argitaratutako Al-Basit aldizkari akademikoak #22 ale monografikoa eskaini zien Sabukoei.

• Fernando Rodríguez de la Torre, «Sabuco y el 'Cometa' de 1572», Al-Basit: Albaceteko estudioen aldizkaria, ISSN 0212-8632, 20 zk., 1987, 5-36 orrialdeak.

• Luis de Cañigral Cortés, «Una obra desconocida de Pedro Simón Abril», Al-Basit: Albaceteko estudioen aldizkaria, ISSN 0212-8632, 20 zk, 1987, 79-103 orrialdeak.
• Elvira Valero de la Rosa: Testamento y última voluntad de doña Oliva Sabuco. Albacete: IEA, 2018.

• Portal consagrado a Oliva Sabuco en español, por la Sociedad Oliva Sabuco

• Musika eta Pentsamendua Irrati Klasikoan Oliva Sabucoren lana eta figura soberan daude: [1]

• BIESES proiektua (Espainiako emakume idazleen bibliografia): [2]