Karlomagno

Karlomagno
	; Irudi gehiago
; Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadorea
Frankoen erregea
Lombardiarren erregea
Bavariako dukea
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Karlus
Jaiotza	Frankoen Erresuma, Lieja eta Akisgran, 740(e)ko hamarkada
Herrialdea	Frankoen Erresuma
Heriotza	Akisgran, 814ko urtarrilaren 28a (64/74 urte)
Hobiratze lekua	Akisgrango katedrala; Kapera Palatinoa
Heriotza modua	: eritasuna
Familia
Aita	Pepin Laburra
Ama	Betrada Laongoa
Ezkontidea(k)	Himiltrude (en) ; Desiderata of the Lombards (en) (770, 770 (egutegi gregorianoa) - 771); Hildegard of Vinzgouw (en) (771, 772 (egutegi gregorianoa) - 783); Fastrada (en) (783, 784 (egutegi gregorianoa) - ; Luitgard (en) (794, 794 (egutegi gregorianoa) -
Bikotekidea(k)	ikusi Regina (Karlomagnoren ohaidea); Himiltrude (en) ; Madelgard (en) ; Gersuinda (en) ; Ethelind (en) ;
Seme-alabak	ikusi Pepin Konkorduna; Charles the Younger (en) ; Rotrude (en) ; Bertha (en) ; Pepin Italiakoa; Luis Errukitsua; Gisela (en) ; Theodrada (en) ; Drogo (en) ; Hugh (en) ; Alpais (en) ; Adelaide (en) ; Lothair (en) ; Hildegard (en) ; Chrotais (en) ; Hiltrude (en) ; Ruodhaid (en) ; Theodoric (en) ; Adaltrude (en) ;
Haurrideak	ikusi Gisela, Abbess of Chelles (en) ; Adelais (en) ; Chrothais (en) ; Karloman I.a; Pepin (en) ;
Leinua	Karolingiar leinua
Hezkuntza
Hizkuntzak	latina; greziera; Frankish (en)
Jarduerak
Jarduerak	monarka eta subiranoa
Altuera	1,84 metro
Santutegia
	Urtarrilaren 18
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Erromatar Eliza Katolikoa; kristautasuna

Karlomagno edo Karlos I.a Handia^[1] (latinez: Carolus edo Karolus Magnus; 742 – Akisgran, 814ko urtarrilaren 28a) Frankoen erregea izan zen 768-814 bitartean, Lombardiarren erregea 774-814 bitartean, eta Mendebaldeko enperadorea 800-814 bitartean. Europako sartaldeko ia lurralde kristau guztiak batu zituen, eta Karolingiar dinastiaren sortzailea izan zen.

Bizitza

Pepin Laburra-ren semea zen. Aitak ez bezala, oso ikasketa laburrak izan zituen. Hura hildakoan, erresuma banatu zen Karlomagno eta Karloman anaien artean. Karlomagnok Austrasia, Neustria eta Akitaniaren zati bat hartu zituen erregetzarako; Karlomanek Akitaniaren gainerakoa, Alemania, Alsazia, Burgundia eta Septimania jaso zituen. 771ean, Karlomanen heriotzaren ostean, haren lurraldeen jabe egin zen, bere ilobak desjabetuta. Beraz, Frankoen errege bakar bihurtu zen. Italian sartu eta lonbardiarren lurraldeak konkistaturik, 774an Frankoen eta Lombardiarren errege izendatu zuen bere burua.

Lupo II.a, Baskoniako dukea menperatu eta Akitaniako Erresuma sortu zuen. Abd ar-Rahman I.a Kordobako emirraren eta haren Zaragozako gobernadore baten arteko liskarrez baliatuz, musulmanen konkista geldiarazten saiatu zen. Horretarako, Nafarroan zehar sartu zen, aldi berean beste gudaroste batez Kataluniatik eraso egiten zuela. Zaragozarako bidean zihoala Iruñeko harresiak suntsitu zituen. Baina, Zaragozan porrot egin ostean atzera zihoanean, Pirinioak pasatzen ari zela, baskoiek Orreagan prestatutako segadan erori zen, eta Karlomagnoren iloba Errolan, Bretainiako Markako dukea, hil zen guduan. Ondorioz, 778ko abuztuaren 15ean bere armadaren atzeragoardia galdu zuen^[2]. Gertakizun hori ezusteko handia izan zen frankoentzat, eta hura estaltzearren Errolanen kantua izeneko kantu epikoa asmatu zuen Turoldek. Eginhardo Karlomagnoren biografoak IX. mendean hurrengoa idatzi zuen:

	Wikitekan bada UEUren liburu batetik ateratako testu zatia: Eginhardo-ren Vita Karoli Magni
Liburu osoa: Euskal Herriko Erdi Aroaren Historiarako dokumentu idatzi eta grafikoen iruzkin-ereduak

«	Sajoien aurka etengabe, eta ia atsedenik gabe borrokatzen zen bitartean, mugako lekurik estrategikoenetan goarnizioak kokatu ondoren, Espainia-ra abiatu zen eskura zeuzkan indar guztiekin; eta, Pirinioak iragan eta gero, eta aurkitu zituen gotorleku eta gaztelu guztiak menperatu zituenean, gudalosteak oso-osorik eta ukitugabe zeuzkala itzuli zen, salbuespen batekin: Auñamendien gailurrean bertan, itzulerako bidean jadanik, Baskoinen zitalkeria bere larrutik ezagutu behar izan bait zuen. Zeren eta, armada lasai-lasai zihoanean, ilara luzean, pasabidearen estuasunak eskatzen zuen bezala, Baskoinak, mendiaren gailurrean zelatan zeudelarik —pasabideko beste inon baino itxiagoa bait da han basoa, eta aproposa, beraz, lekua tranpak jartzeko— eta goitik beherantz etorriz, sakanarantz bultzatu zuten azken-azkenean zihoan bagajea eta baita aurrekoen babes modura erretagoardian zihoazen tropak ere. Eta behin batailan gurekin sartu zirenean, azkeneko gizona ere hil egin zuten, eta harrapakina lortu ondoren, gauaren iluna lagun, sakabanatu egin ziren bizkor-bizkor. Eginkizun honetan beren alde eduki zuten Baskoinek ez bakarrik armamentuaren arintasuna, baita guztia gertatu zeneko lekuaren taiuera berezia ere: Frankoei, aitzitik, kontra gertatu zitzaien —Baskoinak baino askoz ere gutxiago eta ahulago izateraino— bai zeramaten armamentuaren astuntasunak, baita etsaiak baino beherago kokatuak egotea ere. Bataila honetan hil ziren Egiardo seneskala, Anselmo konte palatinoa eta Roldan, Bretainiako markako prefektua ere, beste askoren artean. Eta porrot honek ezin izan zuen berehala mendekatua izan, zeren eta etsaiak, erasoa burutu ondoren, halako moldez sakabanatu bait ziren, ezen non bilatu eta aurkitu zitezkeen jakiteko aztarnarik ere ez zutela utzi.	»
—^[3]. Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri

Pirinioen hegoaldean musulmanak gerarazteko segurtasun-eremua ezarri zuen, Hispaniako Marka, eta Bretainian gauza bera egin zuen Iparraldeko herrien aurka, Bretainiako Marka (789-790). Bavarian manupekotasuna ezarri (787), Saxonia anexionatu (799), eta frisiarrak (785), Panoniako abaroak (791-796) eta saxoiak (804) garaitu eta kristautu zituen. Frankoen erresumaren zabaldunde etengabeagatik, Aita Santuari eskaini zion babesagatik, eta hark Bizantzioko enperadoreari kontrajartzeko Mendebaldean beste enperadore bat izateko zuen nahiagatik, 800. urteko Gabon egunez, Leon III.a aita santuak Mendebaldeko enperadore koroatu zuen Karlomagno.

Mendebaldeko Inperioa izenez besterik ez zen, ordea, Erromako Inperioaren jarraipen; batasunik ez baitzuen, izan ere; moldez anitza zen, frankoa gehienbat, eta kristatutasunean (Karlomagnok «Jainkoak koroatua» deitu zion bere buruari) eta Europako indar orekan zituen bi oinarriak. Konkista aldia buruturik, bere mendeko lurraldeak, Hispaniako Markatik Danubio eta Elba ibaietaraino, eta Italiar penintsulatik Danimarkaraino, antolatzen ahalegindu zen. Errege absolutua izan zen, zaldun frankoen arteko aholkulari batzar bat baldin bazuen ere; «Jainkoak koroatua» deitu zion bere buruari; berak izendatzen zituen apezpikuak eta abadeak; berak deituta bildu ziren kontzilioak, eta berari fideltasuna zin egitea inposatu zien pertsona libre guztiei. Konkista leku bakoitzean konderria antolatu zuen, eta legeak araudi batean bildu zituen.

Bestalde, Karolingiar Pizkundea deitutako berpizkunde kultural garrantzitsuaren bultzatzailea izan zen. Izan ere, bere jauregian eskola bat sortu zuen, monasterioetan arte-lantegiak ugaldu zituen, eta garaiko jakintsuak biltzen ahalegindu zen: Alkuino Yorkekoa, Petri Pisakoa, Paulo Diakonoa, Eginhardo... Nekazaritza, industria eta merkataritza sustatu zituen. Hala, bada, alde batetik kristautasuna hedatu zuen; bestetik, Ekialdearekin merkataritza harremanak berrabiarazi zituen. Hil aurretik, 813an, Ludoviko Pio semea koroatu zuen. Eginhardok idatzi zuen Karlomagnoren biografia.

Ondorengoak

Karlomagnoren 10 emazte eta ohelagun ezagutzen dira; haietako zortzirekin 20 seme-alaba izan zituen.

Karlomagno, Albrecht Düreren margolana, 1512, Germanisches Nationalmuseum, Nuremberg

Data	Bikotekidea	Seme-alabak
768	Himiltrude (ohelaguna edo emaztea)	Pepin Kondorduna (770 aldean–811), 792an aitak Prümeko abadian sartu zuena
769	Désirée Lombardiakoa (emaztea)
771	Hildegarde Vinzgaukoa (emaztea)	Karlos Gaztea (772 aldean–811) Adelaida (774an hila) Rotrude (775 aldean–810eko ekainaren 6a), Rorgon I.a Mainekoarekin ezkondua Pepin (777-810), Italiako erregea Luis Errukitsua (778-840), Mendebaldeko enperadorea Lotario (778-779), Luisen anaia bikia Berta (779 aldean– 823), Saint-Riquierko abade Angilbertoren emaztea Gisela (781–814 ondoan) Hildegarda (782-783)
783	Fastrada Frankoniakoa (emaztea)	Théodrada (785 aldean–853 aldean), Argenteuilgo abadesa Hiltruda (787 aldean jaioa), Faremoutiersko abadesa
794 aldean	Luitgarda Alemaniakoa (emaztea)
?	Madelgarda (ohelaguna)	Rothilda 790 aldean–852), Faremoutiersko abadesa
?	? (ohelaguna)	Rothaida (784 aldean–814 ondoan)
?	Gerswinda Saxoniakoa (ohelaguna)	Adeltruda
800 aldean	Regina	Drogon (801-855), Metzeko apezpikua Hugues (802-844), Luis Errukitsua-ren kantzeler-ordea
806 aldean	Adelinda	Thierry edo Teodoriko (807–818 ondoan)

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/06/01 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak
↑ Orreaga, pasabidea eta historiako bidea. roncesvalles.es (Noiz kontsultatua: 2016-06-01).
↑ Ruiz Fernández, Amanda; Agirre García, Jaione. (2006). Euskal Herriko Erdi Aroaren historiarako dokumentu idatzi eta grafikoen iruzkin-ereduak. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 8484380807..

Kanpo estekak

Datuak: Q3044
Multimedia: Carolus Magnus / Q3044

[1] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak

[orre-2] Orreaga, pasabidea eta historiako bidea. roncesvalles.es (Noiz kontsultatua: 2016-06-01).

[3] Ruiz Fernández, Amanda; Agirre García, Jaione. (2006). Euskal Herriko Erdi Aroaren historiarako dokumentu idatzi eta grafikoen iruzkin-ereduak. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 8484380807..

[1]

[2]

[3]

i e a Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadoreak
Karolingiar Inperioa	Karlos I.a (Karlomagno) • Luis I.a • Lotario I.a • Luis II.a • Karlos II.a • Karlos III.a • Guy • Lambert • Arnulfo • Luis III.a • Berengario
Germaniako Erromatar Inperio Santua	Oton I.a • Oton II.a • Oton III.a • Henrike II.a • Konrado II.a • Henrike III.a • Henrike IV.a • Henrike V.a • Lotario II.a • Frederiko I.a • Henrike VI.a • Oton IV.a • Frederiko II.a • Henrike VII.a • Luis IV.a • Karlos IV.a • Sigismundo I.a • Frederiko III.a • Maximiliano I.a • Karlos V.a • Fernando I.a • Maximiliano II.a • Rodolfo II.a • Matias I.a • Fernando II.a • Fernando III.a • Leopoldo I.a • Josef I.a • Karlos VI.a • Karlos VII.a • Frantzisko I.a • Josef II.a • Leopoldo II.a • Frantzisko II.a