Bantu erlijioa

Bantu erlijioa Afrikako bantu herrien mito eta kondairen sistema da. Nahiz eta herri bantuek ehunka talde etniko osatzen dituzten, bantu hizkuntzetan bezala, homogeneotasun maila handia dago herri horietako kultura eta mitologien artean.^[1] Beraz, bantu mitologia hitz generikoa da, eta bantu kultura guztietan edo gehienetan errepikatzen eta aurkitzen diren gai komunei buruzkoa da.^[2]

Bantu guztiek tradizionalki Jainko goren batengan sinesten dute. Jainko honen izaera lausoki definitutzen dute, nahiz eta eguzkiarekin edo arbasorik zaharrenarekin lotu daitekeen, edo beste espezifikazio batzuk ere izan ditzakeen. Jainkoaren izen gehienek bantu hizkuntzen ng edo nk partikula dute, zeruarekin lotzen dena; adibidez Mulungu (waYao herria), Mungu (swahili herria), Unkulunkulu (zulu herria), Ruhanga (nyoro herria) edo beste talde batzuetan Ngai. Tradizio askotan, Jainkoa zeruan bizi dela suposatzen da, mendebaldeko mitologian eta erlijioetan bezala. Badira, halaber, Jainko gorena mendi altu batean kokatzen duten beste tradizio batzuk, greziar mitologian gertatzen zen bezala; adibidez, kikuyuek Jainko Gorena Kirinyaga mendian bizi dela uste dute.^[3][4] Badira zenbait mito bantu, Jainkoaren eta gizakien arteko distantzia, hau da, zerua eta lurraren artekoa, azaltzera bideratuak daudenak; mito hauek berreraikitze oso bat egiten dute. Sorkuntzari buruzko mito horietako askotan, zerua eta lurra elkarrengandik hurbil zeuden, baina Jainkoak banatu egin zituen gizakiekin izandako hainbat gatazkaren ondorioz. Adibidez, mito bantu baten arabera, Jainkoari traba egiten dio emakumeek eskuetan zeramaten makilak, morteroa txikitzeko altxatzen zuten bakoitzean Jainkoari kolpeak ematen baitzizkioten sabelean; beste mito batean, Jainkoa mindu egiten da gizonek pizten dituzten sutzarren keagatik. Badira, halaber, Jainkoaren lekua lortzen saiatzen diren gizakiei buruzko mitoak, adibidez, zuhaitz bat igoz edo soka bat erabiliz.^[5]

Jainkoa ia inoiz ez dute gauza guztien sortzaile bezala deskribatzen, mitologia gehienetan bezala, unibertsoa betierekoa baita eta ez baitu printzipiorik. Animaliak ere betiereko unibertso honen zati bat dira. Sortzailea ez bada ere, Jainkoa estuki lotuta dago unibertsoarekin; animaliak, batzuetan, "beren herri" gisa kalifikatzen dira, eta Jainkoa gizakiengandik zergatik urrundu den adierazten duten mito batzuetan (adibidez, arestian aipatua, sutzarren kearen ondorioz urrundu zela), argi ikusten da Jainkoak gizakiekin duen nahigabeak baduela zerikusirik mundu naturala manipulatu eta usteltzeko duen ohiturarekin.^[5]

Herri bantuen erlijio tradizional guztiek komunean duten zerbait Jainkoa lurraren oso gainetik dagoela da. Praktika erlijioso guztiak Jainko hau gurtzeko dira. Bantu sinesmenen jarrera tradizional hori aldatu egin da, maila eta modu desberdinetan, kristautasunaren eta Islamaren etorreraren ondorioz: kristauen Jainkoa eta musulmanena bantuen Jainko gorenarekin parekatu dute. Mungu, beraz, gizadiaz arduratzen den Jainko bihurtu da, eta, beraz, zentzua du hura gurtzea eta erregutzea.^[6]

Mitologia bantuan unibertsoa eta animaliak betierekoak direnez, ez dago sorkuntzarekin lotutako mitorik, gainerako giza mitoetan ez bezala, jatorri desberdinak ematen baitzaizkio. Mito bantu askotan, lehen gizakia landare batetik jaio zen: adibidez, zuluen arabera, banbuzko kanabera batetik edo, hereroen arabera, omumborombonga izeneko zuhaitz batetik zetorren.^[7] Beste tradizio batzuetan, lehen gizakiak kobazulo batetik edo lurzoruko zulo batetik ateratzen dira. Batez ere abeltzaintzatik bizi direnek, oro har, uste dute gizakiak eta abereak batera agertu zirela lurraren azalean.

Ikus daitekeenez, beste mitologia askoren kasuan bezala, gizakiaren sorkuntzari buruzko bantuen sinesmenak giza talde jakin batzuen jatorria deskribatzera mugatzen dira askotan, gizateria osoarena baino gehiago. Adibidez, boskimanoekin batera bizi diren herri bantu gehienek ez dute etnia hori sorkuntzari buruzko mitoetan sartzen; hau da, boskimanoak betiereko unibertsoaren beste zati bat dira, gizateriaren zati bat izan beharrean.^[7]

Bantuen kultura gehienek heriotzari buruzko mito komun bat partekatzen dute, kameleoi baten eta musker baten parte-hartzearekin. Mito horren arabera, Jainkoak kameleoia bidali zuen gizakiei inoiz hilko ez zirela iragartzeko. Kameleoia bere eginkizuna betetzera joan zen, baina astiro, berez gertatzen zaion bezala, bide erdian gelditu zen jateko. Handik denbora batera, Jainkoak musker bat bidali zuen hil egingo zirela iragartzeko. Kameleoia baino askoz bizkorragoa zenez, muskerra iritsi zen lehenik, eta, beraz, gizakiaren izaera hilgarria ezarri zen. Mito honen ondorioz, bai kameleoiak eta bai musker txikiak, bantu herrietako adur txarreko animaliatzat hartzen dituzte.^[3]

Tokiko tradizioen arabera, kameleoiaren eta muskerraren "mezu bikoitzari" buruzko azalpenak ematen dira. Kasu batzuetan, Jainkoak bi mezulariak bidaltzen ditu beren iragarpenekin eta, nahita, gizateriaren patua lehiaketa honen emaitzaren esku uzten du. Beste kasu batzuetan, muskerrak ezkutuan entzuten ditu Jainkoak kameleoiari ematen dizkion jarraibideak, eta, berez bekaizti izanda, gizakiei kontrako mezua eramatea erabakitzen du. Beste kultura batzuetan, kameleoia bidali ondoren, Jainkoak iritziz aldatzen du gizadiaren portaera txarraren ondorioz, eta muskerra bidaltzen du. Misiolariek kameleoiaren mitoa egokitu zuten Afrikako bantu herriak ebanjelizatzeko; kameleoia, betiko bizitzaren berri ona gizadiarengana daroana, batzuetan Jesukristorekin identifikatzen dute.^[3]

Afrikako kultura gehienetan, eta horren barruan daude kultura bantuak, hildakoen gurtza ezaugarri nagusienetariko bat da. Haien arabera, hildakoen espirituek munduan zehar jarraitzen dute eta bizidunengan eragina izan dezakete. Existentzia izpiritual hori, hala ere, ez da betierekotzat jotzen; hildakoen izpirituek bizirik diraute, baldin eta norbaitek gogorarazten badie. Beraz, errege eta heroi handien izpiritua, ahozko tradizioa gogoan duena, mendeetatik bizi da, jende arruntarena belaunaldi gutxitan iraungi daitekeen bitartean.^[8]

Hildakoen izpirituak era askotara komunika daitezke bizidunekin: adibidez, ametsetan hitz egiten diete, beren iragarpenak helarazten dizkiete, edo igarle baten bidez zuzentzen dira. Batzuetan, aholkua edo mesedeak eskatzeko edo bidaia luze bati ekin aurretik, berariaz kontsultatzen zaie. Norbaitek bere arbasoren baten izpiritua iraintzen badu, mendekua har dezakete gaixotasun edo zorigaitz bat eraginez, eta igarlearen laguntzaz bakarrik libratu ahal izango da, eta hark adieraziko dio nola zuzendu bere akatsa eta horrela arbasoekin onezkoak egin. Uholdeak, gerrak, goseteak edo oti-izurriteak bezalako hondamendiak espirituen haserreari egozten zaizkio, komunitatearen portaera txarra dela eta. Edozein forma ikusgarri hartzen badute, animalia bat egotzi ohi da; ohikoena sugea, txoria edo mantisa direlarik.^[8]

Beste mitologia batzuetan bezala, bantuek espirituen erresuma lurpeko munduarekin identifikatzen dute. Ia tradizio guztietan daude hildakoen lurraldea ustekabean bisitatzen duten pertsonen istorioak, swahiliz kuzimi deitzen dituztenak. Hau askotan gertatzen zaie arantzurde bati edo beste edozein animaliari beren gordelekuetan jarraitzen diotenei. Zenbait heroi mitikok modu kontzientean egin zuten bidaia hori, Mpobek bugandar tradizioan eta Uncamak zuluen mitologian bezala.^[7]

Kultura bantuek hildakoenak ez diren beste izpiritu batzuengan ere sinesten duten arren (adibidez, naturako espirituek, hala nola Mwenembagok, basajaunak, zaramoen mitologian), ez dute hain paper garrantzitsua eguneroko bizitzan. Kasu askotan, jatorrian ere hildako jendearen izpirituak ziren.^[8] Herri bantuen artean ere oso hedatua dago jende hilkorrarengandik ezberdinak diren biztanle zerutiarren arraza baten sinesmena. Batzuetan hegalez bereizten dira, beste tradizio kultural batzuetako aingeruak bezala.^[8]

Bantu mitologiak sarritan munstroak hartzen ditu bere baitan, zulueraz amazimu eta beste hizkuntza batzuez madimo, madimu edo zimwi bezala ezagutzen dituztenak. Kondaira bantuak mendebaldeko hizkuntzetara itzultzen dituztenean, hitz horiek guztiak "ogro" bidez itzultzen dira normalean, munstro mota horren ezaugarririk bereizgarrienetako bat gizakien irensle izatea baita. Batzuetan gizakien edo animalien itxura har dezakete (Kilimanjaroko eskualdeko chaga bezala, bertan leopardo itxurako munstroei buruzko istorioak kontatzen baitituzte), eta gizakiei sorginkeriak bota eta animalia bihur ditzakete. Munstro mota jakin bat zutik eusten dion hildako mutilatu batena da, mendebaldeko kulturako zonbiak pentsaraz diezazkigukeena, hala nola zulu tradizioaren umkovu eta yao herriaren ndondocha.^[9][10]

Bantu herri gehienen kultura tradizionalak hitz egiten duten animalia antropomorfoak protagonista dituzten alegiak biltzen ditu. Istorio horiek maitagarrien ipuinen egitura eta funtzioa dituzte askotan, eta mendebaldeko tradiziokoekin antzekotasunak dituzte. Alegia bantuetako pertsonaia nagusia erbia da, trebetasun eta maltzurkeriaren sinboloa. Bere antagonista nagusia hiena zatar eta engainagarria da. Beste pertsonaia batzuk lehoia eta elefantea dira, eskuarki indar gordina irudikatzen dutenak. Erbia baino bizkorragoa da dortoka, bere pazientzia eta borondate indarrari esker etsaiak garaitzen dituena.^[11][12][13]

Sinbologia hori, zalantzarik gabe, tokiko aldaketen mende dago. Erbia animalia ezezaguna den Afrikako eremuetan, adibidez, Kongo ibaian zehar, antilopeak betetzen du bere papera. Sotho herrian erbia txakalarengatik ordezkatzen dute, ziurrenik khoisan kulturaren eraginez, non animalia hau adimenaren sinbolotzat hartzen den, erbia, berriz, ergeltzat hartzen den. Zuluek erbiei buruzko istorioak ere badituzte, baina kasu batzuetan hudoak protagonistarik bizkorrenaren rola hartzen du.^[11][13]

• (Ingelesez) Abdallah, Yohanna B.. (1973). The Yaos = Chiikala cha Wayao. (2. argitaraldia) Routledge ISBN 9780714624624. OCLC .1042318.
• (Ingelesez) Hinnells, John R.. (1995). A new dictionary of religions. Oxford: Blackwell ISBN 9780631181392. OCLC .30072547.
• (Ingelesez) Lynch, Patricia Ann. (2004). African mythology A to Z. Nueva York: Facts on File ISBN 0816048924..
• (Ingelesez) Werner, Alice. (1933). Myths & legends of the Bantu. Londres: G.G. Harrap & Co..