Artzi (herria)

Artzi
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Andre Maria eliza
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdea	Pirinioaurrea
Udalerria	Artzibar
Administrazioa
Mota	herri hustu
Izen ofiziala	Arce/Artzi
Posta kodea	31438
Herritarra	artziar
Geografia
Koordenatuak	42°51′55″N 1°22′37″W / 42.86525°N 1.37708°W / 42.86525; -1.37708
Garaiera	596 metro
Distantzia	41,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	1 (2023)

Artzi^[1][a] Artzibar udalerriko herri hustu bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.

1970ean jada despopulatu gisa ageri zen. Bere lurrak Artzibarko Udalera pasa ziren.

Bertako biztanleak artziarrak ziren.

Artzi toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

• Arci (1144)
• Arci (1228)
• Arci (1256)
• Arci (1274)
• Arce (1366)
• Arçy (1366)
• Arçi (1366)
• Arze (1482)
• Arçi (1532)
• Arce (1638)
• Arze (1700)
• Arce (1800)
• Artze (1974)
• Artzi (1990)

Artzi Artzibarren dago.

Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurrekoa, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.

Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.

Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.

Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu lariziarrak dira.

Artzibarren dagoen Orotz-Betelu udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[3]

Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	21.0	25.0	27.0	31.0	39.0	38.0	39.0	34.0	28.0	22.0	17.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.1	11.9	15.1	18.5	23.5	26.2	26.4	22.6	17.8	11.8	8.8	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.4	4.8	7.2	10.2	13.3	17.5	19.9	19.7	16.5	12.8	7.9	5.0	11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.7	0.5	2.5	5.3	8.1	11.5	13.7	13.0	10.4	7.8	4.0	1.1	6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-10.0	-11.0	-2.0	0.0	2.0	5.0	6.0	1.0	-3.0	-7.0	-10.0	-11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	157.6	130.4	121.0	114.7	89.9	64.5	45.8	50.3	81.4	111.3	162.7	141.3	1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	72.0	65.0	62.0	45.0	65.0	58.0	140.2	97.0	98.0	72.0	91.0	140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.4	12.9	11.9	13.4	11.8	7.6	5.9	6.7	8.4	11.2	14.1	13.1	131.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.8	3.8	2.0	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.0	1.9	12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]

Ibarrari izena ematen dion jaurerria da Artzi. Urrobi ibaiaren ezkerraldean dago, Zandueta eta Nagore artean, gaur egun urak hartzen duen lautadan, Itoitz urtegiaren isatsa delako. Jaurerria 595 metroko altueran dago, eta eliza metro batzuk gorago dago. Jauregiak U bat osatzen duten hainbat eraikin ditu, eta elizatik gertu beste eraikin baten aurriak daude. 1970eko hamarkadako dokumentu batean Donetxea aipatzen da.

Hango biztanleria ez da inoiz handia izan. Suak zenbatzeari dagokionez, 1366an bat izatetik 1819an sei izatera igaro zen, eta biztanle kopururik handiena 1858-1887an izan zen (41). 1960an 7 pertsona bizi ziren, eta hamar urte geroago jenderik gabe zegoen. Jaurerri honen eta bere jaunen historiaren jarraipena zaila egiten da, ibarrari izena emateaz gain, laster izan baitzen noble askoren abizena.

Artziko aldaera berriaren azpian, jaurerriko lurretan, Juan Mari Martinez Txoperenaren ikerketei esker eta Aranzadik 2012an egindako zundaketa batzuei esker, erromatarren garaiko herrixka baten zantzuak aurkitu dira, eta etorkizuneko ikerketetan berretsi beharko da. Herri hau Auritz-Agoitz tartean aurkitu berria zen erromatar galtzadaren kontrolaren barruan kokatuko zen, eta 15 km-tik behin, gutxi gorabehera, animaliak aldatzeko eta atseden hartzeko bidean ostatu bat jartzeko ohitura zegoen. Auritzeko lautadako erromatar garaiko herriaren (agian dokumentuen Iturissa) eta Agoitz inguruan ibiliko zen beste herri baten artean egongo zen establezimendua.

Inguruko bi herrixka protohistorikoren zantzuak ere badaude, Biskaxun eta Adasa, eta historialari batzuen arabera, erromatarrek eremu berriak kontrolatzen zituztenean, bertakoak ibarrera jaistera behartzen zituzten, errazago zelatatzeko eta galtzadetako trafikoa garatzen eta kontrolatzen laguntzeko. Hori izan zitekeen Artziko jaurerriaren inguruko herrixka bat garatzeko beste argudio bat.

• Andre Maria eliza, XII. mendeko kristiau eliza gotikoa
• Artziko jauregia, Erdi Aroko jauregia.

1. ↑ /áɾt͡s̻i/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Artzibar
• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Artzibarko Udalako webgune ofiziala