Armena lingvo
La armena lingvo (propra nomo: Հայերեն [Hajerēn]) estas izolita grupo apartenanta al la Hindeŭropa lingvaro. La armena estas la ŝtata lingvo de Armenio kaj de la ne agnoskita ŝtato de Arcaĥa Respubliko. La tuta nombro de parolantoj ĉirkaŭ la mondo estas ĉirkaŭ 5,9 - 6,7 milionoj da homoj. Laŭ esplorado de la Masaĉuseca Instituto de Teknologio, la armena estas unu el la 50 plej influaj lingvoj en la mondo.[1]
| Armena lingvo Հայերեն / Hajeren | ||
| ||
| Mapo de disvastiĝo de la lingvo | ||
| moderna lingvo • natura lingvo | ||
|---|---|---|
| hindeŭropa lingvaro | ||
| Parolata en | Argentino, Armenio, Aŭstralio, Azerbajĝano, Barato, Brazilo, Ĉilio, Egiptio, Etiopio, Francio, Grekio, Irano, Jordanio, Kanado, Kartvelio, Kipro, Libano, Montara Karabaĥo, Rusio, Sirio, Turkio, Urugvajo, Usono | |
| Parolantoj | 6 700 000 | |
| Denaskaj parolantoj | ĉ. 6 milionoj | |
| Fremdlingvo / dua lingvo por | ĉ. 4 milionoj | |
| Skribo | armena alfabeto | |
| Oficiala statuso | ||
| Oficiala lingvo en | Armenio, Montara Karabaĥo | |
| Reguligita de | Language Committee | |
| Lingvaj kodoj | ||
| Lingvaj kodoj | ||
| ISO 639-1 | hy | |
| ISO 639-2 | ||
| Bibliografia | arm (B), hye (T) | |
| Terminologia | hye | |
| ISO 639-3 | hye | |
| Glottolog | arme1241 | |
| Angla nomo | Armenian | |
| Franca nomo | arménien | |
| Vikipedio | ||
Estas hipotezo ke la armena havas la plej grandan parencecon kun la greka lingvo. Kune kun kelkaj formortintaj lingvoj (friga, trakia, daka, iliria, kaj peonia), ĝi kuniĝas en la pra-balkana lingva branĉo. Kelkaj esploristoj kredas ke la hipotezo pri la proksima rilato de la greka kaj friga kun la armena ne estas konfirmita en la lingva materialo. Estas indikite, ke la friga plej proksimas al la antikvaj grekaj kaj malnovaj makedonaj lingvoj, ĉar ĝi kombinas pli da trajtoj kun la antikva greka ol kun aliaj hindeŭropaj lingvoj. Modernaj glotokronologiaj studoj faritaj de K. Atkinson, ne konfirmas la ekziston de la greka-armena lingvo.[2]
La armena lingvo havas pli fruan genezon kompare kun la greka. La armena kiel sendependa lingvo ekzistas de la 6-a jarcento a.K. Inter la hindeŭropaj lingvoj estas unu el la plej antikvaj lingvoj. La moderna armena alfabeto estis kreita de Mesrop Maŝtoc en 405 p.K. Nuntempe, la lingvo estas reprezentita de okcident-armenaj kaj orientaj armenaj variantoj.
Dum sia longa historio, distingita en speciala hindeŭropa lingvaro, la armena lingvo poste ekkontaktis kun diversaj hindeŭropaj kaj ne-hindeŭropaj lingvoj - ambaŭ vivaj kaj nun mortintaj - prenante de ili kaj alportante ĝis hodiaŭ multe de tio kio povis konservi rektajn skribajn atestojn. En malsamaj tempoj, la hitita kaj la hurida, urarta, akada, aramea, siria, araba, parta, persa, kartvela, greka kaj latina lingvoj estis en kontakto kun la armena lingvo. Ĉi tiuj datumoj estas aparte gravaj por urartologoj, iranologoj, kartvelistoj, kiuj derivas multajn faktojn el la historio de la lingvoj, kiujn ili studas de la armena.[3]
La armena lingvo havas unikan alfabeton. Ĝi estis kreita de Mesrop Maŝtoc en 405. Maŝtoc, kun la intenco krei la armenan alfabeton, ekzamenis kelkajn el la manuskriptoj skribitaj en fremdaj lingvoj vojaĝante al la urboj Dijabakiro, Urfa kaj Samosat, kaj malkaŝante la armenajn literojn en 405. La kreo de la alfabeto ankaŭ donis la renaskiĝon de literaturo kaj la fundamento de ora epoko en la armenlingva literaturo. La kreado de la armena alfabeto ne nur donis skribsistemon al la lingvo, sed normigis ĝin.[4]
Ĉefaj dialektoj
redaktiEstas tri lingvoformoj de la armena vaste akceptataj, plus la transira periodo de la lingvo, konata kiel kilikia aŭ mezarmena:
- klasika armena lingvo (aŭ Grabaro), kiu ekde la 5-a jarcento estis skribata. En religiaj okazoj ĝi ankoraŭ estas uzata dum la moderna epoko. En tiu lingvo ekzistas riĉa literaturo pri religiaj temoj, historiaj okazintaĵoj, poezio kaj epiko.[5]
- Kilikia armena lingvo: estas meza stadio de la armena lingvo dum la Mezepoko, inter la klasika kaj la modernaj branĉoj de la lingvo. Ĝi estis la lingvo de la Armena reĝlando en Kilikio. Dum ĝia uzado, la armenoj enkondukis du pliajn literojn en la alfabeton. Nuntempe ĝi estas mortinta lingvo.
- orient-armena lingvo (propra nomo: Արևելյան հայերեն [Arevelian Hayerēn]), la oficiala lingvo de la Respubliko Armenio, kiu ankaŭ estas parolata de grupo en Irano.[6]
- okcident-armena lingvo (propra nomo: Արևմտյան հայերեն [Arevmtian Hayerēn]), kiu elorigine estis hejma en Anatolio, post la amasa masakro dum la unua mondmilito ankaŭ estas parolata de multaj armenoj en la diasporo.[7]
Entuta nombro de parolantoj estas ĉirkaŭ 6,7 milionoj (en 1999), el tiuj pli ol 3 milionoj nuntempe loĝas en la Respubliko Armenio.
Enklasado
redaktiLa armena lingvo similas al la greka lingvo en vortstoko (multaj similaĵoj laŭ vidpunkto de etimologia deveno). La armena ankaŭ havas multajn pruntovortojn el la irana, franca, latina kaj rusa lingvoj.[8] La distingaĵoj de la armena lingvo estis rekonitaj de filologo Johann Heinrich Hübschmann (1875)[8]
Ĝiaj fonologio kaj sintakso estas influitaj de la najbaraj kaŭkazaj kaj tjurkaj lingvaroj. Kelkaj dialektoj de la armena posedas ejektivojn, kio estas ne tipa por hindeŭropaj lingvoj kaj verŝajne rezultis el la influo de la najbaraj lingvoj. La akcento kutime restas sur la lasta silabo.
La armena havas riĉan kazo-sistemon (7 kazoj), sed ne faras genran distingon. La plejmulto el arkaismaj sintezitaj verbformoj anstataŭiĝis per analitikaj konstruaĵoj (kun helpverbo). La konjunktivo ne plu estas uzata. La armena estas lingvo kun vortordo subjekto-predikato-objekto (SPO). La pozicio de nedifina artikolo varias inter la orient-armena kaj la okcident-armena. Oriente ĝi antaŭas, okcidente malantaŭas la substantivon.[9]
La armena estas skribata uzante sian propran alfabeton, kiu estis kreita de cenobito Mesrop Maŝtoc. Ĝi konsistas el 38 literoj.
Historio
redaktiOriginoj
redaktiLa armena estas sendependa branĉo de la hindeŭropaj lingvoj.[10] Ĝi interesas lingvistojn pro siaj apartaj fonologiaj evoluoj en tiu familio. Armena montras pli da satemigo ol kentumigo, kvankam ĝi ne estas klasifikita kiel aparteno al iu el ĉi tiuj subgrupoj. Iuj lingvistoj provis konkludi ke armena, greka (friga) kaj hind-irana estis dialekte proksimaj unu al la alia; ene de ĉi tiu hipoteza dialekta grupo, la pra-armena situo inter la pra-greka kentum-subgrupo kaj pra-hindirana (satema subgrupo).[11]
Armenio estis unulingva lando antaŭ la dua jarcento a.K. plej malfrue. Ĝia lingvo havas longan literaturan historion, kun traduko de la 5a-jarcenta biblio kiel ĝia plej malnova konservanta teksto. Ĝia vortprovizo historie estis influita de okcidentaj Meza-iranaj lingvoj, precipe parta, kaj laŭ pli malgranda kvanto de greka, persa kaj siria. Ekzistas du normigitaj modernaj literaturaj formoj, orienta armena kaj okcidenta armena, kun kiuj plej nuntempaj dialektoj estas reciproke kompreneblaj.[12]
Kvankam armenoj estis konataj en la historio multe pli frue (ekzemple, ili estis menciitaj en la 6-a jarcento a.K. Behistun-surskribo kaj en la historio Anabazo de Ksenofono), la plej malnova pluvivanta armenlingva teksto estas la 5-a-jarcenta traduko de la Biblio fare de monaĥo Mesrop Maŝtoc, kiu kreis la armenan alfabeton en 405, tiutempe ĝi havis 36 leterojn. Iuj ankaŭ atribuas al li la kreadon de la kaŭkaz-albana alfabeto. En la Anabazo, Ksenofono priskribas multajn aspektojn de la armena vivo kaj gastamo post ĉirkaŭ 401 aK. Li raportas, ke la armena popolo parolis lingvon, kiu al lia orelo sonis kiel la lingvo de la persoj.[13][14]
Fruaj kontaktoj
redaktiW. M. Austin (1942) konkludis, ke estis frua kontakto inter armenaj kaj anatoliaj lingvoj, bazitaj sur tio, kion li konsideris komunaj arkaismoj, kiel la manko de ina sekso kaj la foresto de hereditaj longaj vokaloj. Tamen, male al komunaj novigadoj (aŭ sinapomorfio), la komuna reteno de arkaismoj (aŭ simpleziomorfo) ne estas konsiderata konkluda pruvo de periodo de komuna izolita evoluo.[15]
En 1985, la sovetia lingvisto Igor Diakonov rimarkis la ĉeeston en klasika armena lingvo de tio, kion li nomas "Kaŭkaza substrato" identigita de pli fruaj kleruloj, konsistante el pruntaĵoj de la kartvelaj kaj nordorientaj kaŭkazaj lingvoj. Notante, ke Hurid-urartaj popoloj loĝis la armenan altebenaĵon en la 2-a jarmilo a.K., Diakonov identigas en armena hurid-urarta substrato ekde terminoj sociaj, kulturaj kaj bestaj kaj plantoj kiel ałaxin "sklavino" (← Hur. Al ( l) a (e) ḫḫenne, cov "maro" (← Urart. ṣûǝ "(enlanda) maro", ułt "kamelo" (← Hurr. uḷtu), kaj xnjor "pomo (arbo)" (← Hurr. uriinzuri) ).[16] Iuj el la esprimoj, kiujn li donas, agnoskas, havas akadan aŭ sumeran devenon, sed li sugestas, ke ili estis pruntitaj tra hurida aŭ urarta lingvoj. Pro tio, ke ĉi tiuj pruntoj ne suferas solidajn ŝanĝojn, karakterizajn por la disvolviĝo de la armena de la pra-hindeŭropa, li datiĝas sian prunton al tempo antaŭ la skribita registro sed post la pra-armena lingvo.[17]
Pruntedonaj vortoj el iranaj lingvoj, kune kun la aliaj antikvaj raportoj kiel tiu de Ksenofono, komence gvidis lingvistojn erare klasifiki la armenan kiel iranan lingvon. Sciencistoj kiel Paul de Lagarde kaj F. Müller kredis, ke la similaĵoj inter la du lingvoj signifas, ke irana kaj armena estas la sama lingvo. La distingeco de armena estis rekonita kiam filologo Johann Heinrich Hübschmann (1875) uzis la komparan metodon por distingi du tavolojn de iranaj vortoj de la pli malnova armena vortaro. Li montris, ke la armena ofte havis 2 morfemojn por unu koncepto, kaj la ne-iranaj komponantoj donis koheran hindeŭropan koheron diferencan de la irana, kaj ankaŭ pruvis, ke la fleksia morfologio diferencas de tiu en iranaj lingvoj.[18]
Grek-armena hipotezo
redaktiLa hipotezo ke la greka estas la plej proksima vivanta parenco de la armena lingvo devenas de Holger Pedersen (1924), kiu notis, ke la nombro de grek-armenaj leksikaj vortoj estas pli granda ol tiu de kompromisoj inter armena kaj ajna hindeŭropa lingvo. Antoine Meillet (1925, 1927) plue esploris morfologian kaj fonologian kompromison, postulante, ke la gepatraj lingvoj de la greka kaj armena estas dialektoj en tuja geografia proksimeco en la pra-hindeŭropa periodo. La hipotezo de Meillet fariĝis populara post sia Esquisse (1936). Georg Renatus Solta (1960) ne tro postulas pri tia grek-armena parenceco, sed li konkludas ke konsiderante kaj la leksikon kaj la morfologion, la greka estas klare la dialekto plej proksima al la armena. Eric P. Hamp (1976, 91) subtenas la grek-armenan hipotezon, anticipante eĉ tempon "kiam ni devus paroli pri helen-armena" (signifante la postulon de greka-armena pralingvo).[19] Armena kundividas la aŭgmenton, kaj negacion derivitan de la frazo pra-hindeŭropa lingvo *ne h₂oyu kʷid ("neniam io ajn" aŭ "ĉiam nenio"), kaj la reprezento de vortosistemaj laringoj per protetaj vokaloj, kaj alia fonologia kaj morfologiaj trajtoj kun la greka. Tamen, kiel Fortson (2004) komentas, "kiam ni atingas niajn plej fruajn armenajn registrojn en la 5-a jarcento p.K., la atesto de ia tia frua parenceco estis reduktita al kelkaj tentaj pecoj".[20][21][22]
Grek-armen-arja hipotezo
redaktiGrek-armen-arja estas hipoteza klado ene de la hindeŭropa familio, praulo de la greka lingvo, la armena, kaj la hind-iranaj lingvoj. Grek-arj unuo estus dividita je pra-greka kaj pra-hind-irana meze de la 3-a jarmilo a.K. Implicite, pra-armena estus situanta inter pra-greka kaj pra-hind-irana, kongrue kun la fakto, ke armenoj dividas iujn trajtojn nur kun hind-irananaj (la satem-ŝanĝo) sed aliaj nur kun la greka (s> h).
Grek-arja havas relative ampleksan subtenon inter hindeŭrop-istoj, ĉar la hindeŭropa hejmlando troviĝas en la Armenaj Altebenaĵoj, la "armena hipotezo". Fruaj kaj fortaj pruvoj estis donitaj de la ekzameno de Eulero en 1979 pri komunaj trajtoj en greka kaj sanskrita nominala fleksio.
Uzata kune kun la grek-armena hipotezo, la armena lingvo ankaŭ estus inkluzivita sub la etikedo Arja-Grek-Armena, dividante en pra-greka /friga kaj "Armen-arja" (praulo de armena kaj hind-irana).[23]
Evoluo
redaktiKlasika armena lingvo (grabar), atestita de la 5-a jarcento ĝis la 19-a jarcento kiel la literatura normo (ĝis la 11-a jarcento ankaŭ kiel parolita lingvo kun malsamaj variaĵoj), estis parte anstataŭigita de Meza armena, atestita ekde la 12-a jarcento ĝis la 18-a jarcento. Faka literaturo preferas "malnovan armenan" por grabaro kiel tuto, kaj nomas kiel "klasika" la lingvon uzitan en la 5-a-jarcenta literaturo, "Post-Klasikaĵo" de la malfruaj 5-a ĝis 8-a jarcentoj, kaj "Malfrua Grabaro" tiu de la periodo kovrante la 8-a ĝis 11-a jarcentoj. Poste ĝi estis uzata ĉefe en religia kaj faka literaturo, escepte de renaskiĝo dum la frua moderna periodo, kiam oni provis provizi ĝin kiel la lingvon de literatura renaskiĝo, kun novklasikaj inklinoj, per la kreado kaj disvastigo de literaturo en diversaj ĝenroj, precipe de la Mekitaristoj. La unua armena periodaĵo, Azdarar, estis publikigita en grabaro en 1794.[24]
La klasika formo pruntis multajn vortojn el mez-iranaj lingvoj, ĉefe partia, kaj enhavas pli malgrandajn inventarojn de pruntvortoj el greka, siria, araba, mongola, persa, kaj indiĝenaj lingvoj kiel urarta. Penado por modernigi la lingvon en Bagratida Armenio kaj la Armena Reĝlando en Kilikio (11-14-a jarcentoj) rezultigis la aldonon de du pliaj literoj al la alfabeto ("օ" kaj "ֆ"), alportante la totalan nombron al 38.[25]
La Lamentoj de Gregorio de Narek (951-1003) estas ekzemplo de la disvolviĝo de stilo de literaturo kaj skribo de la malnova armena lingvo de la 10-a jarcento. Krom levi la literaturan stilon kaj vortprovizon de la armena lingvo aldonante multe pli ol mil novajn vortojn, per siaj aliaj himnoj kaj poemoj Gregorio pavimis la vojon al siaj posteuloj por inkludi laikajn temojn kaj regionajn lingvojn en siaj skribaĵoj. La ŝanĝo de temoj el plejparte religiaj tekstoj al verkadoj kun laikaj vidpunktoj plibonigis kaj riĉigis la vortprovizon. "Vorto de Saĝo", poemo de Hovhannes Sargavak dediĉita al sturno, legitimas poezion dediĉitan al naturo, amo aŭ ina beleco. Iom post iom, la interesoj de la loĝantaro ĝenerale reflektis ankaŭ aliajn literaturajn verkojn. Konstantino Jerzinkaci kaj pluraj aliaj eĉ prenas la nekutiman paŝon kritiki la eklezian establon kaj trakti la sociajn aferojn de la armena patrujo. Tamen, ĉi tiuj ŝanĝoj reprezentis la naturon de la literatura stilo kaj sintakso, sed ili ne konsistigis grandegajn ŝanĝojn en la fundamentoj de la gramatiko aŭ la morfologio de la lingvo. Ofte, kiam verkistoj kodigas parolitan dialekton, aliaj lingvouzantoj tiam estas instigitaj imiti tiun strukturon tra la literatura aparato konata kiel paralelismo.[11][12]
En la 19-a jarcento, la tradicia armena patrujo denove estis dividita. Ĉi-foje, orienta Armenio estis konkerita al kaĝaroj fare de la Rusa Imperio, dum Okcidenta Armenio, enhavanta du trionojn de historia Armenio, restis sub otomana regado. La antagonisma rilato inter la rusaj kaj otomanaj imperioj kondukis al kreado de du apartaj kaj malsamaj medioj sub kiuj la armenoj vivis. Duonvoje tra la 19-a jarcento, du gravaj koncentriĝoj de armenaj komunumoj estis plue solidigitaj.[26][26] Pro persekutoj aŭ la serĉado de pli bonaj ekonomiaj ŝancoj, multaj armenoj vivantaj sub otomana rego iom post iom transloĝiĝis al Konstantinopolo, dum Tbiliso fariĝis la centro de armenoj vivantaj sub rusa regado. Ĉi tiuj du kosmopolitaj urboj tre baldaŭ fariĝis la primaraj polusoj de la armena intelekta kaj kultura vivo.[27]
La enkonduko de novaj literaturaj formoj kaj stiloj, same kiel multaj novaj ideoj vastigantaj Eŭropon, atingis armenojn vivantajn en ambaŭ regionoj. Ĉi tio kreis ĉiam kreskantan bezonon altigi la popola,aŝĥarabar, al la digno de moderna literatura lingvo, kontraste kun la tima anakronisma klasika armena lingvo, grabar. Multaj dialektoj ekzistis en la tradiciaj armenaj regionoj, kiuj, malsame kiel ili, havis iujn morfologiajn kaj fonetikajn ecojn komune. Surbaze de ĉi tiuj ecoj aperis du gravaj normoj:[26]
- Okcidenta normo: La enfluo de enmigrintoj el diversaj partoj de la tradicia armena patrujo al Konstantinopolo kristaligis la oftajn elementojn de la regionaj dialektoj, malfermante la vojon al stilo de skribado, kiu postulis pli mallongan kaj flekseblan formon ol Grabaro.
- Orienta normo: La dialekto de Erevano disponigis la kunigajn elementojn de orienta armeno, centrita en Tbiliso, Kartvelio. Simila al la okcident-armena varianto, la Moderna orienta normo estis en multaj manieroj pli praktika kaj alirebla por la plimultoj ol Grabaro.[28]
Ambaŭ centroj vigle daŭrigis la antaŭenigon de moderna normigita lingvo. La disvastiĝo de ĵurnaloj en ambaŭ versioj (Orienta kaj Okcidenta) kaj la disvolviĝo de reto de lernejoj kie modernaj armenaj lingvoj estis instruitaj, draste pliigis la indicon de legado (malgraŭ la malhelpoj de la koloniaj administrantoj), eĉ en malproksimaj kamparaj areoj. La apero de literaturaj verkoj plene verkitaj en la modernaj versioj legitimigas la ekziston de la lingvo. Komence de la 20-a jarcento ambaŭ variaĵoj de la sola moderna armena lingvo superis Grabaron kaj malfermis la vojon al nova kaj simpligita gramatika strukturo de la lingvo en la du malsamaj kulturaj sferoj. Krom pluraj morfologiaj, fonetikaj kaj gramatikaj diferencoj, la plej ofta vortaro kaj ĝenerale analogaj reguloj de gramatikaj fundamentoj permesas al uzantoj de unu varianto kompreni la alian, se ili flue regas unu el la literaturaj normoj.[29] Persian,[30]
Post la Unua Mondmilito, la ekzisto de la du modernaj versioj de la sama lingvo estis sankciita eĉ pli klare. La Armena Soveta Socialisma Respubliko (1920-1990) uzis orientan armenan kiel ĝia oficialan lingvon, dum la diasporo kreita post la armena genocido konservis la okcidentan armenan dialekton.[31]
Modernaj ŝanĝoj
redaktiLa du modernaj literaturaj dialektoj, okcidenta (origine asociitaj kun verkistoj en la Otomana Imperio) kaj orienta (origine asociitaj kun verkistoj en la Rusa Imperio), forigis preskaŭ ĉiujn siajn turkajn leksikajn influojn en la 20-a jarcento, ĉefe post la armena genocido.
Vortprovizo
redaktiLaŭ datumoj de la fino de la 20-a jarcento, la vortprovizo de la armena literatura lingvo estis ĉirkaŭ 150,000 vortoj. La "Dialektologia Vortaro de la Armena Lingvo" inkluzivas pli ol 100.000 dialektajn vortojn. La nombro de vortoj en antikva armena lingvo estis pli ol 60.000 vortoj registritaj en liturgiaj kaj laikaj verkoj tra la jarcentoj.[32]
La armena lingvo, same kiel ĉiuj lingvoj kun longa historio, enhavas tavolojn de diversaj originoj.
Iranaj pruntaĵoj en armena lingvo estas la plej granda nombro. La historiaj radikoj de ĉi tiu fakto estas klarigitaj per la tre longaj kaj profundaj kontaktoj de la armena popolo kun tiuj, kiuj regis en Irano kaj, foje, en la Altebenaĵoj de Armenio, la antikvaj ŝtatoj, ĉefe kun la Regno de la Partoj 3-a jarcento a.K. - 3-a jarcento p.K.).[33]
Laŭ Diakonov, estas granda nombro de pruntaĵoj, precipe de la parta lingvo kaj relative malmultaj vortoj de la meza persa lingvo. Laŭ Aĝarjan, la totala nombro de ĉiuj iranaj pruntaĵoj estas ĉirkaŭ 1.405 vortoj, inkluzive de 960 mezpersaj (pahlavi) kaj 445 vortoj, kiuj konsistigas la Novan Persan tavolon aperinta post la 11-a jarcento. Samtempe, el ĉiuj iranaj pruntaĵoj, laŭ Hovhannisjan, ĉirkaŭ 130 vortoj troviĝas en la skribitaj armenaj fontoj nur 1-2 fojojn. Proksimume 581 mezpersaj vortoj kaj 103 novaj persaj vortoj pluvivis en moderna armena. Samtempe la plej multaj iranaj pruntaĵoj rilatas al ŝtata administrado, feŭda vivo, literaturo kaj aliaj abstraktaj konceptoj, ktp. Oni ankaŭ notu, ke kelkaj el ĉi tiuj vortoj, siavice, estas prenitaj de la persa el aliaj antikvaj lingvoj, sed estisenkondukitaj en la armenan pere de la persa. Tra la armena lingvo, la irananoj penetris en kartvelan. La plimulto de la kartvelaj pruntaĵoj de la mezpersa devenas de la armena lingvo.[34]
La nombro de grekaj pruntaĵoj, laŭ Aĝaryan, estas 916 vortoj (inkluzive de tiuj de la meza armena kaj moderna armena lingvo), el kiuj 164 estas uzataj en moderna armena literatura lingvo. Laŭ Hovhannisjan, la nombro de grekaj pruntaĵoj estas 293 vortoj.
La armenoj ankaŭ kontaktis la antikvajn ŝemidajn popolojn. La ekzisto de du tavoloj el aramea origino en la antikva armena lingvo estis pruvita. La plej malnovaj esprimoj, ĉefe rilataj al komerco kaj metiarto, same kiel klerikaj, devenas de la tempo de la aĥemenidoj (6-a-4-a jarcentoj a.K.) kaj Tigrano la Granda (95-55 a.K.); pli posta tavolo, vortoj de preĝlibra karaktero, estis transdonita al Armenio kune kun la kristana eklezio. La nombro de siriaj pruntaĵoj, laŭ Hovhannisjan, estas ĉirkaŭ 130 vortoj. Aĝarjan identigas kvar historiajn tavolojn kaj nomigas la tutan nombron de pruntaĵoj de 209 vortoj, el kiuj 120 ankaŭ estas uzataj en moderna armena lingvo. El ĉiuj pruntaĵoj, 27 vortoj povas esti spuritaj ĝis la asiria-babilona historia tavolo. Inter tiaj vortoj, ekzemple, "sigelo" kanniki.[35]
Aĝarjan identigas 10 latinajn vortojn konservita rekte el la romia-armena rilato (2-a a.K - 4-a jarcento p.K.) en antikvaj tempoj: կայսր (kajsr) - caesar (cezaro), արկղ (arkł) - arcla (kaso, skatolo), սկուտղ (skutł) - Scutella, սիտղ (SITL) - situla, կառք (Kark') - carrus (ĉaro), ղենջակ (łenǰak) - linteum, բաստեռն (basteṙn) - basterna, լկտիք (lktik') - Lectica, մարգարիտ (Margarit).
En la armena literatura lingvo, meze de la 20-a jarcento, estis nur ĉirkaŭ 20 turkaj pruntaĵoj. En sia libro "La turkaj pruntaĵoj en la armena lingvo" de 1902, Aĝarjan citis vortojn el la dialektoj de Konstantinopolo, Van, Montara Karabaĥo, Naĥiĉevan-ĉe-Dono, kiuj estis prenitaj el la turka kaj azerbajĝana lingvoj.[36]
Alfabeto
redaktiLa moderna armena lingvo uzas la originalan armenan alfabeton. La alfabeto estis kreita en 405 de la saĝulo kaj pastro Mesrop Maŝtoc kaj komence konsistis el 36 literoj, el kiuj 7 estas vokaloj kaj 29 konsonantaj literoj.[37]
Dum pli ol mil sescent jaroj, la armena alfabeto ekzistis preskaŭ senŝanĝa. En la 11-a jarcento, du pliaj literoj estis aldonitaj - Օ kaj Ֆ.
Dum sia longa historio, la grafika skemo de la armenaj literoj suferis iujn ŝanĝojn. La plej frua formo estas rondigita erkatagir (fera skribo) kiu distingiĝis pro sia monumenteco, kiu regis ĝis la fino de la 13-a jarcento. Ekde ĉi tiu periodo, pli kursiva formo - bolorgir disvastiĝis. Ĝiaj unuaj ekzistantaj specimenoj devenas de la malfrua 10-a jarcento. Ankaŭ en la Mezepoko, la kaligrafiaj formoj ŝhagiro kaj notrgiro estis oftaj.[38]
| ա | բ | գ | դ | ե | զ | է | ը | թ | ժ | ի | լ | խ | ծ | կ | հ | ձ | ղ | ճ | մ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | b | g | d | je/e | z | e | ë | t’ | ž | i | l | x | ts | k | h | dz | ṙ | tš | m |
| յ | ն | շ | ո | չ | պ | ջ | ռ | ս | վ | տ | ր | ց | ւ | փ | ք | օ | ֆ | ու | և |
| j | n | š | vo/o | tš’ | p | dž | r | s | v | t | r’ | ts’ | w | p’ | k’ | o | f | u | yew/ew |
La unua frazo en armena lingvo tradukita de Mesrop Maŝtoc post kiam li inventis la literojn, laŭdire, estas la unua linio de la Libro de Proverboj de Salomono:
| “ | Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ: Čanačʿel zimastutʿiwn ew zxrat, imanal zbans hančaroy. «Por scii saĝon kaj moralinstruon; Por kompreni parolojn de prudento.» |
” |
—Sentencoj, 1:2. | ||
La historio de la studo de la Armena lingvo
redakti5a - 10a jarcentoj
redaktiLa unua esploristo de la armena lingvo estas Mesrop Maŝtoc mem (361-440), kiu kreis la armenan alfabeton ĉirkaŭ la jaro 405. Post kreo de la alfabeto, Maŝtoc kun grupo de monaĥaj sciencistoj determinis la fonetikajn kaj literumajn normojn de la armena lingvo .[11] En la dua duono de la 5-a jarcento, la Gramatika Arto de Dionizo de Trakio (2-a - 1-a jarcentoj a.K.) estis tradukita armenlingve, kio markis la komencon de nova stadio en la studado de la armena lingvo, la formado de ĝiaj propraj lingvaj vidpunktoj kaj la unua sendependa lingva armena disciplino . Grava kvanto da gramatikaj verkoj ekaperis ekde ĉi tiu jarcento. Ĉi tiu laboro iĝis la bazo de la verkoj de lingvaj akademianoj de fru-mezepoka kaj mezepoka Armenio - Mambra Vertsanoha (5-a jarcento),[15] David Anhaght (5-6-a jarcento),[1] Movses Kertogh (7-a jarcento), kaj aliaj. Jeznik Koghbaci entreprenis la unuan provon distingi dialektojn de la armena lingvo per distingado de "pli malaltaj" kaj "superaj" dialektoj . David Kerakan (5-a-6-a jarcentoj) en "Gramatika Interpretado" faris specialan kontribuon al la klasifiko de la principoj de la etimologio de la armena lingvo.[10] David bezonis sufiĉan singardecon por establi la etimologion, notante "Trovi la etimologion ne estas afero de ĉiuj, sed nur de la saĝuloj. Stepanos Sjunetzi (735) kredis, ke gramatiko devas baziĝi sur literaturo kiel primara fonto de materialo; ĉi-lasta ankaŭ starigis demandojn pri la rolo de la gramatiko en solvo de problemoj de ortografio kaj ortoepio, kritiko de literaturaj tekstoj ktp. Sjuntsi donis la unuan klasifikon de armenaj dialektoj, distingis centrajn kaj periferiajn dialektojn, listigas 7 periferiajn dialektojn de la armena lingvo kaj notas ilian literaturan signifon:[39]
Kaj ankaŭ oni devas scii ĉiujn dialektojn periferiajn de la propra lingvo, kiu estas la esenco de Korĉajko kaj Ĥuto kaj Kvara Armenio kaj Alta Armenio kaj Sjuniko kaj Arcaĥo , kaj ne nur la mezaj kaj centraj dialektoj estas taŭgaj.
Ekde la fino de la 7-a jarcento, la unuaj vortaroj aperas kun alfabeta aranĝo de vortoj. La unua vortaro de ĉi tiu tipo estis la traduko de la greka onomastiko. Ĝi listigas la nomojn de la hebreaj literoj, tiam la hebreaj vortoj estas transdonitaj en la armenan skribsistemon kun ilia traduko al la armena. Ekde la fino de la 10-a jarcento, la leksikografio de Armenio travivis rapidan floradon.[40]
La gramatika laboro de la dua duono de la 9-a jarcento, verkita de Amama Arevelzi, estas ĉefe teologia. Jam post la restarigo de la sendependa armena reĝlando de la bagratidoj, tiel nomata, Bagratida Armenio, nova florado de ĉiuj specoj de kulturo kaj scienco ekiĝis, inkluzive intereson pri filozofio, gramatiko, retoriko kaj ĉiuj malnovaj sciencaj tradicioj.[12]
11a - 16a jarcentoj
redaktiPost kiam la lando perdis sian sendependecon, akademianoj kaj preĝejestroj de Armenio daŭre kreis vortarojn kaj gramatikajn verkojn dediĉitajn al la armena lingvo. Nova pliiĝo en la armena gramatika pensado estas observata ekde la 11-a kaj, precipe, en la 12-a - 13-a jarcentoj. Grigor Magistros (ĉ. 990-1059) en sia gramatika verko inkluzivas kompilon de la ideoj de ĉiuj antaŭaj armenaj gramatikoj. Li unue notis la enan transformon de grabaro. En la studo de etimologio, li konsideris la artikulacian klasifikon de sonoj kaj materialoj de aliaj lingvoj,[13][14] liberigis etimologion de arbitraj interpretoj; donis al ĝi sciencan bazon. Magistros asertis la neceson koni la lingvojn per kiuj la armenoj kontaktiĝas; protestoj kontraŭ arbitra etimologio:[41]
Se iu etimologigas tiajn vortojn, oni faros grandan eraron. Multfoje oni vidis kiel tiaj etimologiitaj vortoj pruntitaj de aliaj lingvoj, niaj najbaroj, kaj eĉ homoj konsideris sin saĝuloj, kaj ĉi tio ŝajnas nescio pri lingvoj.
| Mesrop Maŝtoc (ок. 990—1059), Interpreto de la Gramatiko |
Hovhannes Jerznkaci (ок. 1230—1293), «Kolekto de gramatikaj interpretoj» |
Jesaji Nŝeci (1260/1265—1338), «Gramatikaj difinoj» |
Arakel Sjuneci (1350—1425), «Mallonga gramatika analizo» |
Grava evento de la epoko estas la unua ortografia reformo. En la dua duono de la 12-a jarcento, Aristako Griĉ verkis la vortaron de la armena lingvo. La plej signifa monumento de gramatika arto de la epoko estas la kompilo de Hovhannes Jerznkaci (ĉ. 1230-1293) "Kolekto de gramatikaj interpretoj", kompletigita en 1291.[42][43] Erznkaci transdonis konjugacio-tabelojn kun ekzemploj de malnova kaj meza armena lingvoj. La verkoj de Jesai Nŝeci (1260/1265 - ĉ. 1338), Hovhannes Corecoci (1270-1338) ("Mallonga recenzo pri gramatiko"), Gregorio Tatevaci (1346-1409) ankaŭ estas konataj. Arakel Sjunetzi (ĉ. 1350-1425) en La Mallonga Gramatika Analizo pritraktas la fiziologiajn bazojn de parolado, donas detalan klasifikon de ĉiuj specoj de silaboj. Grava kontribuo al la disvolviĝo de la armena lingvistiko estis Gevorg Skevraci (13a jarcento) - aŭtoro de 3 verkoj: "Instrukcio pri la ecoj de silaboj", "Instrukcio pri prozodio" kaj "Instrukcio pri la arto de skribado". Li disvolvis la lingvajn principojn de Aristako Griĉ; unue solvis la principojn de la armena lingvo-farado; traktis demandojn pri gramatiko kaj interpunkcio; evoluigis transigajn regulojn. La rekomenditaj reguloj de Skevraci estas uzataj en la armena lingvo ĝis nun kun malgrandaj ŝanĝoj.[44] Hovhannes Krneci (1290 / 1292-1347) en sia verko "Pri Gramatiko", kompletigita en 1344, donis kompletan priskribon de la armena lingvo; elmetis la plenan kurson de ĝia sintakso. Vardan Arevelci (ĉ. 1198-1271), aŭtoro de du gramatikaj verkoj, en la eseo "Pri Partoj de Parolado" ankaŭ priskribis la principojn de la sintakso de la armena lingvo kaj, laŭ funkcia bazo, identigis 8 partojn de vorto. Arevelci protektis la rajtojn de la meza armena lingvo, perceptante ŝanĝojn en la lingvo kiel natura procezo:.[45]
Kio estas pli malbona, se iu anstataŭ erkotasan ("dek du" en antikva armena) parolas tasnejerku ("dek du" en parolata lingvo)
Armena leksikografio daŭre evoluas en la Alta Mezepoko. Multnombraj klarigaj vortaroj estas kreitaj de individuaj aŭtoroj aŭ verkoj, kaj ankaŭ pli ĝeneralaj. La Armena-persa Vortaro de Vardan, datiĝinta el 11-a aŭ 12a jarcentoj jarcentoj, estas konata. El la dulingva aŭ trilingva vortaroj konataj kiel "araba-persa-armena vortaro" 13-a aŭ 14-a jarcento. Ĝi estas konservita nur fragmente kaj enhavas 225 vortojn. Filozofiaj kaj kuracistaj terminologiaj vortaroj pluvivas.[46]
Hakobo el Krimeo (1360–1426) verkis gramatikan artikolon resumante sian scion pri literumado. En la 16-a jarcento, Azaria Ĝugaeci, aŭtoro de Gramatikaj Interpretoj kaj David Zejtunci, esploris pri la gramatiko de la armena lingvo. En 1567, Abgar Tokaci publikigis la unuan presitan alfabeton de la armena lingvo - "Malgranda Gramatiko aŭ Alfabeto" ( Փոքր քերականություն կամ այբբենարան, Pokr kerakanutjun kam ajbbenë".[47]
17a - 18a jarcentoj
redaktiEkde la mezo de la 16-a jarcento, eŭropaj sciencistoj ankaŭ komencis montri intereson pri la armena lingvo, sed la studo de la armena lingvo en Eŭropo komenciĝis en la unua duono de la 17-a jarcento. Ekde ĉi tiu jarcento la historio de la armena lingvistiko eniris novan historian periodon, nomatan "latinigita armena", pro la latinaj esprimaj formoj artefarite enkondukitaj de gramatikoj. Sed malgraŭ tio, ĉi tiu periodo estis grava paŝo en la historio de armena lingva pensado. Sciencistoj priskribis preskaŭ la tutan strukturon de la armena lingvo; eĉ pli profunde en ĝiajn ecojn.[5]
En 1624, Francesco Rivola publikigis la armenan gramatikon, kiu tamen, estis libera je forta romanigo kaj raciigo de la gramatikaj reguloj karakterizaj de postaj aŭtoroj. En 1637 Simeon Ĝugaeci (malfrua 16-a jarcento - 1657) verkis la libron Libro nomata Gramatiko, en kiu li analizis detale ĉiujn aspektojn de la armena lingvo - gramatiko, fonetiko, leksiko, ktp. La sekva esploristo estis Clement Galanus, kiu eldonis en 1645 "Gramatiko kaj Logiko", ankaŭ dediĉita al la armena lingvo. Ĉi-lasta uzis la verkojn de antaŭaj armenaj gramatikoj. Voskan Jerevanci (1614-1674), aŭtoro de pluraj libroj pri la lingvo, en la Libro de Gramatiko (1666) faris la studon de la antikva armena lingvo. En 1674 eldonis la purecon de la armena parolado aŭ armena gramatiko de Hovhannes Olov (1635-1691) kun kiu komenciĝas nova epoko de scienca studado de armena stilo. En la sama jaro, lia "armena gramatiko" (latina) estis publikigita. Hovhannes Ĝugaeci en 1693 verkis "Mallonga Gramatiko kaj Logiko", surbaze de la principoj de Simeon Ĝugaeci. Kombinante la principojn de la armenaj interpretistoj de Dionizo kun la principoj de la tielnomita "latinigita gramatiko", verkis sian "Libron de Gramatiko" Ĥaĉatur Karneci (1666-1740).[48][49]
Jam ĉe la 17-a - 18-a jarcentoj, armenaj pensuloj laboris pri la aliroj de kompara historia lingvistiko.
Ekde la unua duono de la 18-a jarcento estas tendenco foriĝi de la latinigo de gramatiko, kiu daŭris ĉirkaŭ jarcenton. John Joachim Schröder (1680-1756) publikigis en 1711 la verkon "La vortrezoro de la armena lingvo" kun malsama priskribo. La libro ankaŭ priskribas la orientan version de la "popola" lingvo. Schroeder precipe kritikas Clement Galanus kaj Hovhannes Tin pro artefaritaj novigoj. Mĥitar Sebastaci (1676-1749), la romanigo kaj artefaritaj novigoj de kelkaj antaŭaj fakuloj estas eĉ pli kritikitaj. En 1730 lia "Gramatiko de Malnova Armena Lingvo" estis publikigita en Venecio. Poste ĉi tiu laboro iĝis la bazo por kartvela gramatiko, kompilita en 1753. En la 18-a jarcento,[50] la ampleksa kaj mallonga gramatiko de Baghdasar Dpira (1683-1768) havis konsiderindan famon. La unua el ili estis publikigita en 1736 kaj denove represita dufoje en la sama jarcento. Post Sebastaci, Bagdasar Dpir ankoraŭ pli liberigas la gramatikon de latinismo kaj raciismaj novigoj. Grava okazaĵo en la historio de armena lingvistiko estis La gramatiko de la armena lingvo, publikigita en 1779 de Mikajel Ĉamĉjan (1738-1823). La verko emfazas pro ĝia scienca klareco kaj detalo. La gramatiko de Ĉamĉjan baziĝas sur la sistemo de Mĥitar Sebastaci. En 1781 la unua presita alfabeto estis publikigita en la nova armena lingvo.[51]
| Mesrop Maŝtoc (ок. 990—1059), "Pureco de la Armena Parolado aŭ Armena Gramatiko" |
Hovhannes Jerznkaci (ок. 1230—1293), Hovhannes el Konstantinopolo, Romo, 1675. Unua paĝo de la klariga vortaro. |
Jesaji Nŝeci (1260/1265—1338), Jeremia Megreci, 1698. "Gramatiko de la Antikva Armena Lingvo" |
Arakel Sjuneci (1350—1425), M. Sebastaci, Venecio, 1730 "Vortaro de la armena lingvo" Volumo I, |
En la 17a-18a jarcentoj, la leksikografio daŭre formiĝis: "Բառգիրք Հայոց. Dictionarium armeno-latinum" Francesco Rivola (1621)," Dictionarium latino-armenum " (1695, 17.500 vortoj) Astvacatura Nersesoviĉ," Dictionarium novum armeno-latinum "(26,000 vortoj) Jacob Willot, vortaroj de Stepanos Rosĉka (1670-1739) , klariga vortaro (1698, 8500 vortoj) de Eremija Megreci, ktp. La atingo de la armena leksikografio de la epoko estas konsiderata kiel la du-voluma "Vortaro de la armena lingvo" (1749—1769) de Mĥitar Sebastaci, enhavanta proksimume 37000 kapvortojn. En 1788 la unua armena-rusa vortaro de Kleopatra Sarafjan estis publikigita en Sankt-Peterburgo.
19-a jarcento
redaktiLa sekva fazo de la jarcenta historio de armenaj lingvaj studoj eniras la 19-an jarcenton. Inter la signifaj fakuloj de la komenco de la jarcento estas Gabriel Avetikjan (1751-1827), aŭtoro de armena Gramatiko (1815), kaj Arsen Bagratuni (1790-1866), aŭtoro de pluraj gramatikaj verkoj (1852, 1857). Harutjun Avgerjan (1774-1854), krom dulingvaj vortaroj (armena-angla, 1825; angla-armena, 1821; ktp.), Skribis studon (1821), kiu traktas la etimologion de la armena lingvo. Gabriel Avetikjan, Ĥaĉatur Surmeljan kaj Mkrtiĉ Avgerjan en Venecio en 1836-1837 kreis duvoluman klarigan "Nova Vortaro de la Armena Lingvo", kiu ankoraŭ konservas sian sciencan valoron ĝis hodiaŭ. Minas Bĵŝkjan (1777-1851) - aŭtoro de la "Gramatiko de la armena lingvo" (1840) kaj alia multlingva gramatiko. La libro ricevis grandan oran medalon de la Rusa Imperio. Ĉi tiu periodo inkluzivas la studon de la germana orientalisto Heinrich Petermann. Meze de la 19-a jarcento, la gramatiko de la moderna armena lingvo estas verkita de Arsen Ajtunjan (1866) kaj S. Palasajan (1870).
Fonologio
redaktiPra-hindeŭropaj plozivoj estas aspirataj en la pra-armena lingvo, unu el la cirkonstancoj ofte ligitaj al la glotala teorio, kies versio postulis, ke la senvoĉaj oklusivoj de la pra-hindeŭropa estas aspiritaj.
Akcento
redaktiEn la armena, la akcento falas sur la lastan silabon sed se la lasta silabo enhavas la difinitan artikolon [ə] aŭ [n], kaj la posesivajn artikolojn ս kaj դ, en kies kazo ĝi falas sur la antaŭlasta. Ekzemple, [ɑχɔɾˈʒɑk], [mɑʁɑdɑˈnɔs], [ɡiˈni] sed [vɑˈhɑɡən] kaj [ˈdɑʃtə]. Esceptoj al ĉi tiu regulo estas iuj vortoj kun la fina litero է (ե en la reformita ortografio) (մի՛թէ, մի՛գուցե, ո՛րեւէ) kaj foje la numeraloj (վե՛ցերորդ, տա՛սներորդ, ktp.), same kiel, նամանաւանդ, հիմա, այժմ, kaj malgranda nombro de aliaj vortoj.
Vokaloj
redaktiModerna armena lingvo havas ses vokalojn. Ĉiu vokala fonemo en la tabelo estas reprezentita per tri simboloj. La unua indikas la elparolon de fonemo en la Internacia Fonetika Alfabeto (IPA). Post tio aperas la litero de la armena alfabeto kiu reprezentas la sonon. La lasta simbolo estas ĝia latinlitera transliterumado (laŭ ISO 9985).
Antaŭa Centra Posta Ne ronda Ronda Ne ronda Ronda Fermita i
ի(y) u
ւDuonmalferma ɛ
ե(œ) ə
ըo
ո-օMalferma ɑ
ա
Konsonantoj
redaktiLa sekva tabelo listigas la orientan armenan konsonantan sistemon. La plozivoj kaj afrikatoj havas specialan aspiracian serion (plejparte transskribite kun apostrofo post la litero): p ', t', k '(sed č). Ĉiu fonemo en la tabelo estas reprezentita per tri simboloj. La unua indikas la elparolon de fonemo en la Internacia Fonetika Alfabeto (IPA), post kiu aperas la responda litero de la armena alfabeto, kaj la lasta simbolo estas ĝia transskribo laŭ latinaj literoj laŭ ISO 9985 (1996).
Bilabialo Lip-denta Alveolaro Postalveolaro Palatalo Velsono Glotalo Ploziva p b pʰ
պ բ փt d tʰ
տ դ թk g kʰ
կ գ քNaza m
մn
նFrotsona f v
ֆ վs z
ս զʃ ʒ
շ ժχ ʁ
խ ղh
հAfrikata ʦ ʣ ʦʰ
ծ ձ ցʧ ʤ ʧʰ
ճ ջ չAlproksimanto ɹ
րj
յTrila r
ռAproksimanta lateralo l
լ
Morfologio
redaktiArmena korespondas kun aliaj hindeŭropaj lingvoj en ĝia strukturo, sed ĝi dividas karakterizajn sonojn kaj trajtojn de ĝia gramatiko kun najbaraj lingvoj de la Kaŭkaza regiono. La armena estas riĉa je kombinado de konsonantoj. Kaj la klasika armena kaj la modernaj parolitaj kaj literaturaj dialektoj havas kompleksan sistemon de substantiva deklinacio, kun ses aŭ sep substantivokazoj sed neniu seksa genro. En moderna armena lingvo, la uzo de helpaj verboj por montri akcenton ĝenerale kompletigis la fleksiajn verbojn de klasika armena lingvo. Negativaj verboj konjugacias malsame al pozitivaj en multaj tempoj, alie aldonante nur la negativan չ al la pozitiva konjugacio. Gramatike, fruaj formoj de armena lingvo havis multon komune kun klasika greka kaj latina, sed la moderna lingvo, kiel moderna greka, spertis multajn transformojn, aldonante iujn analitikajn ecojn.[52]
Substantivo
redaktiKlasika armena havas neniun gramatikan genron, eĉ ne en la pronomo, sed estas ina sufikso (-ուհի "-uhi"). Ekzemple, ուսուցիչ (usuts'ich, "instruisto") iĝas ուսուցչուհի (usuts'chuhi, ina instruisto). Ĉi tiu sufikso, tamen, ne havas gramatikan efikon en la frazo. La nominala fleksio, tamen, konservas plurajn specojn de hereditaj tigaj klasoj. Substantivoj estas rifuzitaj por unu el sep kazoj:[53] nominativo (ուղղական uxxakan), akuzativo (հայցական hayc'akan), lokativo (ներգոյական nergoyakan), genitivo (սեռական seṙakan), dativo (տրական trakan), ablativo (բացառական bac'aṙakan), aŭ instrumentalo (գործիական gorciakan).[54]
- Ekzemploj de substantiva deklinacio en orienta armena lingvo
| Kazo | Singularo | Pluralo |
|---|---|---|
| Nominativo | հեռախոս(ը-ն)* heṙaxos(ë-n)* |
հեռախոսներ(ը-ն)* heṙaxosner(ë-n)* |
| Akuzativo | հեռախոսը(-ն)* heṙaxosë(-n)* |
հեռախոսները(-ն)* heṙaxosnerë(-n)* |
| Genitivo | հեռախոսի heṙaxosi |
հեռախոսների heṙaxosneri |
| Dativo | հեռախոսին heṙaxosin |
հեռախոսներին heṙaxosnerin |
| Ablativo | հեռախոսից heṙaxosic' |
հեռախոսներից heṙaxosneric' |
| Instrumentalo | հեռախոսով heṙaxosov |
հեռախոսներով heṙaxosnerov |
| Lokativo | հեռախոսում heṙaxosum |
հեռախոսներում heṙaxosnerum |
| Kazo | Singularo | Pluralo |
|---|---|---|
| Nominativo | մայր(ը-ն)* mayr(ë-n)* |
մայրեր(ը-ն)* mayrer(ë-n)* |
| Akuzativo | մայրը(-ն)* mayrë(-n)* |
մայրերը(-ն)* mayrerë(-n)* |
| Genitivo | մոր mor |
մայրերի mayreri |
| Dativo | մորը(-ն)* morë(-n)* |
մայրերին mayrerin |
| Ablativo | մորից moric' |
մայրերից mayreric' |
| Instrumentalo | մորով morov |
մայրերով mayrerov |
La kazo de la rekta objekto dependas de animeco. Por senanimaj substantivoj oni uzu la nominativon, kaj por animaj substantivoj oni uzu la dativon. Aldone, por animaj substantivoj oni neniam uzu la lokativon.
| Kazo | Singularo | Pluralo |
|---|---|---|
| Nominativo | հանրապետություն(ը-ն)* hanrapetut'yun(ë-n)* |
հանրապետություններ(ը-ն)* hanrapetut'yunner(ë-n)* |
| Akuzativo | հանրապետությունը(-ն)* hanrapetut'yunë(-n)* |
հանրապետությունները(-ն)* hanrapetut'yunnerë(-n)* |
| Genitivo | հանրապետության hanrapetut'yan |
հանրապետությունների hanrapetut'yunneri |
| Dativo | հանրապետությանը(-ն)* hanrapetut'yanë(-n)* |
հանրապետություններին hanrapetut'yunnerin |
| Ablativo | հանրապետությունից hanrapetut'yunic' |
հանրապետություններից hanrapetut'yunneric' |
| Instrumentalo | հանրապետությամբ hanrapetut'yamb |
հանրապետություններով hanrapetut'yunnerov |
| Lokativo | հանրապետությունում hanrapetut'yunum |
հանրապետություններում hanrapetut'yunnerum |
- Ekzemploj de substantiva deklinaciado ĉe okcidenta armena lingvo
| դաշտ / tašd (kampo) | կով / gov (bovino) | |||
| singularo | pluralo | singularo | pluralo | |
| Nom-Akuz. (Ուղղական-Հայցական) | դաշտ / tašd | դաշտեր / tašder | կով / gov | կովեր / gover |
| Gen-Dat (Սեռական-Տրական) | դաշտի / tašdi | դաշտերու / tašderu | կովու / govu | կովերու / goveru |
| Abl (Բացառական) | դաշտէ / tašde | դաշտերէ / tašdere | կովէ / gove | կովերէ / govere |
| Instr (Գործիական) | դաշտով / tašdov | դաշտերով / tašderov | կովով / govov | կովերով / goverov |
| գարուն / karun (Printempo) | օր / or (tago) | Քոյր / kuyr (fratino) | ||||
| singularo | pluralo | singularo | pluralo | singularo | pluralo | |
| Nom-Akuz. (Ուղղական-Հայցական) | գարուն karun |
գարուններ karunner |
օր or |
օրեր orer |
քոյր kuyr |
քոյրեր kuyrer |
| Gen-Dat (Սեռական-Տրական) | գարնան karnan |
գարուններու karunneru |
օրուայ oruay |
օրերու oreru |
քրոջ kroč |
քոյրերու kuyreru |
| Abl (Բացառական) | գարունէ karune |
գարուններէ karunnere |
օրուընէ oruəne |
օրերէ orere |
քրոջմէ kročme |
քոյրերէ kuyrere |
| Instr (Գործիական) | գարունով karunov |
գարուններով karunnerov |
օրով orov |
օրերով orerov |
քրոջմով kročmov |
քոյրերով kuyrerov |
| հայր / hayr (patro) | Աստուած / Asdvadz (Dio) | գիտութիւն / kidutiun (scienco) | ||||
| singularo | pluralo | singularo | pluralo | singularo | pluralo | |
| Nom-Akuz. (Ուղղական-Հայցական) | հայր hayr |
հայրեր hayrer |
Աստուած Asdvadz |
աստուածներ asdvadzner |
գիտութիւն kidutiun |
գիտութիւններ kidutiunner |
| Gen-Dat (Սեռական-Տրական) | հոր hor |
հայրերու hayreru |
Աստուծոյ Asdudzuy |
աստուածներու asdvadzneru |
գիտութեան kidutean |
գիտութիւններու kidutiunneru |
| Abl (Բացառական) | հորմէ horme |
հայրերէ hayrere |
Աստուծմէ Asdudzme |
աստուածներէ asdvadznere |
գիտութենէ kidutene |
գիտութիւններէ kidutiunnere |
| Instr (Գործիական) | հորմով hormov |
հայրերով hayrerov |
Աստուծմով Asdudzmov |
աստուածներով asdvadznerov |
գիտութեամբ / գիտութիւնով kiduteamp / kidutiunov |
գիտութիւններով kidutiunnerov |
Verbo
redaktiVerboj en la armena havas vastan sistemon de konjugacio kun du ĉefaj verbaj tipoj en orienta armena kaj tri en okcidenta armena ŝanĝanta formojn de gramatikaj tempo, modo kaj aspekto.
Infinitivo
redaktiLa infinitivo de armenaj verboj estas formita per la radiko, vokalo, kaj la afikso -լ (-l). La finaĵoj reflektas la nombron de eblaj konjugacioj. Okcidenta armena estas konservativa, konservante tri konjugaciojn ĉe a, e, kaj i, dum orienta armena nur laŭ la tipoj I kaj II:
| Tipo | Okcidenta | Orienta | vorto |
|---|---|---|---|
| I (e-stem) |
սիրել sirel |
սիրել sirel |
ami |
| II (i-stem/e-stem) |
խօսիլ xōsil |
խոսել xosel |
paroli |
| III (a-stem) |
կարդալ gartal |
կարդալ kardal |
legi |
Prezenco
redaktiFormado de la nuna tempo (prezento) diferencas inter orienta kaj okcidenta dialektoj. Fakte, la `prezenco indikativo en la orient-armena ne havas similaĵon en la okcidenta. Tamen, la okcidenta prezenca indikativo havas identan formo al la orienta ĉe la prezenca kondicionalo.
Orienta armena lingvo uzas la participon (-um) por la prezenco en la verbo լինել (linel "esti"). Okcidenta armena uzas sintezan ĝeneralan formon de la verbo antaŭita de la partiklo կը gë / gə /. La sinteza formo konjugaciiĝas laŭ la vokalo de la verbo (t.e, e, i aŭ a).
| Orienta | Pronomo | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դու du (vi) |
3sg. նա na (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (ni) |
2pl. դուք duk῾ (vi)) |
3pl. նրանք nrank῾ (ili) |
| ami Tipo I |
սիրում եմ sirum em |
սիրում ես sirum es |
սիրում է sirum ē |
սիրում ենք sirum enk῾ |
սիրում եք sirum ek῾ |
սիրում են sirum en |
| paroli Tipo II |
խոսում եմ xosum em |
խոսում ես xosum es |
խոսում է xosum ē |
խոսում ենք xosum enk῾ |
խոսում եք xosum ek῾ |
խոսում են xosum en |
| legi 'Tipo III |
կարդում եմ kardum em |
կարդում ես kardum es |
կարդում է kardum ē |
կարդում ենք kardum enk῾ |
կարդում եք kardum ek῾ |
կարդում են kardum en |
| Okcidenta | Pronomo | |||||
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դուն tun (vi) |
3sg. ան an (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (ni) |
2pl. դուք tuk῾ (vi) |
3pl. անոնք anonk῾ (ili) |
| ami Tipo I |
կը սիրեմ gë sirem |
կը սիրես gë sires |
կը սիրէ gë sirē |
կը սիրենք gë sirenk῾ |
կը սիրէք gë sirek῾ |
կը սիրեն gë siren |
| paroli Tipo II |
կը խօսիմ gë xōsim |
կը խօսիս gë xōsis |
կը խօսի gë xōsi |
կը խօսինք gë xōsink῾ |
կը խօսիք gë xōsik῾ |
կը խօսին gë xōsin |
| legi Tipo III |
կը կարդամ gë gartam |
կը կարդաս gë gartas |
կը կարդայ gë garta* |
կը կարդանք gë gartank῾ |
կը կարդաք gë gartak῾ |
կը կարդան gë gartan |
Imperfekto
redaktiLa formado de la imperfekto estas simila al la formado de la prezenca indikativo en ambaŭ dialektoj. Orienta armena uzas la participon -ում (-um) kun la neregula verbo լինել (linel "esti"). Okcidenta armena uzas sintezan imperfektan formon de la verbo antaŭita de la partiklo կը gë / gə /.
| Orienta | Pronomo | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դու du (vi) |
3sg. նա na (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (mi) |
2pl. դուք duk῾ (vi) |
3pl. նրանք nrank῾ (ili |
| ami Tipo I |
սիրում էի sirum ēi |
սիրում էիր sirum ēir |
սիրում էր sirum ēr |
սիրում էինք sirum ēink῾ |
սիրում էիք sirum ēik῾ |
սիրում էին sirum ēin |
| paroli Tipo II |
խոսում էի xosum ēi |
խոսում էիր xosum ēir |
խոսում էր xosum ēr |
խոսում էինք xosum ēink῾ |
խոսում էիք xosum ēik῾ |
խոսում էին xosum ēin |
| legi Tipo III |
կարդում էի kardum ēi |
կարդում էիր kardum ēir |
կարդում էր kardum ēr |
կարդում էինք kardum ēink῾ |
կարդում էիք kardum ēik῾ |
կարդում էին kardum ēin |
| Okcidenta | Pronomo | |||||
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դուն tun (vi) |
3sg. ան an (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (mi) |
2pl. դուք tuk῾ (vi) |
3pl. անոնք anonk῾ (ili) |
| ami Tipo I |
կը սիրէի gë sirēi |
կը սիրէիր gë sirēir |
կը սիրէր gë sirēr |
կը սիրէինք gë sirēink῾ |
կը սիրէիք gë sirēik῾ |
կը սիրէին gë sirēin |
| paroli Tipo II |
կը խօսէի gë xōsēi |
կը խօսէիր gë xōsēir |
կը խօսէր gë xōsēr |
կը խօսէինք gë xōsēink῾ |
կը խօսէիք gë xōsēik῾ |
կը խօսէին gë xōsēin |
| legi Tipo III |
կը կարդայի gë gartayi |
կը կարդայիր gë gartayir |
կը կարդար gë gartar |
կը կարդայինք gë gartayink῾ |
կը կարդայիք gë gartayik῾ |
կը կարդային gë gartayin |
Futuro
redaktiKiel la formado de la prezenco, la futuro en la armena havas du variantajn konstruojn kun kontraŭaj signifoj. La orient-armena futuro estas farita per la futura participo -լու (-lu) kun la verbo en prezenco լինել (linel). La okcident-armena futuro estas farita per la ĝenerala sinteza verbo antaŭita de la partiklo պիտի (bidi). (Ĉi okcidenta formo estas identa al la orienta armena ne-pasinta bezonaĵo)
| Orienta | Pronomo | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դու du (vi) |
3sg. նա na (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (mi) |
2pl. դուք duk῾ (vi) |
3pl. նրանք nrank῾ (ili) |
| ami Tipo I |
սիրելու եմ sirelu em |
սիրելու ես sirelu es |
սիրելու է sirelu ē |
սիրելու ենք sirelu enk῾ |
սիրելու եք sirelu ek῾ |
սիրելու են sirelu en |
| paroli Tipo II |
խոսելու եմ xoselu em |
խոսելու ես xoselu es |
խոսելու է xoselu ē |
խոսելու ենք xoselu enk῾ |
խոսելու եք xoselu ek῾ |
խոսելու են xoselu en |
| legi Tipo III |
կարդալու եմ kardalu em |
կարդալու ես kardalu es |
կարդալու է kardalu ē |
կարդալու ենք kardalu enk῾ |
կարդալու եք kardalu ek῾ |
կարդալու են kardalu en |
| Okcidenta | Pronomo | |||||
| gloso | 1sg. ես jes (mi) |
2sg. դուն tun (vi) |
3sg. ան an (li, ŝi, ĝi) |
1pl. մենք menk῾ (ni) |
2pl. դուք tuk῾ (vi) |
3pl. անոնք anonk῾ (ili) |
| ami Tipo I |
պիտի սիրեմ bidi sirem |
պիտի սիրես bidi sires |
պիտի սիրէ bidi sirē |
պիտի սիրենք bidi sirenk῾ |
պիտի սիրէք bidi sirek῾ |
պիտի սիրեն bidi siren |
| paroli Tipo II |
պիտի խօսիմ bidi xōsim |
պիտի խօսիս bidi xōsis |
պիտի խօսի bidi xōsi |
պիտի խօսինք bidi xōsink῾ |
պիտի խօսիք bidi xōsik῾ |
պիտի խօսին bidi xōsin |
| legi Tipo III |
պիտի կարդամ bidi gartam |
պիտի կարդաս bidi gartas |
պիտի կարդայ bidi garta* |
պիտի կարդանք bidi gartank῾ |
պիտի կարդաք bidi gartak῾ |
պիտի կարդան bidi gartan |
Radikoj
redaktiEstas du ĉefaj radikoj po verbo, la prezenca radiko kaj preterita radiko. Por konjugacioj I / II, la preterita estas identa al la prezenca, kiu estas baze la verbo krom la vokalo kaj ties finaĵo:
| Radiko | Okcidenta | Orienta | |
|---|---|---|---|
| Tipo I | prezenco/preterito | սիր- sir- |
սիր- sir- |
| Tipo II | presenco/preterito | խօս- xōs- |
խոս- xos- |
| Tipo III | presenco | կարդ- gart- |
կարդ- kard- |
| preterito | կարդաց- gartac῾- |
կարդաց- kardac῾- | |
Dialektoj
redaktiLa armena lingvo estas plurcentra lingvo, havante du modernajn normigitajn formojn: orienta armena kaj okcidenta armena lingvo. La plej karakteriza trajto de okcidenta armena estas tio, ke ĝi spertis plurajn fonetikajn fuziojn; ĉi tiuj eble ŝuldiĝas al proksimeco kun arabaj kaj tjurk-parolantaj komunumoj.
Ekzemple, orient-armenaj parolantoj prononcas (թ) kiel [tʰ], (դ) kiel [d], kaj (տ) kiel plozivo [t˭]. Okcidenta armena simpligis la plozivan sistemon en simplan dividon inter voĉaj plozivoj kaj aspiritaj; la unua serio korespondas al la ploziva serio de orienta armena, kaj la dua respondas al la orientaj voĉaj kaj aspirataj serioj. Tiel, la okcidenta dialekto prononcas ambaŭ (թ) kaj (դ) kiel [tʰ], kaj la (տ) litero kiel [d].[49]
Ne ekzistas preciza lingva limo inter unu dialekto kaj alia ĉar preskaŭ ĉiam estas dialekta transira zono de iu grandeco inter paroj de geografie identigitaj dialektoj.[49]
Armena povas esti dividita en du ĉefajn dialektajn blokojn kaj tiuj blokoj en individuajn dialektojn, kvankam multaj el la okcident-armenaj dialektoj formortis pro la efikoj de la Armena Genocido.[55] Aldone, neniu dialekto estas tute homogena: ĉiu dialekto povas esti subdividita en plurajn subdialektojn. Kvankam okcidentaj kaj orientaj armenaj ofte estas priskribitaj kiel malsamaj dialektoj de la sama lingvo, multaj subdialektoj ne estas facile reciproke kompreneblaj. Tamen, flua parolanto de unu el du tre variemaj dialektoj, kiuj ankaŭ estas klera pri unu el la normaj lingvoj, kiam eksponite al la alia dialekto dum kelka tempo povos kompreni la alian relative facile.[56]
Distriktaj okcidentaj armenaj variaĵoj nuntempe uzataj inkludas hamŝenidan, parolitan de la hamŝenidoj; la dialektoj de armenoj de Kesabo (Քեսապի բարբառ), Latakio kaj Jisr al-Ŝugur (Sirio), Anĝaro, Libano, kaj Vakıflı, Samandağ (Turkio), parto de la "Sueidia" dialekto (Սուէտիայի բարբառ).[49]
Formoj de la Karina dialekto de okcidenta armena lingvo estas parolataj de kelkaj cent mil homoj en norda Armenio, plejparte en Gjumri, Artik, Aĥurjan, kaj ĉirkaŭ 130 vilaĝoj en provinco Ŝirako, kaj de armenoj en Ĝavaĥko provinco de Kartvelio (Aĥalkalako, Aĥalciĥo).[57]
En Naĥiĉevano-ĉe-Dono, la armenoj parolas alian okcidentan armenan variaĵon bazitan sur la dialekto de la armenoj de Krimeo, de kie ili venis por establi la urbon kaj ĉirkaŭajn vilaĝojn en 1779.[58]
Okcident-armenaj dialektoj estas nuntempe parolataj ankaŭ en Gavar (antaŭe Nek Bajazet kaj Kamo, okcidente de Lago Sevan), Aparan, kaj Talin en Armenio (Muŝ-dialekto), kaj de la granda armena loĝantaro de Abĥazio, kie ili estas konsiderataj kiel la unua aŭ dua etna malplimulto, aŭ eĉ egala laŭ la nombro de la loka abĥaza loĝantaro.[49]
| Esperanto | Orient-armena | Okcident-armena |
|---|---|---|
| Jes | Ayo (այո) | Ayo (այո) |
| Ne | Voč' (ոչ) | Voč' (ոչ) |
| Mi vidas vin | K'ez em tesnum (քեզ եմ տեսնում) | Gdesnem kez(i) (կը տեսնեմ քեզ(ի)) |
| Saluton | Barev (բարև) | Parev (բարեւ) |
| Mi iras | Gnum em (գնում եմ) | Gertam (gor) (կ՚երթամ (կոր)) |
| Venu! | Ari! (արի՛) | Yegur! (եկո՛ւր) |
| Mi manĝos | Utelu em (ուտելու եմ) | Bidi udem (պիտի ուտեմ) |
| Mi devas fari | Piti anem (պիտի անեմ) | Enelu em (ընելու եմ) |
| Mi manĝus | Utelu ei (ուտելու էի) | Bidi udei (պիտի ուտէի) |
| Ĉu ĉi tio estas via? | Sa k'onn e? (սա քո՞նն է) | Asiga k'ugt e? (ասիկա քո՞ւկդ է) |
| Ŝia/lia avino | Nra tatikə (նրա տատիկը) | Anor nenen/mecmaman (անոր նէնէն/մեծմաման) |
| Rigardu ĝin! | Dran nayir (դրան նայիր) | Ador naye (ատոր նայէ) |
| Ĉu vi manĝis tion? | Du es berel sranc'? (դո՞ւ ես բերել սրանց) | Tun perir asonk? (դո՞ւն բերիր ասոնք) |
| Kiel vi fartas? Bone. | Vonc' es? Voč'inč' (Ո՞նց ես։ Ոչինչ։) | Inč'bes es? Lav (Ինչպէ՞ս ես։ Լաւ։) |
| Ĉu vi diris? Diru! | Asac'ir? Asa! (Ասացի՞ր։ Ասա՛։) | əsir? əse! (Ըսի՞ր։ Ըսէ՛։) |
| Ĉu vi prenis ĝin el ni? | Mezanic' es arel? (մեզանի՞ց ես առել) | Mezme arac es? (մեզմէ՞ առած ես) |
| Bonan matenon | Bari louys (բարի լույս) | Pari louys (բարի լոյս) |
| Bonan vesperon | Bari yereko (բարի երեկո) | Pari irigoun (բարի իրիկուն) |
| Bonan nokton | Bari gišer (բարի գիշեր) | Kišer pari (գիշեր բարի) |
| Mi amas min | Siroum es inc' (սիրում ես ինձ) | Zis gë sires (զիս կը սիրես) |
| Mi estas armeno | Yes hay em (ես հայ եմ) | Yes hay em (ես հայ եմ) |
| Mi sopiras vin | Karotel em k'ez (կարոտել եմ քեզ) | K'ez garodtser em (քեզ կարօտցեր եմ) |
Ortografio
redaktiLa armena alfabeto (armene: Հայոց գրեր, romanigita: Hayotser aŭ armena: Հայոց այբուբեն, latinigita: Hajoc ajbuben) estas grafike unika alfabeta skriba sistemo, kiu estas uzata por skribi la armenan lingvon. Ĝi estis kreita ĉirkaŭ la jaro 405 de Mesrop Maŝtoc, armena lingvisto kaj eklezia gvidanto, kaj origine enhavis 36 leterojn. Du pliaj literoj, օ (o) kaj ֆ (f), estis aldonitaj en la Mezepoko. Dum la ortografia reformo de la 1920-aj jaroj en sovetia Armenio, nova litero և (majuskla ԵՎ) estis aldonita, kiu estis ligita antaŭ ե+ւ, dum la litero Ւ ւ estis forĵetita kaj reenkondukita kiel parto de nova litero ՈՒ ու (kiu estis digrafo antaŭe). Ĉi tiu alfabeto kaj asociita ortografio estas uzata de plej multaj armenaj parolantoj de la Respubliko Armenio kaj en la landoj de la antaŭa Sovetunio. Nek la reformitaj alfabeto nek la ortografio estis adoptitaj de diasporaj armenoj, kaj de orient-armenaj parolantoj de Irano kaj ĉiuj okcidentaj armenaj parolantoj, kiuj daŭre uzas la tradician alfabeton kaj literumon.[49]
Hindeŭropaj kognatoj
redaktiLa armena lingvo estas hindeŭropa, do multaj el ĝiaj pra-hind-eŭropaj vortoj estas kognatoj en aliaj hindeŭropaj lingvoj kiel la angla, la latina, la greka kaj la sanskrita. Ĉi tiu tabelo listigas nur kelkajn el la pli rekoneblaj paroloj:
| Armena | Angla | Latino | Persa | Klasika Greka | Sanskrito | Rusa | Malnova irlanda lingvo | HPL |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| մայր mayr "patrino" | mother ( ← MA mōdor) | māter "patrino" | مادر mɒdær "patrino" | μήτηρ mētēr "patrino" | मातृ mātṛ "patrino" | мать mat' | máthair "patrino" | *máH₂ter- "patrino" |
| հայր hayr "patro" | father ( ← MA fæder) | pater "patro" | پدر pedær "patro" | πατήρ patēr "patro" | पितृ pitṛ "patro" | папа
papa |
athair "patro" | *pH₂tér "patro" |
| եղբայր eġbayr "frato" | brother ( ← MA brōþor) | frāter "frato" | برادر bærɒdær "frato" | φράτηρ phrātēr "frato" | भ्रातृ bhrātṛ "frato" | брат brat | bráthair "frato" | *bʱráH₂ter- "frato" |
| դուստր dustr "filino" | daughter ( ← MA dohtor) | (Oscan futrei "daughter") | دختر doxtær "filino" | θυγάτηρ thugatēr "filino" | दुहितृ duhitṛ "filino" | дочь doč' | der, Dar- "daughter (of)" | *dʱugH₂-tér "filino" |
| կին kin "virino" | queen ( ← MA cwēn "queen, woman, wife") | کیانه kianæ "virino, edzino" | γυνή gunē "virino, edzino" | ग्ना gnā/ जनि jani "virino" | жена žena "virino" | ben "virino" | *gʷén-eH₂ "virino" | |
| իմ im "mia" | my, mine ( ← MA min) | me-us, -a, -um etc. "mia" | من/ـم mæn/æm "mia" | ἐμ-ός, -ή, -όν em-os, -ē, -on etc. "mia, de mi" | मम mama "mia" | мой moy | mo "mia, min" | *mene "mia" |
| անուն anun "nomo" | name ( ← MA nama) | nōmen "nomo" | نام nɒm "nomo" | ὄνομα onoma "nomo" | नामन् nāman "nomo" | имя im'a | ainm "nomo" | *H₁noH₃m-n̥- "nomo" |
| ութ utʿ "8" | eight ( ← MA eahta) | octō "ok" | هشت hæʃt "ok" | ὀκτώ oktō "ok" | अष्ट aṣṭa "ok" | во́семь vosem' | ocht "ok" | *H₁oḱtō(u) "ok" |
Tipografio kaj periodaĵoj en la armena
redaktiLa armena lingvo iĝis la unua lingvo de presado inter la lingvoj de la Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj, la baltaj ŝtatoj, kaj ankaŭ multaj lingvoj de Azio kaj Eŭropo. Ekde la komenco de la armena libropresado ĝis 1800, pli ol 1154 titoloj de armenaj libroj estis eldonitaj (inter la lingvoj de la KSŜ kaj la baltaj ŝtatoj, la dua, post la ruslingvaj eldonoj, estas la nombra indikilo). La unua eldono en la armena estis realigita de Johan Schildberger en Majenco en 1475 en latina skribo (la preĝo "Nia Patro").
En 1486, Bernard von Braindenbach publikigis la armenan tekston en ksilografia presilo. La komenco de la armena libropresado devenas de 1512, kiam en Venecio Hakob Megapart publikigis la libron "Urbatagirk ("Libro de vendredo")". 32 titoloj de armenaj libroj, eldonitaj dum la 16-a jarcento, estis konservitaj, 19 el kiuj estis presitaj de armenaj libro-eldonistoj ekskluzive en armena lingvo. En 1616, Hovhannes Karmenjantuc fondis armenan presejon en Lvivo - unu el la unuaj presejoj sur la teritorio de Ukrainio, kaj en 1639 armena presejo estis fondita en Ĝulfo - la unua presejo en Irano. Dum la jaroj 1666-1668, la unua presaĵo de la Biblio en la armena kun ilustraĵoj de Albrecht Dürer estis presita en la armena presejo de Amsterdamo. En 1675 estis eldonita la unua presita libro en la nova armena lingvo, aŝĥarhabar.
DAS ARMENISCH (ERMENISCH H) PATER NOSTER
Har myer ur erqink; es sur eytza annun chu; ka archawun chu; jegetzi kam chu [worpes] hyerginckch yer ergory; [es] hatz meyr anhabas tur myes eisor; yep theug meys perdanatz hentz myengkch theugunch meyrokch perdapanatz; yep my theug myes y phurtzuthiun; haba prige myes y tzscharen. Amen.
La unuaj armenaj presejoj estis fonditaj en Venecio en 1512 kaj en 1567 en Konstantinopolo, kaj tiam la armenaj presejoj estis malfermitaj en Romo (1584), Lvivo (1616), Milano (1621) Parizo (1633), Livorno (1643), Amsterdamo. (1660), Marsejlo (1673), Lepsiko (1680), Padovo (1690), Londono (1736), Sankt-Peterburgo (1781), ktp.
En la posta jarcento, armenaj presejoj malfermiĝis en Moskvo (1820), Ŝuŝo (1828), Novjorko (1857), Erevano (1876), Bostono (1899), ktp. Ĝenerale, ĝis 1920, pli ol 460 preslokoj funkciis ĉirkaŭ la mondo, presante librojn, revuojn kaj gazetojn en la armena lingvo.
Ĉirkaŭ 1696, la unua geografia mapo en la armena lingvo estis presita en Amsterdamo.
La unua armena gazeto Azdarar (Vestnik) estis publikigita en 1794 en Madraso (Barato); ekde 1799 en Taregrutjun-revuo ("Kroniko") estis publikigita en Venecio. Komence de la 19-a jarcento, la periodaj eldonoj de "Taregrutjun" (1800-1802), "Eganak buzandian" (1803-1820), "Iŝatakaran" (1807-1808), "Ditak-busandjan" (1808), "Ditak-busandjan" (1812 - 1816), Hajeli Kalkatjan (1820), Ŝtemaran (1821-1823), ktp.
La unua armena gazeto, semajna gazeto inter orientaj armenoj, "Areveljan Canucmunk" ("orientaj novaĵoj") estis publikigita en 1815 en Astrakano.
-
Gregoria kalendaro, Romo, 1584.
-
«Vivo de la patroj», Ĝulfo, 1641.
-
«Libro de la mondoj», Amsterdam, 1668.
-
«Маtемаtiko», Marsejlo, 1675.
-
«Historio de Armenio» Moseo de Ĥoreno, Аmsterdamo, 1695.
-
-
«Historio de Armenio» Agatangelos, Konstantinopolo, 1709.
-
Armena Konstitucio, Ŝaamirjan, Madraso, 1773.
Referencoj
redakti- ↑ 1,0 1,1 Hrach Martirosyan. The place of Armenian in the Indo-European language family: the relationship with Greek and Indo-Iranian. Journal of Language Relationship • Вопросы языкового родства • 10 (2013) • Pp. 85—137
- ↑ Sanjian, Avedis K.. (1996) “The Armenian Alphabet”, The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 9780195079937. “...Classical (Grabar), Middle, and Modern: two mutually intelligible literary dialects, East and West Armenian.”.
- ↑ Campbell, George. (2003) “Armenian, Modern Standard”, Concise Compendium of the World's Languages. Routledge. ISBN 9781134720279. “This second form is known as Western Armenian; Eastern Armenian is the written and spoken language used in the CIS. The two forms are mutually intelligible, indeed very close to each other.”.
- ↑ "Armenia as Xenophon Saw It", p. 47, Historio de Armenio. Vahan Kurkjian, 2008
- ↑ 5,0 5,1 Ksenofono. Anabazo, p. IV.v.2–9.
- ↑ Austin, William M. (Januaro–Marto 1942). “Is Armenian an Anatolian Language?”, Language 18, p. 22–25. doi:10.2307/409074.
- ↑ Diakonoff, I. M. (1985). “Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian”, Journal of the American Oriental Society 105, p. 597–603. doi:10.2307/602722.
- ↑ 8,0 8,1 ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language. Alirita 26an de oktobro 2015 .
- ↑ A Reader in Nineteenth Century Historical Indo-European Linguistics: On the Position of Armenian in the Sphere of the Indo-European Languages. Utexas.edu (2007-03-20). Arkivita el la originalo je 2015-12-21. Alirita 2012-12-18 .
- ↑ 10,0 10,1 Armenian language – Britannica Online Encyclopedia
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Handbook of Formal Languages (1997) p. 6.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Indo-European tree with Armeno-Aryan, exclusion of Greek. Arkivita el la originalo je 2018-05-14. Alirita 2019-05-29 .
- ↑ 13,0 13,1 Indo-European Language and Culture: An Introduction, Benjamin W. Fortson, John Wiley and Sons, 2009, p383.
- ↑ 14,0 14,1 Hans J. Holm (2011): “Swadesh lists” of Albanian Revisited and Consequences for its position in the Indo-European Languages. The Journal of Indo-European Studies, Volume 39, Number 1&2.
- ↑ 15,0 15,1 Strabo, Geographica, XI, 14, 5; Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն, Ս. Ղ. Ղազարյան։ Երևան, 1981, էջ 33 (Concise History of Armenian Language, S. Gh. Ghazaryan. Yerevan, 1981, p. 33).
- ↑ Russell D. Gray and Quentin D. Atkinson, Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin, Nature 426 (27 November 2003) 435-439. Arkivita el la originalo je 20an de majo 2011. Alirita 20an de julio 2015 .
- ↑ (2010) Historia Vortaro de Armenio. Lanham, Marilando: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7450-3. “Although mutually intelligible, eastern Armenian preserved classical phonology, whereas western Armenian demonstrated sound loss among closely related consonants.”.
- ↑ The Armenians: Their History and Culture. Kar Publishing House, p. 65. “There are two main dialects: Eastern Armenian (Soviet Armenia, Persia), and Western Armenian (Middle East, Europe, and America) . They are mutually intelligible.”.
- ↑ Renfrew, A.C., 1987, Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins, London: Pimlico. (ISBN 0-7126-6612-5); Tamaz V. Gamkrelidze kaj V. V. Ivanov, The Early History of Indo-European Languages, Scientific American, Marto 1990; Renfrew, Colin. (2003) “Time Depth, Convergence Theory, and Innovation in Proto-Indo-European”, Languages in Prehistoric Europe. ISBN 3-8253-1449-9.
- ↑ Vavroušek P.. (2010) “Frýžština”, Jazyky starého Orientu. Prago: Univerzita Karlova v Praze. ISBN 978-80-7308-312-0.
- ↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams.. (1997) Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn Publishers, p. 419. ISBN 9781884964985.
- ↑ Brixhe C.. (2008) “Phrygian”, The Ancient Languages of Asia Minor. Novjorko: Cambridge University Press.
- ↑ Mallory, James P. (1997). “Kuro-Araxes Culture”, Encyclopedia of Indo-European Culture, p. 341–42.
- ↑ A. Bammesberger in The Cambridge History of the English Language, 1992, (ISBN 978-0-521-26474-7), p. 32: the model "still remains the background of much creative work in Indo-European reconstruction" even though it is "by no means uniformly accepted by all scholars".
- ↑ Indoiranisch-griechische Gemeinsamkeiten der Nominalbildung und deren indogermanische Grundlagen (= Aryan-Greek Communities in Nominal Morphology and their Indoeuropean Origins; in German) (282 p.), Innsbruck, 1979
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian, I. M. Diakonoff, Journal of the American Oriental Society, Vol. 105, No. 4 (Oct. - Dec., 1985), 597.
- ↑ Mirzoyan, H. (2005). “Նարեկացու բառաշխարհը”, Banber Erewani Hamalsarani (Armena) 1, p. 85–114.
- ↑ How Did New Persian and Arabic Words Penetrate the Middle Armenian Vocabulary? Remarks on the Material of Kostandin Erznkac'i's Poetry, Andrzej Pisowicz, New Approaches to Medieval Armenian Language and Literature, edited by Joseph Johannes Sicco Weitenberg, (Rodopi B.V., 1995), 96.
- ↑ Tangsux in Armenia, E. SCHÜTZ, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 17, No. 1 (1964), 106.
- ↑ Razmik Panossian, The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars, (Columbia University Press, 2006), 39.
- ↑ Ouzounian, Nourhan. (2000) The heritage of Armenian literature. Detroit: Wayne State Univ. Press. ISBN 0814328156.
- ↑ Švejcer, Aleksandr D.. (1986) Contemporary Sociolinguistics: Theory, Problems, Methods. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, p. 70. ISBN 9027215189.
- ↑ James Clackson, Indo-European Linguistics, An Introduction (2007, Cambridge)
Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics, An Introduction (1995, John Benjamins)
Oswald J.L. Szemerényi, Introduction to Indo-European Linguistics (1996, Oxford) - ↑ Khachaturian, Lisa. (2009) Cultivating nationhood in imperial Russia the periodical press and the formation of a modern Armenian identity. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. ISBN 1412813727.
- ↑ (2014) International Yearbook of Futurism. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 3110334100.
- ↑ Waters, Bella. (2009) Armenia in pictures. Mineapolo: VGS/Twenty-First Century Books. ISBN 0822585766.
- ↑ Cobarrubias, Juan. (1983) Progress in language planning: International Perspectives. Berlin: Mouton Publishers, p. 315, 319. ISBN 902793388X.
- ↑ Kortmann, Bernd. (2011) The Languages and Linguistics of Europe: A Comprehensive Guide. Walter de Gruyter. ISBN 978-3110220261.
- ↑ (1919) The New Armenia, Vol. 11-12. New Armenia Publishing Company, p. 160. ISBN 1248372786.
- ↑ (2009) “Sociolinguistics in the Caucasus”, The Routledge Handbook of Sociolinguistics Around the World: A Handbook. Routledge. ISBN 978-0415422789.
- ↑ Baghdassarian-Thapaltsian, S. H. (1970). “hy:Շիրակի դաշտավայրի բարբառային նկարագիրը” (hy), p. 51–60. Alirita 24an de marto 2013..
- ↑ Adalian, Rouben Paul. (2010) Historical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7450-3. “Although mutually intelligible, eastern Armenian preserved classical phonology, whereas western Armenian demonstrated sound loss among closely related consonants.”.
- ↑ Baliozian, Ara. (1975) The Armenians: Their History and Culture. Kar Publishing House. “.”.
- ↑ Islam Tekushev (5an de januaro 2016). An unlikely home. openDemocracy. Arkivita el la originalo je 2016-09-20. Alirita 22an de aŭgusto 2016 .
- ↑ (2003) Hovannisian, Richard: Armenian Karin/Erzerum. Costa Mesa, California: Mazda Publ.. ISBN 9781568591513. “Thus, even today the Erzerum dialect is widely spoken in the northernmost districts of the Armenian republic as well as in the Akhalkalak (Javakheti; Javakhk) and Akhaltskha (Akhaltsikh) districts of southern Georgia”.
- ↑ Campbell, George. (2003) “Armenian, Modern Standard”, Concise Compendium of the World's Languages. Routledge. ISBN 9781134720279. “.”.
- ↑ Sanjian, Avedis K.. (1996) “The Armenian Alphabet”, The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 9780195079937.
- ↑ Hakob Meghapart project. Arkivita el la originalo je 2011-10-01. Alirita 2019-05-29 .
- ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 49,5 The Book of Fridays (1512). Alirita 2013-06-01 .
- ↑ Archived copy. Arkivita el la originalo je 2010-02-26. Alirita 2009-09-08 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2010-02-26. Alirita 2019-05-29 .
- ↑ Hakob Meghapart project. Arkivita el la originalo je 2011-05-31. Alirita 2019-05-29 .
- ↑ Adalian, Rouben Paul. (2010) Historical dictionary of Armenia, 2‑a eldono, Lanham, MD: Scarecrow Press, p. 543. ISBN 9780810874503.
- ↑ Bournoutian, George. (1982) Eastern Armenia in the last decades of Persian rule, 1807-1828. Undena Publications, p. 7–8. ISBN 978-0890031230.
- ↑ (2005) The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times. Detroit: Wayne State Univ Pr. ISBN 9780814332214.
- ↑ Song Book by Hakob Meghapart (1513). Alirita 2013-06-01 .
- ↑ HyeEtch - Arts & Culture: The Art of The Book, page 1. Arkivita el la originalo je 2009-09-12. Alirita 2009-09-08 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-09-12. Alirita 2019-05-29 .
- ↑ National Library of Armenia, Hagop Meghapart Project: http://nla.am/arm/meghapart/Arm/1512.htm Arkivigite je 2016-03-04 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times Volume 3. Wayne State University Press, 2005.
Literaturo
redakti- Adjarian, Herchyah H. (1909) Classification des dialectes arméniens, par H. Adjarian. Parizo: Honoro Champion.
- Clackson, James. 1994. The Linguistic Relationship Between Armenian and Greek. Londono: Publications of the Philological Society, No 30. (and Oxford: Blackwell Publishing)
- Holst, Jan Henrik (2009) Armenische Studien. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Mallory, J. P. (1989) In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. Londono: Thames & Hudson.
- Vaux, Bert. 1998. The Phonology of Armenian. Oksfordo: Clarendon Press.
- Vaux, Bert. 2002. "The Armenian dialect of Jerusalem." in Armenians in the Holy Land. "Louvain: Peters.
Eksteraj ligiloj
redakti- La armena alfabeto
- [1]
- http://www.sprachprofi.de.vu/english/arm.htm Arkivigite je 2004-01-03 per la retarkivo Wayback Machine
- senpagaj lecionoj de la armena