Veganismo

Veganismo estas filozofio kaj vivmaniero, kiu provas kiel eble plej eviti ĉiujn formojn de ekspluato kaj krueleco al bestoj por manĝaĵoj, vestoj kaj aliaj uzoj. Krom tio ĝi ankaŭ subtenas la evoluigon de senbestekspluataj alternativoj, kio servu bestojn, homojn kaj la naturmedion. La vorto "vegano" ofte uziĝas kun la sama signifo kiel "vegetaĵano/vegetalano", tio estas, persono kiu ne manĝas ion ajn el besta deveno, inkluzive de viando, fiŝaĵoj, laktaĵoj, kaj ovaĵo.^[1]

Veganismo vidas en la utiligo de bestoj, ekzemple por la produktado de lakto aŭ viando, ekspluaton, kiu kaŭzas suferon.^[2] La sufero baziĝas interalie, sed ne nur, sur la mortigo de la bestoj, kiu pro ekonomiaj kaj produktaj kialoj ankaŭ en la ova kaj lakta produktado okazas. Krom la celo de suferig-evito por bestoj, veganismo donas al bestoj ankaŭ la rajton je vivo, senvundeco kaj libereco, kio estas plej granda diferenco kun nurdieta vegetarismo. La pensaro de veganismo tial plej ofte estas ligita al tiu de bestaj rajtoj.^[3]

Ĉar homa vivo sen efiko al naturmedio kaj ĉirkaŭaĵo estas praktike neebla, la vortumo "kiel eble plej eviti" donas al ĉiu unuopulo la decidon, kie komenciĝas nenepra damaĝo al aliaj.

La termino etika vegano estas ofte aplikata al tiuj, kiuj ne nur sekvas veganan dieton sed etendas la filozofion en aliajn areojn de siaj vivoj,^[4][5] kaj kontraŭas la uzon de bestoj por iu ajn celo. Alia esprimo estas mediprotekta veganismo, kiu rilatas al evitado de bestaj produktoj laŭ la premiso ke la industria bestbredado estas ekologie malutila kaj nedaŭrigebla.^[6]

Veganaj dietoj estas konsiderataj taŭgaj por ĉiuj etapoj de la vivo, inkluzive dum infanaĝo kaj gravedeco fare de la Usona Akademio pri Nutrado kaj Dietiko, Dietistoj de Kanado, kaj la Brita Dietika Asocio. La Germana Societo por Nutrado ne rekomendas veganajn dietojn por infanoj aŭ adoleskantoj, aŭ dum gravedeco kaj mamnutrado. Veganaj dietoj tendencas esti pli altaj je fibro, magnezio, foliata acido, vitamino C, vitamino E, fero kaj plantkemiaĵoj; kaj pli malaltaj je energioj, saturitaj grasoj, kolesterolo, long-ĉenaj omego-3 grasaj acidoj, vitamino D, kalcio, zinko kaj vitamino B₁₂.^[7] Malekvilibritaj veganaj dietoj povas konduki al nutraj mankoj kiuj nuligas ĉiajn profitajn efikojn kaj kaŭzas seriozajn problemojn pri sano. Kelkaj el ĉi tiuj mankoj povas esti plej sekure malhelpataj per la elekto de fortikigitaj manĝaĵoj aŭ la regula konsumado de dietaj suplementoj. Suplementado de Vitamino B₁₂ estas aparte grava, ĉar ĝi estas la sola nutra substanco, kiu nepre mankus en vegana dieto sen suplementoj aŭ fortikigitaj manĝaĵoj, kaj ĉar ĝia manko kaŭzas sangomalsanojn kaj neresanigeblajn neŭrologiajn damaĝojn.^[8]

Donald Watson elpensis la terminon vegan (fonton de la Esperanta radiko vegan-) en 1944 kiam li kunfondis la Veganan Societon en Anglio. Unue li uzis ĝin por signifi "senlaktan vegetaranon", sed de 1951 la Societo difinis ĝin kiel "la doktrino, ke homo devas vivi sen ekspluati bestojn".^[9] Intereso pri veganismo kreskis en la 2010-aj jaroj, precipe en la dua duono. Pli da veganaj butikoj malfermiĝis kaj veganaj opcioj pli kaj pli disponeblas en superbazaroj kaj restoracioj en multaj landoj.^[10]

La termino "vegetarano" estis uzata ekde ĉirkaŭ 1839 por raporti tion, kio antaŭe estis priskribita kiel vegetala reĝimo aŭ dieto.^[11] Ĝi originis en la anglalingva formo vegetarian, malregula komponaĵo de vegetable "vegetalo" kaj la sufikso -an "ano" (en la senco de "subtenanto, kredanto").^[12] La plej frua skriba uzo estas atribuita al aktorino, verkisto kaj aboliciisto Fanny Kemble, en ŝia Journal of a Residence on a Georgian plantation in 1838–1839.

Oni povas atribui la originon de veganismo al vegetaraj praktikoj en la Indusa Civilizo en la jaroj 3300-1300 a.K.^[13][14][15] en la hinda subkontinento, precipe en la nunaj norda kaj okcidenta Barato kaj en Pakistano.^[16] Fruaj vegetaranoj inkluzivis hindiajn filozofojn kiel Mahavira kaj Kundakunda, la tamilan poeton Tiravaluvaro, la hindajn imperiestrojn Ĉandragupto Maŭrjo kaj Aŝoko; Grekajn filozofojn kiel Empedoklo, Teofrasto, Plutarko, Plotino, kaj Porfirio; kaj la romian poeton Ovidio kaj la dramiston Seneko la Juna.^[17] La greka saĝulo Pitagoro eble rekomendis fruan formon de strikta vegetarismo, sed lia vivo estas tiel malklara, ke oni diskutas ĉu li iam rekomendis ajnan formon de vegetarismo.^[18][19][20] Li preskaŭ certe malpermesis al siaj sekvantoj manĝi fabojn^[21] kaj porti vestojn el lano.^[21] Eŭdokso el Knido, studento de Arĥito kaj Platono, skribis, ke "Pitagoro estis distingita de tia pureco, ke li evitis mortigi, ke li ne nur sindetenis de bestaj manĝaĵoj, sed eĉ retenis distancon de kuiristoj kaj ĉasistoj".^[21] Pri manĝado de viando estas eseo de la 1-a-jarcenta grek-romia verkisto kaj filozofo Plutarko, trovita en sia kolekto de skribaĵoj, Moralia. En "Pri manĝado de viando", li argumentas kontraŭ la malracieco kaj malmoraleco, laŭ li, de mortigado kaj manĝado de bestoj.

Unu el la plej fruaj konataj veganoj estis la araba poeto Al-Maʿarri (ĉ. 973 - ĉ. 1057). Iliaj argumentoj estis bazitaj sur sano, la transmigrado de animoj, besta bonfarto, kaj la vidpunkto, adoptita de Porfirio en De Abstinentia ab Esu Animalium (ĉ. 268 - ĉ. 270), ke se homoj meritas justecon, bestoj same meritas ĝin.^[22]

Vegetarismo establis sin kiel signifa movado en Britio kaj Usono en la 19-a jarcento.^[23] Malmultaj vegetaranoj evitis ĉiajn best-manĝaĵojn. En 1813, la poeto Percy Bysshe Shelley eldonis A Vindication of Natural Diet, defendante "abstinadon de bestaj manĝaĵoj kaj alkoholaj likvoroj", kaj en 1815, William Lambe, londona kuracisto, asertis, ke lia "dieto de akvo kaj legomoj" povus resanigi ion ajn, ekde tuberkulozo ĝis akno. Lambe nomis bestomanĝaĵon "kutima iritado", kaj argumentis, ke "lakta manĝado kaj viando-manĝado estas nur branĉoj de komuna sistemo kaj ili devas stari aŭ fali kune". La dieto de Sylvester Graham, kiu plejparte konsistis nur el fruktoj, legomoj, akvo kaj pano farita hejme el nerafinita tritikfaruno, fariĝis populara kiel saniga rimedo en la 1830-aj jaroj en Usono. Pluraj veganaj komunumoj estis establitaj ĉirkaŭ tiu tempo.^[24] En Masaĉuseco, Amos Bronson Alcott, patro de la romanverkisto Louisa May Alcott, malfermis la Templon Lernejon en 1834^[25] kaj Fruitlands en 1844^[26][27][28], kaj en Anglio, James Pierrepont Greaves fondis Concordium, vegana komunumo en Alcott House ĉe Ham Common, en 1838.^[29]

En 1843, membroj de Alcott House kreis la Britan kaj Fremdan Societon por la Antaŭenigo de Humaneco kaj Abstinado de Bestodevena Manĝaĵo^[30], gvidita de Sophia Chichester, riĉa bonfaranto de Alcott House.^[31] Alcott House ankaŭ helpis establi la britan Vegetaran Societon, kiu celebris la unuan renkontiĝon en 1847 en Ramsgate, Kent^[32]. The Medical Times and Gazette en Londono raportis en 1884:

"Estas du specoj de Vegetaranoj: unu ekstrema formo, kies membroj ne manĝas ajnajn bestaĵojn; kaj malpli ekstrema sekto, kiu ne kontraŭas ovojn, lakton aŭ fiŝojn. La Vegetara Societo... apartenas al la lasta pli modera divido."

Artikolo en la magazino de la Societo, Vegetarian Messenger (Vegetara Mesaĝilo), en 1851 diskutis pri alternativoj al ŝua ledo, kio sugestas la ĉeeston de veganoj en la membraro kiuj malakceptis ĉian bestan uzadon, ne nur en dieto^[33] . Per la publikigo de 1886 de Henry S. Salt, A Plea for Vegetarianism and Other Essays, li asertis, ke "Estas vere, ke plej multaj, ne ĉiuj, manĝoreformantoj, akceptas en sia dieto bestodevenajn manĝaĵojn kiel lakton, buteron, fromaĝon kaj ovojn.^[34] " La unua konata vegana kuirlibro, de Rupert H. Wheldon, No Animal Food: Two Essays and 100 Recipes, estis publikigita en Londono en 1910.^[35] La konsumado de lakto kaj ovoj fariĝis batalkampo dum la sekvaj jardekoj. Estis regulaj diskutoj pri ĝi en la Vegetara Mesaĝilo; el la korespondaj paĝoj ŝajnas, ke multaj kontraŭuloj de veganismo venis el la vegetaranoj.^[36]

Dum vizito en Londono en 1931, Mahatma Gandhi, kiu aliĝis al la plenuma komitato de la Vegetara Societo kiam li vivis en Londono de 1888 ĝis 1891, faris paroladon al la societo argumentante, ke ĝi devas antaŭenigi senviandan dieton kiel aferon primoralan, ne prisanan.^[37][38] Lakto-vegetaranoj agnoskis la etikan konsistecon de la vegana pozicio sed konsideris veganan dieton nepraktikebla kaj zorgis, ke ĝi povos esti malhelpo al disvastigado de vegetarismo se veganoj ne kapablos partopreni sociajn rondojn kie neniu nebestodevena manĝaĵo haveblas. Ĉi tio fariĝis la superreganta vidpunkto de la Vegetara Societo, kiu en 1935 deklaris: "La lakto-vegetaranoj, entute, ne defendas la praktikon konsumi la laktaĵojn krom surbaze de oportuneco.^[39]

En aŭgusto de 1944, pluraj membroj de la Vegetara Societo petis, ke sekcio de ĝia novaĵletero estu dediĉita al senlakta vegetarismo. Kiam la peto estis malakceptita, Donald Watson, sekretario de la filio de Leicester, starigis novan trimonatan novaĵleteron en novembro 1944, kun prezo de du pencoj. Li nomis ĝin The Vegan News (La Veganaj Novaĵoj.^[40] Li elektis la vorton vegan mem, surbaze de "la unuaj tri kaj lastaj du literoj de "vegetarian", ĉar ĝi markis, laŭ la vortoj de S-ro Watson, "la komencon kaj finon de vegetarano "^[41], sed demandis siajn legantojn ĉu ili povas elpensi ion pli bonan ol la vorto vegano por signifi "senlakta vegetarano". Ili sugestis allvega ("tutvega"), neo-vegetarian ("nov-vegetarano"), ktp.^[42]

La unua eldono altiris pli ol 100 leterojn, inkluzive de George Bernard Shaw, kiu decidis forlasi ovojn kaj laktaĵojn. La nova Vegana Societo okazigis sian unuan renkontiĝon komence de novembro ĉe Attic Club, 144 High Holborn, Londono. Tiuj, kiuj partoprenis, estis Donald Watson, Elsie B. Shrigley, Fay K. Henderson, Alfred Hy Haffenden, Paul Spencer kaj Bernard Drake, kun observanto Mme Pataleewa (Barbara Moore, rus-brita inĝeniero). La Monda Tago de Veganoj okazas ĉiun 1-an de novembro por marki la fondon de la Societo kaj la monato novembro estas konsiderata de la Societo kiel la Monda Vegana Monato.

The Vegan News ŝanĝis sian nomon al The Vegan en novembro 1945, kiam ĝi jam havis 500 abonantojn. Ĝi eldonis receptojn kaj "veganan komercan liston" de senbestaj produktoj, kiel ekzemple dentopasto Colgate, Kiwi, paperaj produktoj de Dawson & Owen, kaj gluo de Gloy. Veganaj libroj aperis, inkluzive de veganaj receptoj de Fay K. Henderson kaj Aids to Vegan Diet for Children (Helpoj al Vegana Dieto por Infanoj) fare de Kathleen V. Mayo.^[43]

La Vegana Societo baldaŭ klarigis, ke ĝi malakceptas la uzon de bestoj por iu ajn celo, ne nur en dieto^[44]. En 1947, Watson skribis: "La veganoj malakceptas kiel superstiĉe, ke la homa vivo dependas de la ekspluatado de ĉi tiuj estuloj kies sentoj tre similas al niaj propraj ...". Ekde 1948, en la unua paĝo de La Vegano legeblas: "Antaŭenigi vivon sen ekspluatado", kaj en 1951, la Societo publikigis sian difinon de veganismo kiel "la doktrino, ke la homo devas vivi sen ekspluati bestojn".^[45] En 1956, ĝia vicprezidanto, Leslie Cross, fondis Plantmilk Society; kaj en 1965, kiel Plantmilk Ltd kaj poste Plamil Foods, ĝi komencis produktadon de unu el la unuaj vaste distribuitaj sojlaktoj en la okcidenta mondo^[46].

La unua vegana societo en Usono estis fondita en 1948 de Catherine Nimmo kaj Rubin Abramowitz en Kalifornio, kiu distribuis la novaĵleteron de Watson. En 1960, H. Jay Dinshah fondis la Usonan Veganan Societon, ligante veganismon al la koncepto ahimsa. Laŭ Joanne Stepaniak, la vorto vegan estis unue eldonita sendepende en 1962 de la Oxford Illustrated Dictionary, difinita kiel "vegetarano kiu ne manĝas buteron, ovojn, fromaĝon aŭ lakton".

En Esperanto, simile kiel en aliaj lingvoj, la vorto "vegano" estas daŭra temo de diskutoj. Ĉefe ĝi estas akceptita kiel priskribo de vivmaniero kaj filozofi-politika aspiro, dum la pli fundamenta "vegetaĵano/vegetalano" priskribas nur la nutran flankon. Resume eblas diri, ke vegetaĵanoj ne nepre estas veganoj, dum ĉiuj veganoj nepre estas principe vegetaĵanoj.^[47]

En la 1960-aj kaj 1970-aj jaroj, vegetara manĝaĵa movado aperis kiel parto de la kontraŭkulturo en Usono, kiu temis pri zorgoj pri dieto, la medio kaj malkonfido pri manĝaĵproduktantoj, kio kondukis al kreskanta intereso pri organika ĝardenado.^[48][49] Unu el la plej influaj vegetarismaj libroj de tiu tempo estis Diet for a Small Planet^[50][51] de la jaro 1971, verkita de Frances Moore Lappé. Ĝi vendis pli ol tri milionojn da kopioj kaj sugestis "foriri de la pinto de la manĝoĉeno".

Dum la sekvaj jardekoj oni vidis esploradon de grupo de sciencistoj kaj kuracistoj en Usono, inkluzive de kuracistoj Dean Ornish, Caldwell Esselstyn, Neal D. Barnard, John A. McDougall, Michael Greger, kaj biokemiisto T. Colin Campbell, kiu argumentis ke dietoj kiuj baziĝas sur bestaj grasaĵoj kaj bestaj proteinoj, kiel la okcidenta patrono, malutilis sanon.^[52] Ili produktis serion de libroj, kiuj rekomendas veganajn aŭ vegetarajn dietojn, inkluzive de McDougall, The McDougall Plan (1983), John Robbins, Diet por New America (1987)^[53], kiu asociis viandon per media damaĝo, kaj Dro. Dean Ornish, Program for Reversing Heart Disease (1990). En 2003 du gravaj usonaj dietaj asocioj indikis, ke bone planitaj veganaj dietoj taŭgas por ĉiuj vivaj stadioj.^[54] Ĉi tion sekvis la filmo Earthlings (2005), The China Study (2005) de Campbell, Skinny Bitch (2005) de Rory Freedman kaj Kim Barnouin, Eating Animals (2009) de Jonathan Safran Foer, kaj la filmo Forks over Knives (2011).^[55]

En la 1980-aj jaroj, veganismo asociiĝis kun punka subkulturo kaj ideologioj, precipe rektaj punkoj en Usono^[56], kaj anarkiaj punkoj en Britio.^[57] Ĉi tiu asocio daŭras ĝis la 21-a jarcento, kiel montris la eminenteco de veganaj punkaj eventoj kiel ekzemple Fluff Fest en Eŭropo.^[58]

Intereso pri veganismo en la 2010-aj jaroj^[59][60][61] aparte en ĝia dua duono,^[60][62] estis reflektita en Vikipedio, kie veganaj paĝoj ricevis pli da vizitoj ol vegetaraj. The Economist deklaris 2019 "la jaron de la vegano".^[63] La Eŭropa Parlamento difinis la signifon de vegano por nutraĵ-etikedoj en 2010, valide ekde 2015.^[64] Restoraciaj ĉenoj komencis marki veganajn produktojn en siaj menuoj kaj superbazaroj plibonigis la selektadon de veganaj pretigitaj manĝaĵoj.^[65] La anglalingva artikolo ĉe Vikipedio pri veganismo estis rigardita 73,000 fojojn en aŭgusto 2009 sed 145,000 fojojn en aŭgusto 2013; artikoloj pri veganismo estis rigarditaj pli dum ĉi tiu periodo ol artikoloj pri vegetarismo en la Vikipedio de la angla, franca, germana, portugala, rusa kaj hispana lingvoj.^[66] En 2016 guglo-serĉoj pri "vegano" plialtiĝis je 90%, 32 procentoj pli ol la antaŭa jaro.^[66]

La tutmonda viand-anstataŭaĵa merkato kreskis je 18% inter 2005 kaj 2010,^[67] kaj en Usono je 8 procento^[68] inter 2012 kaj 2015, ĝis 553 milionoj da usonaj dolaroj jare. De Vegetarische Slager, la unua konata vegetara buĉisto, vendanta imitajn viandojn, malfermiĝis en Nederlando^[69] en 2010, dum la unua vegana buĉisto de Usono, Herbivorous Butcher, malfermiĝis en Mineapolo en 2016^[68][70]. Antaŭ 2016, kvardek naŭ procentoj de usonanoj trinkis vegetaĵan lakton, kvankam 91 procentoj ankoraŭ trinkis bovinan lakton. En Britio, la vegetaĵa lakto-merkato pliiĝis je 155 procentoj en du jaroj, el 36 milionoj da litroj en 2011 ĝis 92 milionoj en 2013.^[69][71] La lando spertis 185% pliigon en novaj veganaj produktoj inter 2012 kaj 2016. En 2011, la unuaj veganaj superbazaroj en Eŭropo aperis en Germanio: Vegilicious en Dortmund kaj Veganz en Berlino.

Veganismo kreskis ankaŭ laŭ populareco en Honkongo kaj kontinenta Ĉinio, precipe inter jarmiluloj^[72]. Oni taksis, ke la ĉina vegana merkato kreskos pli ol 17 procentojn inter 2015 kaj 2020, kio estis atendita kiel "la plej rapida kreskiga kurzo internacie en tiu periodo". Ĉi tio superas la antaŭviditan kreskon en la dua kaj tria plej rapide kreskantaj veganaj merkatoj internacie en la sama periodo, la Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj (10,6%) kaj Aŭstralio (9,6%). Entute, ekde 2016, la plej granda parto de veganaj konsumantoj tutmonde nuntempe vivas en Azia Pacifiko kun 9 procentoj de homoj sekvantaj veganan dieton.^[73]

Kontraŭ la bildo de sinsenigo montrita de kontraŭantoj de bestaj rajtoj, veganismo estis promociita kiel ŝikeca afero; en 2015, la redaktisto de Yahoo! Manĝado deklaris ke ĝi fariĝis "varo"^[74]. Famuloj, atletoj, kaj politikistoj adoptis veganajn dietojn, kelkaj serioze, aliaj nur portempe.^[75] La ideo pri "fleksebla vegano" gajnis monon: la kolumnisto pri nutrado de The New York Times, Mark Bittman, en VB6 (2013), rekomendis manĝi veganan manĝon ĝis la 6-a ptm.^[76][77] En 2013, la Oktoberfesto en Munkeno, tradicie afero pri viandaĵoj, ofertis veganajn pladojn por la unua fojo en sia 200-jara historio.^[76][78][79]

Kritikantoj de veganismo pridubis la evoluan legitimecon kaj sanajn efikojn de vegana dieto^[72], kaj montris longdaŭran filozofian tradicion, kiu diris, ke homoj estas superaj al aliaj bestoj.^[80][81] Anthony Bourdain, fama kuiristo, verkis en 2000, ke "vegetaranoj, kaj ilia frakcio simila al Hizbulaho,^[82] la veganoj, estas konstante iritantaj al iu ajn kuiristo, kiu valoras meritojn". Pluraj vegetaraj verkistoj argumentis, ke la restriktoj de vegana vivmaniero estas nepraktikaj, kaj ke vegetarismo estas pli bona celo.^[83]

Veganoj ne manĝas bovaĵon, porkaĵon, kokaĵon kaj aliajn birdaĵojn, ĉasbestojn, marbestojn, ovojn, laktaĵojn aŭ aliajn bestajn produktojn. Dietaj veganoj eventuale uzas bestajn produktojn en vestaĵoj (kiel ledon, lanon kaj silkon), en higienaj purigaĵoj kaj simile. Etika veganismo etendiĝas ne nur al manĝaĵoj, sed ankaŭ al portado aŭ uzo de bestodevenaj produktoj, kaj malakceptas la varojn en kiuj troviĝas rekte bestaj devenoj aŭ nerekte besta ekspluatado. La Brita Vegana Societo certigas produkton nur se ĝi estas libera je besta implikiĝo kaj praktiko kiel eble, inkluzive de perbesta testado, sed "agnoskas, ke ne ĉiam eblas fari elekton, kiu evitas la uzon de bestoj", afero emfazita en 2016 kiam iĝis konate, ke la novaj cirkulantaj britaj pundoj je £ 5 enhavas sebon.^[84]

Grava maltrankvilo estas la kazo de medikamentoj, kiuj estas kutime testataj sur bestoj por certigi, ke ili estas efikaj kaj sekuraj, kaj povas ankaŭ enhavi bestajn ingrediencojn, kiel laktozo, gelateno aŭ stearatoj. Povas esti neniu alternativo al preskribita medikamento aŭ tiuj alternativoj eble ne taŭgas, malpli efikas, aŭ havas pli malfavorajn kromefikojn.^[85][86] Eksperimentado per laboratoriaj bestoj ankaŭ estas uzata por pritaksi la sekurecon de vakcinoj, manĝaĵaj aldonaĵoj, kosmetikaĵoj, hejmaj higienaj produktoj, laborejaj kemiaĵoj, kaj multaj aliaj substancoj.^[87][88][89]

La filozofo Gary Steiner argumentas, ke ne eblas esti tute vegana, ĉar bestaj uzoj kaj produktoj estas "profunde kaj nepercepteble teksitaj en la ŝtofon de la homa socio". Oftaj bestaj produktoj inkluzivas albuminon, alantoinon, abelvakson, sangon, fiŝvostaĵon, osta porcelano, karminon, kazeinon, kastoreon, koĉenilon, elastinon, emu-oleon, gelatenon, mielon, keratinon, laktatan acidon, ktp. Kelkaj el ĉi tiuj estas kemiaj komponaĵoj, kiuj povas esti derivitaj el bestaj produktoj, plantoj aŭ petrolkemiaĵoj. Alantoino, laktata acido, retinolo kaj skualeno, ekzemple, povas esti veganaj. Ĉi tiujn produktojn kaj iliajn originojn ne ĉiam inkluzivas la listo de ingrediencoj. Legomoj mem, eĉ el organikaj bienoj, povas uzi bestajn sterkojn; "veganikaj" legomoj nur uzas sensterkan komposton.^[90]

Veganoj ne aĉetas lanajn vestojn, silkajn koltukojn, ledajn ŝuojn, litotukojn, kiuj enhavas anserajn aŭ anasajn plumojn, perlajn juvelojn, ordinaran sapon ^[91](kutime enhavantan bestajn grasojn), aŭ kosmetikaĵojn, kiuj enhavas bestajn produktojn.^[92][93] Iuj evitas kelkajn vakcinojn; la kontraŭgripa vakcino, ekzemple, kutime kreskas en kokinaj ovoj, kvankam efika alternativo, Flublok, estas vaste havebla en Usono. Neveganaĵoj akiritaj antaŭ ol ili fariĝis veganaj povus esti donacitaj kiel karitato aŭ uzataj ĝis eluziĝo. Kelkaj veganaj vestoj, precipe ledaj alternativoj, estas faritaj el nafto-produktoj, kiuj kaŭzis kritikojn pro la media damaĝo implikita en ilia produktado.^[94]

La ĉefa diferenco inter vegana kaj vegetara dietoj estas, ke veganoj ekskludas laktaĵojn kaj ovojn. Etikaj veganoj evitas ilin pro la premiso ke ilia produktado kaŭzas bestajn suferojn kaj antaŭtempan morton. En la produktado de ovoj, plej multaj masklaj idoj estas forigitaj kaj mortigitaj ĉar ili ne demetas ovojn. Por akiri bovinan lakton, la bovinoj estas perforte kaj artefarite gravedigitaj por produkti lakton; ili kapablas doni lakton dum tri aŭ sep jaroj, kaj post tio estas buĉitaj. Iliaj bovidoj ofte estas apartigitaj de siaj patrinoj post 24 horoj post la naskiĝo, kaj ricevas laktan anstataŭanton por reteni la bovinan lakton por homa konsumo. La bovidoj estas buĉitaj preskaŭ tuj post la naskiĝo, senditaj por bovidaĵ-produktado, aŭ breditaj por iĝi bovaĵo.^[95]

Veganaj grupoj malkonsentas pri insektaj produktoj.^[86][95][96] Nek la Brita Vegana Societo nek la Usona Vegana Societo konsideras, ke mielo, silko kaj aliaj insektaj produktoj taŭgas por veganoj.^[97] Insektodevenaj produktoj povas esti difinitaj multe pli vaste, ĉar komercaj abeloj estas uzataj por poleni ĉirkaŭ 100 malsamajn manĝkultivaĵojn.^[98][99]

Pro la media efiko de vianda bestomanĝaĵo kaj la etikaj problemoj kiujn ĝi prezentas por veganoj, multaj veganaj aktivuloj etendas sian filozofion por inkludi la dietojn al dombestoj.^{[100][101][102]} Ĉi tio estas precipe vera por hejmaj katoj kaj hundoj, por kiuj veganaj manĝaĵoj estas haveblaj kaj nutre kompletaj, kiel Vegepet. Tamen, ĉi tiu praktiko estis traktita singardeme kaj kritike, precipe rilate al veganaj kataj dietoj ĉar felisedoj estas devaj karnomanĝuloj. Kvankam nutre kompletaj veganaj dombestaj dietoj kompareblas al viand-bazitaj por katoj kaj hundoj, en aŭgusto 2015 multaj komercaj veganaj dombestaj markoj ne plenumis regulojn pri nutra taŭgeco de la Asocio de Usonaj Bestomanĝaĵaj Kontrolistoj.

Steven Davis, instruisto pri bestosciencoj de la Universitato de Oregono, demandis la filozofon Tom Regan en 2001 pri la diferenco inter mortigo de kamparana muso dum rikoltado de manĝaĵo kaj mortigo de porko por manĝado. La respondo de Regan estis io, kion Davis nomas "principo de malpleja damaĝo", laŭ kiu oni devas elekti manĝaĵojn, kiuj mallonge kaŭzas la plej malgrandan damaĝon al la plej malgranda nombro de bestoj. Davis argumentis ke planto-bazita dieto povas kaŭzi pli da mortoj ol dieto kiu enhavas viandon de herb-nutritaj remaĉuloj.

Andy Lamey, filozofo de la Universitato Monash, kontraŭis la saman argumenton; laŭ li, manĝado de kultivitaj legomoj kaŭzas pli da mortoj al musoj, ratoj, lavursoj kaj aliaj sovaĝaj bestoj ol mortoj implikitaj en bredado kaj buĉado de bovinoj pro viando. Andy nomis la respondon de Tom Regan "la argumento vegetarana hamburgero".

Davis taksis, surbaze de studo kiu rakontis, ke la kvanto da kamparanaj musoj reduktiĝis je 25% hektare - ĉi tiu cifero inkluzivas migradon kaj naturan mortecon - post la rikolto. Davis taksis, ke po dek bestoj en hektaro ĉiujare estas mortigitaj dum agrikulturaj agadoj. Li argumentis, ke se ĉiuj 490.000 km2 da plugebla tero en la kontinenta Usono estus uzataj por vegana dieto, ĉirkaŭ 500 milionoj da bestoj mortus ĉiujare. Sed se la duono de ĉi tiuj kampoj estus uzata kiel paŝta tero por remaĉuloj kaj supozante, ke la tuta monda loĝantaro konsumas viandon, ĝi taksas, ke nur 900.000 bestoj jare mortus. Sekve, laŭ li, kaj laŭ la principo de malpleja damaĝo, ni devas ŝanĝi al dieto bazita sur viando de remaĉuloj anstataŭ plantdevena dieto.

La analizo de Davis estis refutita en 2003 fare de Gaverik Matheny en la Gazeto pri Agrikulturo kaj Media Etiko. Matheny argumentis ke Davis miskalkulis la nombron de mortintaj bestoj kaj bazigis siajn figurojn pri la kvanto de tero prefere ol pri la nombro de konsumantoj kaj limigis sian analizon al herb-manĝigitaj remaĉuloj, anstataŭ la bestoj enfermitaj en farmoj je industriaj skaloj. Li ankaŭ diris, ke Davis egaligis vivon kun vivkvalito, enfokusiĝante sur la ciferoj anstataŭ la damaĝo kaj sufero kaŭzita al la bredataj bestoj por la produktado de nutraĵoj, inter tiuj damaĝoj troviĝas: stampado, senkornigo, kaj kastro, vivo en malliberejo, transportado sen manĝaĵoj kaj akvo, rekte al buĉejo. Matheny argumentis ke «eble vegetarismo permesas al la bestoj havi pli bonkvalitan vivon»

Alia filozofo, Andy Lamey, ankaŭ argumentis, ke la kalkulado de Davis pri rikoltaj mortoj estis misa. Ĝi baziĝis sur du studoj: unu, kiu inkluzivis mortojn pro predado, kiu laŭ li estas morale malhelpebla de Regan, ĉar ili ne rilatas al homaj agoj. Alia temas pri la kultivado de sukerkano, kiu laŭ Lamey havas malmultan gravecon rilate al hazardaj mortoj, kiuj estas etike malsamaj de intencaj mortoj kaj ke se Davis inkludas akcidentajn mortojn laŭ morala kosto de veganismo, ĝi ankaŭ devus inkluzivi mortojn hazarde kaŭzitajn de lia proponita dieto, kiu, laŭ Lamey "lasas Davis-on, anstataŭ Regan, kun la malpli kredinda argumento".

Veganoj anstataŭigas personajn higienajn prizorgilojn kaj hejmajn purigilojn enhavantajn bestajn produktojn per produktoj veganaj, kiel vegana dentfadeno el bambua fibro. Bestaj ingrediencoj estas ĉie, ĉar ili estas relative malmultekostaj. Post kiam bestoj estas buĉitaj por akirado de la viando, la restaĵoj de kelkaj el tiuj materialoj, precipe la graso, estas uzataj por la homaj higienaj produktoj.

Inter la plej oftaj best-derivitaj ingrediencoj troviĝas: sebo en sapo; glicerolo el kolageno, kiu estas uzita kiel lubrikaĵo kaj humidigaĵo en multaj produktoj por prizorgo de la hararo, hidratigaj kremoj, razo-ŝaŭmoj, sapoj kaj dentpastoj;^[103] La lanolino el ŝafida lano ofte troviĝas en lipa balzamo kaj hidratigaj kremoj; stearata acido estas ofta ingredienco en vizaĝkremoj, razŝaŭmoj kaj ŝampuoj, (samkiel glicerino, ĝi povas esti plantdevena, sed kutime estas best-devena); laktata acido, alfa-hidroksida acido derivita el besta lakto, estas uzata en hidratigaĵoj; alantoino, el la planto oficina simfito aŭ urino de bovinoj, troviĝas en ŝampuoj, kremoj kaj dentopasto;^[103] kaj karmino de kokkoideoj, kiel la ina koĉenilo, estas uzata en manĝaĵoj kaj kosmetikaĵoj por produkti ruĝajn kaj rozajn kolorojn.

Bestaj Ingrediencoj A ĝis Z (2004) kaj Veganissimo A ĝis Z (2013) listigas kiuj ingrediencoj eble estas bestaj. La sunflora emblemo de la Brita Vegana Societo kaj la kuniklo-logoo de PETA signifas, ke la produkto estas atestita vegana, kio inkluzivas, ke ne okazis perbestaj testoj. La emblemeto Leaping Bunny montras neokazon de besta testado, sed ne nepre veganecon. La kriterioj de la Vegana Societo por vegana atestilo estas, ke la produkto ne enhavas bestajn produktojn, kaj ke nek la fina vestaĵo nek ĝiaj ingrediencoj estis testitaj sur bestoj de, aŭ nome de, la fabrikanto, aŭ de iu ajn, kiun la fabrikanto regas. Ĝia retejo enhavas liston de atestitaj produktoj, same kiel la aŭstralia Elektu Senkruelon.^[104][105]

Beauty Without Cruelty, fondita kiel bonfara asocio en 1959, estis unu el la plej fruaj fabrikantoj de kaj atestantoj pri higienaj produktoj en kiuj oni ne uzas bestojn. Pluraj internaciaj kompanioj produktas senbestajn produktojn, inkluzive de vestaĵoj, ŝuoj, modaj vestaĵoj kaj kandeloj.

Veganoj evitas vestaĵon, kiu enhavas silkon, lanon ^[106](inkluzive de ŝaf-lano, kaŝmirlano, angora fibro, mohajro, kaj multaj aliaj fajnaj lanoj), felon, plumojn, perlojn, bestodevenajn kolorojn, ledon kaj aliajn specojn de ledo, aŭ aliajn bestoproduktojn.^{[107][108][109][110]} Ledaj vestaĵoj plejparte estas faritaj el bovaj haŭtoj.^[111] Veganoj rigardas la aĉeton de ledo, precipe de bovinoj, kiel financan subtenon por la viandindustrio. Vegetaranoj povas surmeti vestaĵojn kaj akcesoraĵojn el ne-bestaj derivitaj materialoj kiel kanabo, lino, kotono, kanvaso, poliestero, artefarita ledo, kaŭĉuko kaj vinilo. Ledaj alternativoj povas veni el materialoj kiel korko, ananasoj, kaj fungoledaĵo.^[112]

Veganaj dietoj baziĝas sur grenoj kaj aliaj semoj, legumoj (aparte fazeoloj), fruktoj, legomoj, manĝeblaj fungoj kaj nuksoj.^[113]

Surogataj produktoj bazitaj sur sojfaboj (tofuo) aŭ sejtanoj estas fontoj de vegetaĵa proteino, ofte en la formo de vegetaraj kolbasoj, viando kaj burgeroj.^[114] Sojaĵoj estas bazaj elementoj en la veganaj dietoj, ĉar sojo estas kompleta proteino; t.e. ĝi havas ĉiujn neprajn aminoacidojn por homoj. Ili estas plej ofte konsumitaj en la formo de sojlakto kaj tofuo, kio estas sojlakto miksita kun koagulanto. Tofuo enhavas diversajn teksturojn, depende de akva enhavo, ekde mola, duonmola, malmola ĝis tre malmola, por stufaĵoj kaj rostitaĵoj al mola aŭ silkeca por salatoj, desertoj kaj kirlaĵoj. Sojo estas manĝata ankaŭ en formo de tempeo kaj tekstura vegetaĵa proteino (TVP); ankaŭ konata kiel teksturigita sojo, ĉi tiu lasta ofte estas uzata en saŭcoj por pastaĵoj aŭ kiel imitaĵo de haketita viando.^[115]

Plantlaktoj, kiel la sojlakto, migdallakto, grenlaktoj (avenlakto, linlakto kaj rizlakto), kanablakto kaj kokosolakto, estas uzataj anstataŭ lakto de bovinoj aŭ kaproj. Sojlakto liveras po 7 g da proteino en taso (240 ml), kompare kun 8 gramoj da proteino en taso da bovina lakto. Migdallakto havas pli malaltan koncentriĝon de energio, karbonhidratoj kaj proteinoj. Sojlakto devas ne esti uzata kiel anstataŭaĵo de patrina lakto por beboj. Beboj ne mamnutritaj povas manĝi komercan infanan formulon, kutime bazita sur bovinaj laktoj aŭ sojfabo. Ĉi-lasta estas konata kiel soj-bazita infana formulo aŭ SBIF.^[116][117]

Butero kaj margarino povas esti anstataŭitaj per alternativaj veganaj produktoj. Veganaj fromaĝoj estas faritaj el semoj kiel sezamo kaj sunfloro; nuksoj, kiel migdaloj, pinsemoj kaj akaĵunuksoj; kaj sojfaboj, kokosoleo, nutra gisto, tapioko kaj rizo, inter aliaj ingrediencoj; kaj povas reprodukti la teksturojn kaj gustojn de laktaj fromaĝoj. Nutra gisto estas ofta anstataŭaĵo por la gusto de fromaĝo en veganaj receptoj. Fromaĝaj anstataŭaĵoj povas esti farataj hejme, inkluzive de nuksoj, kiel ekzemple akaĵunuksoj.^[118]

La komercaj ov-anstataŭaĵoj estas disponeblaj kaj por kuirado kaj por bakado. La proteino en la ovoj pli densiĝas kiam ili estas varmigitaj kaj ligiĝas al aliaj ingrediencoj. Por kukoj, oni povas uzi kuleron da bakpulvoro.^[119] Silka (mola) tofuo kaj pistita terpomo ankaŭ povas esti uzataj. Kikera guŝakvo povas esti uzata kiel ovaĵo kaj kirlita samkiel ovoblanko. Alia ovo-anstataŭaĵo en bakaĵoj estas banano.^[120]

Krudveganismo, kombinante veganismon kaj krudmanĝadon, ekskludas ĉiujn bestajn produktojn kaj manĝaĵojn kuiritajn super 42 °C. Kruda vegana dieto inkluzivas legomojn, fruktojn, nuksojn, grenojn kaj guŝojn, semojn kaj algojn. Estas multaj variaĵoj de la dieto, inkluzive de fruktomanĝado.

Proteinoj konsistas el aminoacidoj. Veganoj akiras sian tutan proteinon el plantoj, ĉionmanĝantoj kutime trionon, kaj duonon ov-lakta-vegetaranojn. Fontoj de plantaj proteinoj inkluzivas guŝojn kiel sojfabojn (konsumitajn kiel tofuo, tempeo, teksturigita sojfaba proteino, sojlakto kaj edamame)^[121], pizojn, arakidojn, nigrajn fazeolojn kaj kikerojn (ĉi tiujn lastajn ofte manĝatajn kiel humuso); grenojn kiel kvinoon, nerafinitan rizon, maizon, hordeon, bulguron kaj tritikon (ĉi-lastan manĝatan kiel pano kaj sejtano); kaj nuksojn kaj semojn. Kombinaĵoj, kiuj enhavas altajn kvantojn da ĉiuj nepraj aminoacidoj, inkluzivas rizon kaj fazeolojn, maizon kaj fazeolojn, kaj kikerkaĉon kun pita el nerafinita tritiko.^[122]

Sojfaboj kaj kvinoo estas konataj kiel kompletaj proteinoj, ĉar ili enhavas ĉiujn neprajn aminoacidojn en kvantoj kiuj plenumas aŭ superas homajn postulojn.^[123] Mangels k. al. skribis ke konsumado de la rekomendita nutra kvanto da proteino - po 0,8 g por kilogramo da korpa pezo - en la formo de sojfabo plenumas la biologian postulon por aminoacidoj. En 2012, la Departamento pri Agrikulturo de Usono prijuĝis, ke soja proteino povu anstataŭigi viando-proteinon en la Nacia Lerneja Lunĉo-Programo.^[124]

La Usona Dieta Asocio diris en 2009, ke vario de plantaj manĝaĵoj ĉiutage povas provizi ĉiujn neprajn aminoacidojn por sanaj plenkreskuloj,^[125] kio signifas ke proteina kombinado en la sama manĝo eble ne necesos. Mangels kaj aliaj skribis ke malmulte da kialoj konsilas veganojn plialtigi sian proteinan konsumadon; sed pro singardemo ili rekomendas 25 procentan pliiĝon super la RDA por plenkreskuloj, al 1 g / kg.^{[116][117][126]}

Vitamino B₁₂ estas bakteria produkto necesa por ĉela divido, formado kaj maturiĝo de ruĝaj globuloj, sintezo de DNA kaj normala nerva funkcio.^[127] Manko de ĝi povas kaŭzi megaloblastan anemion kaj neŭrologian damaĝon, kaj se oni ne traktas tion, ĝi povas okazigi la morton. La alta enhavo de foliata acido en vegetaraj dietoj povas maski la hematologiajn simptomojn pro manko de vitamino B₁₂, do ĝi povas esti nerimarkebla ĝis neŭrologiaj signoj en malfruaj stadioj jam evidentas,^[128] kiuj povas esti neresanigeblaj, kiel ekzemple neŭropsikiatraj anomalioj, neŭropatioj, demenco kaj, foje, atrofio de optaj nervoj^[129]. Veganoj foje malsukcesas akiri sufiĉan B₁₂ en sia dieto ĉar inter ne-fortikigitaj manĝaĵoj, nur tiuj el bestaj originoj enhavas sufiĉajn kvantojn.^{[7][130][131]} La plej bona fonto estas remaĉuloj^[132]. Vegetaranoj ankaŭ estas en risko, same kiel pli aĝaj homoj kaj tiuj kun certaj medicinaj kondiĉoj. Studo en 2013 eltrovis, ke "vegetaranoj disvolvigas elĉerpiĝon de B₁₂ aŭ mankon, sendepende de la demografiaj trajtoj, loĝloko, aĝo aŭ speco de vegetara dieto. Veganoj devas uzi preventajn rimedojn por certigi adekvatan konsumon de ĉi tiu vitamino, inkluzive de regula konsumado de suplementoj enhavantaj B₁₂".

B₁₂ estas produktata en naturo nur de certaj bakterioj kaj arĥioj;^[133][134] ĝi ne estas farata de iu ajn besto, fungo aŭ planto. Ĝi estas sintezata de iuj intestaj bakterioj en homoj kaj aliaj bestoj, sed homoj ne povas sorbi la B₁₂ faritan en siaj intestoj, ĉar ĝi estas farata en punkto tro malproksima de la maldika intesto, kie sorbiĝas B₁₂. Remaĉuloj, kiel bovinoj kaj ŝafoj, sorbas B₁₂ produktitan de bakterioj en iliaj intestoj.^[130][131]

Bestoj enmetas vitaminon B₁₂ en hepato kaj muskoloj, kaj iuj pasigas la vitaminon en siajn ovojn kaj lakton; karno, hepato, ovoj kaj lakto estas tial fontoj de B₁₂.^[135]

Oni sugestis, ke norioj (manĝeblaj algoj), tempeo (fermentita sojfabaĵo), kaj nutra gisto povas esti fontoj de vitamino B₁₂. En 2016, la Akademio de Nutrado kaj Dieto konstatis, ke norioj, fermentitaj nutraĵoj (kiel tempeo), spirulino, kloreloj kaj nefortigita nutra gisto ne estas taŭgaj fontoj de vitamino B₁₂ kaj ke veganoj bezonas regule fortikigitajn manĝaĵojn aŭ suplementojn enhavantajn B₁₂. Alie, la manko de vitamino B₁₂ povas disvolviĝi, kiel montriĝis kazoj de veganaj beboj, infanoj kaj plenkreskuloj.^[136][137]

Vitamino B₁₂ plejparte estas produktata per la industria fermentado de diversaj specoj de bakterioj, kiuj faras formojn de cianokobalamino, kiuj estas plu prilaboritaj por generi la ingrediencon inkluditan en suplementoj kaj fortikigitaj manĝaĵoj. La specio Pseudomonas denitrificans estis plej ofte uzata ekde 2017. Ĝi estas kreskigata en medio kun saĥarozo, nutra gisto kaj pluraj metalaj saloj. Por pliigi vitaminan produktadon, ĝi estas kompletigita per sukerbeta melaso, aŭ malpli ofte per kolino. Iuj markoj de suplementoj B₁₂ estas veganaj.^[138]

Kalcio estas bezonata por konservi ostan sanon kaj por pluraj metabolaj funkcioj, inkluzive de muskola funkcio, muskola kontrahiĝo kaj vazodilatado, nerva transdono, ĉela signalado kaj hormona sekrecio. Naŭdek naŭ procentoj el la korpa kalcio estas konservata en ostoj kaj dentoj.^{[139][140][141]}

Alt-kalciaj manĝaĵoj povas inkluzivi fortikigitan plantlakton aŭ fortikigitan tofuon. La vegetaĵaj fontoj inkluzivas brokolon, napon, ĉinan brasikon, folibrasikojn kaj kaleon; la biodisponebleco de kalcio en spinaco estas malbona. Veganoj devas certigi, ke ili konsumas sufiĉe da vitamino D, kiu estas necesa por kalcia sorbo^[142].

Raporto en 2007 bazita sur la Oksforda kohorto de la Eŭropa Prospekta Enketo pri Kancero kaj Nutrado^{[143][144][145]}, komencita en 1993, sugestis, ke veganoj havas pli grandan riskon je ostaj frakturoj kompare kun viand-manĝantoj kaj vegetaranoj, tre probable pro pli malaltaj dietaj kalciaj konsumoj.^[146] La studo eltrovis, ke veganoj konsumantaj almenaŭ 525 mg (8gr) da kalcio ĉiutage havas riskon je frakturoj similaj al tiuj de aliaj grupoj. Studo (de 2009) eltrovis ke osta mineraldenso (BMD) de veganoj estas 94 elcento de tiu de ĉionmanĝantoj, sed konsideris la diferencon klinike sensignifa.^[147]

Vitamino D (kalciferolo) estas necesa por pluraj funkcioj, inkluzive de kalcia sorbo, ebliganta mineraligon de osto, kaj osta kreskado. Sen ĝi, ostoj povas fariĝi maldikaj kaj rompiĝemaj; kune kun kalcio ĝi ofertas protekton kontraŭ osteoporozo. Vitamino D estas produktata en la korpo kiam ultraviola radiado de la suno trafas la haŭton; subĉiela ekspono estas necesa ĉar ultraviola radiado ne penetras tra vitro. Ĝi ĉeestas en salmo, tinuso, skombro kaj moruhepatoleo, kun malgrandaj kvantoj en fromaĝo, ovoflavoj, kaj bovaĵa hepato, kaj en kelkaj fungoj.^[148]

Plejmulto el la veganaj dietoj enhavas malmultan aŭ neniun vitaminon D sen fortikigita manĝaĵo. Homoj kun malmulta sunumado povas bezoni suplementojn. La mezuro laŭ kiu sunlumo sufiĉas dependas de la sezono, horo de la tago, nubo kaj poluado, haŭta melanina enhavo, kaj sunbrila intenso. Laŭ la Nacia Instituto pri Sano, plej multaj homoj povas akiri kaj stoki sufiĉan vitaminon D de sunlumo en printempo, somero kaj aŭtuno, eĉ en la ekstrema nordo. Ili raportas, ke kelkaj esploristoj rekomendas 5–30 minutojn da suna ekspozicio sen sunŝirmilo inter 10 atm kaj 3 ptm, almenaŭ dufoje semajne. Solarioj elsendantaj 2–6% da ultraviola radiado havas similan efikon, kvankam tio estas malkonsilata.^[148][149]

Vitamino D aperas en du formoj. Kolekalciferolo (vitamino D3)^[150] estas sintezata en la haŭto post ekspono al la suno aŭ konsumata ene de manĝaĵo, kutime el bestaj fontoj. Ergokalciferolo (vitamino D2) estas derivita de ergosterolo de fungoj aŭ gisto eksponataj al ultraviolo kaj estas taŭga por veganoj. Kiam ĝi estas industrie produktita, kiel suplementoj, vitamino D3 estas tipe derivita el lanolino en ŝafa lano. Tamen, kaj vitamino D2 kaj vitamino D3 estis malkovritaj en Cladonia (speciale Cladonia rangiferina) kaj ĉi tiuj manĝeblaj likenoj estas rikoltitaj en naturo por produkti veganan vitaminon D3. Konfliktaj studoj sugestis, ke la du formoj de vitamino D povas aŭ eble ne esti bioekvivalentaj. Laŭ esploristoj de la Medicina Instituto, la diferencoj inter vitaminoj D2 kaj D3 ne influas metabolon, ambaŭ funkcias kiel prohormonoj, kaj kiam estas aktivigitaj montras identajn respondojn en la korpo.^[151]

Ĉe kelkaj kazoj la stato de la fero kaj zinko de la veganoj ankaŭ povas maltrankviligi pro la limigita biodisponebleco de ĉi tiuj mineraloj.^[153] Ekzistas zorgoj pri la biodisponebleco de fero de vegetaĵaj manĝaĵoj, supozataj de kelkaj esploristoj esti 5–15 procentoj kompare kun 18 procentoj de nevegetara dieto. Fer-manka anemio troviĝas same ofte en vegetaranoj kaj ne vegetaranoj, kvankam studoj montris, ke la ferrezervoj de vegetaranoj estas pli malaltaj.

Mangels k. al. skribis ke, pro la pli malalta biodisponebleco de fero el vegetaĵaj fontoj, la Fakularo pri Manĝaĵoj kaj Nutrado de la Nacia Akademio de Sciencoj establis apartan rekomendatan ĉiutagan nutrokvanton por vegetaranoj kaj veganoj de 14 mg por vegetaraj viroj kaj postmenopaŭzaj virinoj, kaj 33 mg (½gr) por antaŭ-menopaŭzaj virinoj ne uzantaj kontraŭkoncipilojn.^[154] Suplementoj devas esti uzataj kun singardemo post konsultado de kuracisto, ĉar fero povas akumuliĝi en la korpo kaj kaŭzi damaĝon al organoj. Ĉi tio estas precipe certa pri iu ajn kun hemokromatozo, relative ofta kondiĉo, kiu povas resti sen diagnozo.^[155]

Alt-feraj veganaj manĝaĵoj inkludas sojfabon, nigran melason, nigrajn fazeolojn, lentojn, kikerojn, spinacon, tempeon, tofuon kaj limofazeolojn.^[156] Fera sorbado povas esti plibonigita per manĝado de fonto de vitamino C samtempe, kiel duona taso da florbrasiko aŭ kvin likvaj uncoj da oranĝa suko.^[157][158] Kafo kaj kelkaj herbaj teoj povas malhelpi feran sorbon, kiel ankaŭ spicoj,^[159] kiuj enhavas taninojn, kiel kurkumo, koriandro, kapsiko kaj tamarindo.^[160]

Alfa-linolenata acido (ALA), unu el la grasacidoj omego-3, troviĝas en juglandoj, semoj kaj plantoleoj, kiel ekzemple kanolo kaj linoleo^[161]. EPA kaj DHA, la aliaj primaraj grasaj acidoj omego-3, troviĝas nur en bestaj produktoj kaj algoj.^[162] Jodaj suplementoj povas esti necesaj por veganoj en landoj kie salo ne estas tipe jodita, kie ĝi estas jodita je malaltaj niveloj, aŭ kie, kiel en Britio kaj Irlando, oni fidas je la laktaj produktoj je jodo pro la malaltaj niveloj en la grundo.^[163] Jodo povas esti akirita el plej multaj veganaj multvitaminoj aŭ regula konsumado de maraĵoj, kiel ekzemple algoj.^[164]

Ĝis 2014, malmultaj studoj estis striktaj rilate al la komparo de dietoj ĉionmanĝaj, vegetaraj kaj veganaj, kio malfaciligas la distingon inter sanprocesoj atribuitaj al veganismo kiuj povus ankaŭ aplikiĝi al vegetaraj dietoj aŭ al dietoj kiuj inkluzivas moderan viando-manĝadon.

En prepara klinika esplorado, veganaj dietoj malaltigis la riskon je diabeto tipo 2 , alta sangopremo, trodikiĝo, kaj kormalsano.^{[165][166][167][168]} Sistema revizio de 2016 de observaj studoj de vegetaranoj montris reduktitan korpan mason, totalan kolesterolon, LDL-kolesterolon kaj glukozon, eble indikante pli malaltan riskon je kormalsano kaj kancero, sed havante neniun efikon kiu kaŭzus forpason, kardiovaskulajn malsanojn, cerbovaskulajn malsanojn, aŭ morton pro kancero.^[169]

Forigi ĉiujn bestajn produktojn povas pliigi la riskon je mankoj de vitaminoj B₁₂ kaj D^[170] , kalcio kaj omego-3 acidaj grasoj. Manko je vitamino B₁₂ okazas al 80% el la veganoj, kiuj ne konsumas ĝin en suplementoj. Manko de B₁₂ malhelpas normalan funkcion de la nerva sistemo.^[171][172] Veganoj povus esti en risko de malalta osta minerala denseco sen suplementoj.

La Usona Akademio pri Nutrado kaj Dietiko kaj Dietistoj de Kanado deklaras, ke vegetaĵa dietoj taŭgas por ĉiuj vivstadioj, inkluzive gravedecon kaj mamnutradon.^[173] Ili indikas, ke vegetaraj dietoj povas esti pli oftaj inter adoleskantoj kun manĝaj malordoj, sed ke ĝia adopto povas servi por kamufli malsanon anstataŭ kaŭzi unu plian.^{[174][175][176]} La aŭstralia Nacia Sana kaj Medicina Esplora Konsilio simile agnoskas bone planitan veganan dieton kiel realigeblan por ajna aĝo. Eatwell-Plado^[177] de la Brita Nacia San-Servo permesas tute planto-bazitan dieton, same kiel la MyPlate de la Usona Departemento de Agrikulturo (USDA)^[178][179]. La USDA permesas ke tofuo estu anstataŭajo de viando en la Nacia Lerneja Lunĉo-Programo. La Germana Societo por Nutrado ne rekomendas veganan dieton por beboj, infanoj kaj adoleskantoj, aŭ por virinoj gravedaj aŭ patrinaj.^[180]

La Akademio de Nutrado kaj Dietiko kaj Dietistoj de Kanado konsideras bone planitajn vegetarajn kaj veganajn dietojn "taŭgaj por individuoj dum ĉiuj stadioj de la vivciklo, inkluzive de gravedeco, mamnutrado, infanaĝo kaj adoleskaĝo, kaj por atletoj"^[181]. La Germana Societo por Nutrado avertis kontraŭ vegana dieto por gravedaj virinoj, beboj, kaj infanoj en 2011^[180] . La pozicio de la Kanada Pediatria Societo estas, ke "bone planitaj vegetaraj kaj veganaj dietoj kun taŭga atento al specifaj nutraĵaj komponantoj povas provizi sanan alternativan vivmanieron ĉe ĉiuj stadioj de la feta, beba, infana kaj adoleska kreskado. Estas rekomendate, ke oni atentu pri nutra konsumado, precipe proteinoj, vitaminoj B₁₂ kaj D, nepraj grasacidoj, fero, zinko kaj kalcio.^[182]

Laŭ sistema revizio de 2015, estas malmultaj indicoj disponeblaj pri vegetaraj kaj veganaj dietoj dum gravedeco, kaj manko de hazardaj studoj signifis ke la efikoj de dieto ne povus esti distingitaj pro konfuzaj faktoroj."^[183] Ĝi finiĝis tiel: "En ĉi tiuj limoj, vegana-vegetaraj dietoj povas esti konsiderataj sekuraj dum gravedeco, kondiĉe ke oni atentu pri bezonoj de vitaminoj kaj oligoelementoj." Ĉiutaga fonto de vitamino B₁₂ estas grava por gravedaj kaj mamnutraj veganoj. Alia esploro trovis ke gravedaj vegetaranoj konsumis malpli da zinko ol gravedaj ne-vegetaranoj, kaj ambaŭ grupoj konsumas sub rekomenditaj niveloj; tamen, la revizio trovis neniun signifan diferencon inter grupoj en faktaj zinkaj niveloj en korpaj histoj, nek iu ajn efiko ĉe gravedeca periodo aŭ la pezo je la naskiĝo.^[184][185]

Esploristoj raportis kazojn pri manko de vitamino B₁₂ en mamnutraj patrinoj, ligitaj al mankoj kaj neŭrologiaj malsanoj en iliaj infanoj.^[186][187] Kuracisto aŭ registrita nutristino devus esti konsultita pri konsumado de suplementoj dum gravedeco.^[188][189] Veganaj dietoj altiris negativan atenton de la amaskomunikiloj pro kazoj pri nutraj mankoj kiuj alvokis la tribunalojn, inkluzive la morton de bebo en Nov-Zelando en 2002 pro hipokobalaminemio, t.e. manko de vitamino B₁₂.^[190]

Etika veganismo baziĝas sur la kontraŭstaro al speciismo, la atribuo de valoro al individuoj malsame laŭ apartena specio. Dividoj ene de teorio pri bestaj rajtoj inkluzivas la utilisman, protektisman alproksimiĝon, kiu celas plibonigi kondiĉojn por bestoj. Ĝi ankaŭ rilatas al la rajto-bazita aboliciismo, kiu celas fini homan posedon de ne-homoj. Aboliciistoj argumentas, ke protektismo nur servas por fari la publikon senti ke uzo de bestoj povas esti morale senproblema (la pozicio t.n. "feliĉ-vianda"^[10][191]).

La profesoro pri juro Gary Francione, aboliciisto, argumentas, ke ĉiuj sentemaj estuloj devas havi la rajton ne esti traktataj kiel posedaĵo, kaj ke adopti veganismon devas esti la bazo por ĉiuj, kiu kredas, ke ne-homoj havas apartan moralan valoron. Filozofo Tom Regan, ankaŭ rajto-teoriisto, argumentas, ke bestoj posedas valoron kiel "subjektoj de vivo", ĉar ili havas kredojn, dezirojn, memoron kaj la kapablon komenci agadon por celoj. La rajto de subjektoj je sendamaĝa vivo povas esti nuligita de aliaj moralaj principoj, sed Regan argumentas, ke plezuro, komforto kaj la ekonomiaj interesoj de kultivistoj ne sufiĉas."^[192] Filozofo Peter Singer, protektisto kaj utilisto, argumentas, ke ne ekzistas morala aŭ logika pravigo por ne konsideri kaj kalkuli bestajn suferojn kiel konsekvencon kiam prenas oni decidojn, kaj ke mortigi bestojn devus esti malaprobate krom se necesas por pluvivado. Malgraŭ tio, li skribas, ke "etika pensado povas esti sentema pri la cirkonstancoj", kaj ke li "ne tro zorgas pri bagatelaj malobservoj".^[193]

Argumento proponita de Bruce Friedrich, ankaŭ protektisto, opinias, ke strikta observado de veganismo damaĝas bestojn, ĉar ĝi fokusiĝas sur persona pureco, anstataŭ kuraĝigi homojn rezigni ĉiajn bestajn produktojn. Por Francione, ĉi tio similas al argumentado ke, ĉar hom-rajtaj misuzoj neniam povas esti forigitaj, ni ne devas defendi homajn rajtojn en situacioj, kiujn ni regas.^[194] Se oni ne demandas, ĉu io enhavas bestajn produktojn, oni plifortigas, ke la moralaj rajtoj de bestoj estas afero de komforto, li argumentas^[195]. Li finas per ĉi tio, ke la protektisma pozicio malsukcesas laŭ siaj propraj konsekvencismaj terminoj.^[196]

Filozofo Val Plumwood asertis, ke etika veganismo estas "subtile hom-centrita", ekzemplo de tio, kion ŝi nomis "homa/natura dualismo", ĉar ĝi vidas la homaron aparte de la cetera naturo.^[197] Etikaj veganoj volas agnoski ne-homojn en la kategorio, kiu meritas specialan protekton, anstataŭ rekoni la "ekologian integrecon" de ĉiuj. Plumwood skribis, ke bestaj manĝaĵoj eble estas "nenecesa malbono" el la perspektivo de la konsumanto, kiu "altiras la tutan planedon por nutraj bezonoj", kaj ŝi forte kontraŭas la industrian agrikulturon, sed por iu ajn kiu dependas de multe pli malgranda ekosistemo, estas tre malfacile aŭ neeble esti vegano.^[198]

Bioetikisto Ben Mepham^[199], en sia recenzo pri la libro de Francione kaj Garner La debato pri la bestaj rajtoj: Abolicio aŭ Reguligo?, konkludas ke "se la celo de etiko estas elekti la ĝustan, aŭ plej bonan, agmanieron en specifaj cirkonstancoj, 'ĉion pripensinte', estas argumenteble, ke aliĝo al tia absolutisma tagordo estas simplisma kaj malfermita al seriozaj mem-kontraŭdiroj. Aŭ, kiel Farlie diras, kun karakteriza stilo: "konkludi ke veganismo estas la nura etika respondo estas fari grandegan salton en kotegan lageton". Li citas kiel ekzemplojn la malfavorajn efikojn al besto-naturo derivitajn de la agrikulturaj praktikoj necesaj por subteni veganajn dietojn kaj la etikan kontraŭdiron favori la bonfarton de malsovaĝaj bestoj sed ne tiun de sovaĝaj bestoj; la malekvilibro inter la rimedoj uzataj por antaŭenigi la bonfarton de bestoj kontraste al tiuj destinitaj mildigi la suferadon de la proksimume miliardo da homoj, kiuj suferas subnutradon, fitrakton kaj ekspluaton; la fokuso sur sintenoj kaj kondiĉoj en okcidentaj evoluintaj landoj, forlasante la rajtojn kaj interesojn de socioj kies ekonomio, kulturo kaj, en iuj kazoj, postvivado dependas de simbioza rilato kun bestoj.

David Pearce, transhumanisma filozofo, argumentis, ke la homaro havas "hedonisman imperativon" ne nur eviti kruelecon al bestoj aŭ aboli la proprietigon de ne-homaj bestoj, sed ankaŭ restrukturi la tutmondan ekosistemon tiel, ke la sovaĝaj bestoj ĉesu suferi.^{[200][201][202]} Serĉante aboli la suferadon mem, Pearce antaŭenigas forigon de la predado inter bestoj kaj la "trans-specian tutmondan analogon de la sociala ŝtato".^[203] Reguligo de la fekundeco povus konservi herbo-manĝajn loĝantarojn je daŭrigeblaj niveloj, "pli civilizita kaj kompatema politikelekto ol malsatego, predado, kaj malsano". La kreskanta nombro de veganoj kaj vegetaranoj en la transhumanisma movado estis parte atribuita al la influo de Pearce.^[202][204]

Ekologiaj veganoj okupiĝas pri la konservado de la medio^[205], rifuzante la uzon de bestaj produktoj laŭ la premiso, ke fiŝkaptado, ĉasado, kaptado kaj agrikulturo, precipe bestfabrikoj, estas ekologie nedaŭrigeblaj. En 2010, Paul Watson de la Sea Shepherd Conservation Society nomis porkojn kaj kokidojn "gravaj akvaj predantoj", ĉar brutaro manĝas 40 procentojn de la fiŝoj kaptitaj. Ekde 2002 ĉiuj ŝipoj de Sea Shepherd estas veganaj pro mediaj kialoj. Ĉi tiu specifa veganismo celas daŭrigeblon per vivmaniero sen konsumado de bestoj.^[206]

Laŭ raporto en 2006 de la Organizoj pri Nutrado kaj Agrikulturo de Unuiĝintaj Nacioj, Longa Ombro de Brutaro, 222 milionoj da tunoj da viando estis produktitaj tutmonde en 1999.^[207] La raporto asertas, ke ĉirkaŭ 26% de la tera surfaco de la planedo estas dediĉita al brutobredado. En Usono dek miliardoj da teraj bestoj estas mortigitaj ĉiujare por homa konsumado,^[208][209] kaj en 2005 48 miliardoj da birdoj estis mortigitaj tutmonde.^[210]

La raporto de UN ankaŭ konkludis, ke brutoj (plejparte bovinoj, kokidoj kaj porkoj) influas la aeron, teron, grundon, akvon, biodiversecon kaj klimatan ŝanĝiĝon^[211]. Brutobredado konsumis 1.174 milionojn da tunoj da manĝaĵo en 2002, inkluzive 7,6 milionojn da tunoj da fiŝaĵo kaj 670 milionojn da tunoj da cerealoj, unu trionon de la tutmonda cereala rikolto, kaj en 2001 konsumis 45 milionojn da tunoj da radikoj kaj legomoj kaj 17 milionoj da tunoj da legumoj.^[212] Ekde 2006, la brut-industrio konsistigis naŭ procenton de antropogenaj karbondioksidaj ellasoj, 37 procentojn de metano, 65 procenton de nitrosa oksido kaj 68 procenton de amoniako. Brutaj reziduoj elsendis 30 milionojn da tunoj da amoniako jare, kio estas implikita en la produktado de acida pluvo. Studo de 2017 publikigita en la revuo Carbon Balance and Management trovis ke la tutmondaj emisioj de bestaj agrikulturaĵoj estas 11% pli altaj ol antaŭaj taksoj bazitaj sur datumoj de la Interregistara Spertularo pri Klimata Ŝanĝiĝo. Studo de junio de 2018 publikigita en Science asertis, ke la adopto de plant-bazitaj dietoj nur en Usono povus tranĉi emisiojn de forcejaj gasoj je 61% al 73%, kaj la tutmonda adopto de vegana dieto reduktus la uzon de agrikultura tero ĝis 75 %.^[213][214]

Raporto de UN de 2010, Taksi la Mediajn Efikojn de Konsumado kaj Produktado, argumentis, ke bestaj produktoj "ĝenerale postulas pli da rimedoj kaj kaŭzas pli altajn eligaĵojn ol plant-bazitaj alternativoj"^[215]. Ĝi proponis forigon de bestaj produktoj por redukti ekologian damaĝon.^[215] Studo de la Universitato Cornell de 2007 konkludis, ke vegetaraj dietoj uzas la plej malgrandan teron pokape, sed postulas pli altan kvaliton de terpecoj ol necese por nutri bestojn. Studo el 2015 eldonita en Science of the Total Environment determinis, ke signifa perdo de la biodiverseco povas esti atribuata al la kreskanta postulo je viando, kiu estas signifa akcelilo por la senarbarigo kaj habitatodetruo, konvertante speciriĉajn habitatojn al agrikulturejoj por brutobredado. Studo de la World Wildlife Fund (2017) trovis, ke 60% de la perdo de biodiverseco povas esti atribuata al la vasta skalo de manĝkultivo necesa por subteni dekojn da miliardoj da farmaj bestoj, kio metas grandegan streĉon sur naturaj rimedoj, kio rezultigas vastan perdon de teroj kaj specioj. Brutaro konsistigas 60% de la biomaso de ĉiuj mamuloj sur la tero, sekvate de homoj (36%) kaj sovaĝaj mamuloj (4%). Koncerne birdojn, 70% estas hejmigitaj, kiel la kortobirdoj, dum nur 30% estas sovaĝaj.^[216] En novembro de 2017, 15.364 tutmondaj sciencistoj subskribis averton al la homaro, kiu alvokas, interalie, por "antaŭenigi dietajn ŝanĝojn al plejparte planto-bazitaj manĝaĵoj". Laŭ studo de julio de 2018 en Science, vianda konsumo pliiĝos rezulte de kreskanta homa loĝantaro kaj kreskanta riĉeco, kiu pliigos emisiojn de forcejaj gasoj^[217] kaj plu reduktos biodiversecon.^[218]

Raporto de 2018 publikigita en PNAS asertis, ke kultivistoj en Usono povus subteni pli ol duoble pli multajn homojn, ol ili nuntempe, se ili forlasus bredadon de kampaj bestoj por homa konsumado kaj anstataŭe elektus kreskigadon de plantoj.^[219]

Unu el la ĉefaj aktivuloj kaj kleruloj pri feminismaj bestaj rajtoj estas Carol J. Adams. En sia plej elstara verko, The Sexual Politics of Meat: A Feminist-Vegetarian Critical Theory (1990), ŝi rimarkigis la rilaton inter feminismo kaj la movado por bestaj rajtoj. Ekde la publikigo de The Sexual Politics of Meat ^[220], Adams publikigis plurajn aliajn verkojn inkluzive de eseoj, libroj kaj ĉefaj paroladoj. En unu el siaj paroladoj, "Kial feminisma vegano nun?", adaptita el ŝia originala parolado ĉe la konferenco "Minding Animals" en Newcastle, Aŭstralio (2009), Adams deklaris ke "la ideo pri ekzisto de ligo inter feminismo kaj vegetarismo venis [ al ŝi] en oktobro 1974", por ilustri, ke la koncepto de feminisma veganismo daŭras preskaŭ duonjarcente.^[221] Aliaj aŭtoroj ankaŭ paralelis la ideojn de Adams dum ili plivastigas ilin. Angella Duvnjak deklaras en "Interligi la Punktojn: Kelkaj Pensadoj pri Feminisma-Vegana Politika Praktiko kaj Elekto" ke ŝi renkontis kontraŭstaron al la rilato de feminismaj kaj veganismaj idealoj, kvankam la ligo ŝajnis pli ol evidenta al ŝi kaj al aliaj fakuloj (2011).^[222] Aliaj fakesploristoj prilaboras la rilatojn inter feminismo, kiel Carrie Hamilton, kiu ligas sekslaboristojn kaj bestaj reproduktaj rajtoj. Multaj aliaj fakuloj pri feminisma vegana filozofio daŭre aldonas al la argumentoj, kiujn Adams, Duvnjak kaj Hamilton unue prezentis.

Kelkaj el la ĉefaj konceptoj pri feminisma veganismo estas la rilato inter perforto al homoj kaj subpremo de bestoj. Ekzemple, Marjorie Spiegal komparas la konsumon aŭ servutecon de bestoj por homa profito kun sklaveco. Bestoj estas aĉetataj de bredisto, uzataj por persona profito, aŭ por plia reproduktado aŭ manlaboro, kaj poste forĵetataj, aŭ plej ofte uzataj kiel nutraĵo. Ĉi tiu kapitalisma uzo de bestoj por persona profito restis forta, malgraŭ la laboro de aktivuloj pri bestaj rajtoj kaj de la ekologiaj feministoj.^[85]

Similaj nocioj, kiuj sugestas ke bestoj, ekzemple fiŝoj, sentas malpli da doloro, estas prezentitaj hodiaŭ kiel pravigo por krueleco al ili. La feminisma flanko de la argumento tamen sugestas, ke ne ekzistus raciigo por trakti bestojn kun malpli da respekto ol homaj vivoj, eĉ se la teorio ke bestoj estas malpli kapablaj pri doloro estus kontrolebla..^[223]

Alia rilato inter feminismo kaj veganismo estas la paraleleco de perforto kontraŭ virinoj aŭ anoj de minoritataj komunumoj kaj la perforto kontraŭ bestoj. La aktivuloj por bestaj rajtoj intime rilatigas la kruelecon al bestoj kun la krimoj kontraŭ virinoj. Ĉi tiu ligo estas eĉ pli spegulata ĉar bestoj uzataj por reproduktaj praktikoj estas komparitaj kun homaj kontrabandadaj viktimoj kaj migrantaj sekslaboristoj.^[224][225] Hamilton atentigas, ke perfortaj "seksperfortantoj foje montras konduton, kiu ŝajnas modelita laŭ la mutilado de bestoj" sugestante, ke estas paraleleco inter seksperforto kaj krueloj kontraŭ bestoj.^[107]

La perforta konekto ne nur limiĝas je seksaj agoj. Estas ofte, ke la superregado de perforto kontraŭ bestoj estas pli difinita en kazoj de psikopatiaj malordoj. Ĉi tiu spegulado de kontraŭ pli malfortaj bestoj igas la pionirojn de feminisma veganismo sugesti, ke ekzistas korespondado inter perforto kontraŭ homoj kaj bestoj, subtenante feminisman veganismon.

Alia maniero, kiel feminisma veganismo rilatas al feminismaj pensoj estas per la kapitalismaj rimedoj de la produktado mem. Carol J. Adams citas Barbara Noske, kiu menciis "manĝi viandon kiel la plej ekstreman kapitalisman produkton, ĉar oni bezonas tiom por fari la produkton, ĝi uzas tiom da rimedoj". La kapitaligo de rimedoj por viandproduktado estas pli bone uzata por produktado de aliaj nutraĵoj, kiuj havas malpli danĝeran efikon al la medio.

Iuj interpretas eltrovojn faritajn en la lastaj jaroj kiel sugestantajn, ke plantoj estas "sentipovuloj". Ĉi tiu emerĝa scienca areo nomiĝas "planta neŭrobiologio". La similecoj je ĉela nivelo inter bestoj kaj plantoj estas multe pli grandaj ol oni supozis.^[226] Ekzemple, oni montris, ke plantoj povas komuniki vaste kaj aktive. Ili detektas multajn parametrojn de sia medio, ili povas elekti inter malsamaj ebloj kaj ŝanĝi sian konduton laŭ tio. Ili sentas malsamajn specojn de streĉiĝo simile al bestoj, kaj reagas je la molekula, ĉela, organa, organisma aŭ grupa niveloj. Je rudimenta nivelo, iliaj radikoj povas distingi inter "mi" kaj "ne-mi".^[227]

Nuntempe ne ekzistas etikaj konsideroj rilate al plantoj aŭ konscio pri iu ajn problemo, sinteno kiun kelkaj fakuloj opinias pli malfacile pravigi. Filozofoj, etikistoj, molekulaj biologoj kaj sciencistoj de la Etika Komitato pri Ne-Homa Bioteknologio (ECNH) provis evoluigi la etikan bazon por atribui dignon al la plantoj. Surbaze de lastatempaj eltrovoj, ili proponas ĉi tiun rajton, same kiel en la kazo de bestoj. Ĉi tiu komisiono konkludas, ke plantoj estas vivaj estuloj, devas esti respektataj kaj ne traktataj tute arbitre, kvankam ĉi tiu rajto je digno ne devas redukti aŭ limigi ilian uzon; la bono aŭ interesoj de planto devas esti taksataj kontraŭ la interesoj de homoj.

En 2004, svisa leĝo pri genetika teknologio postulis, ke la digno de ĉiuj kreitaĵoj estu konsiderata en esplorado, inkluzive en plantoj. Por peti subvenciojn, svisaj biologoj devas garantii en siaj proponoj, ke ili konsideras la dignon de plantoj. Ĉi tiu leĝo estis kritikita pro manko de difino de tio, kion vere signifas planto.

Kelkaj aŭtoroj kredas, ke ĉi tiu sinteno estas la unua paŝo sur la vojo al "la lando de l'absurdo" kaj nova limo por ekstremaj aktivuloj. Ekzemple, same kiel oni jam havas liberajn ovojn, oni povus pretendi havi panon aŭ kuketojn faritajn el kultivita tritiko sen konkurenco aŭ aliaj specoj de streĉiĝo («libereca pano» aŭ «liberecaj kukoj»). Nuntempe ĝi estas satirigata kun la moto "salato estas murdo" en televidaj reklamoj kaj ĉemizoj.

Male al vegetarismo ne ekzistas striktaj kaj klaraj terminoj (kiel ekzemple "ov-lakt-vegetarano"). Plej gravas la malpliigo de sufero per la evito de bestaj produktoj kaj bestekspluato, sed ene de tiu ĉi kadro abundas individuaj viv- kaj nutradmanieroj.

Plejparte mielo estas evitata, aliflanke kelkaj opinias, ke abeloj ne estas suferkapablaj. Plejparte senledaj alternativoj estas preferataj, sed iuj plu aĉetas ledajn ŝuojn, argumentante per la "granda troproduktado de ledo" kiel flanka produkto de la viando- kaj laktoproduktado, kiu ne estus malpliigita, se kelkaj ŝuoj malpli estus mendataj.

Plumaj kusenoj kaj jakoj estas ankaŭ evitataj. Lano estas opiniata kaŭzo por frua morto kaj sufero de bestoj. Mondo sen ĉasoj kaj testoj sur bestoj estas alstrebinda idealo. Ĝenerale inter veganoj ĉiuj kondutoj estas esplorataj laŭ suferevitebleco, do ankaŭ bestoparkoj, cirkoj ktp.^[228]

Veganoj foje estas konfuzataj kun nurfruktmanĝantoj, krudmanĝantoj aŭ aliaj maloftegaj subspecoj de veganismo (aŭ foje simple vegetaĵismo, kiam temas nur pri dieta flanko, pro ekzemple prisanaj kialoj).

Ĝenerale veganoj aperas en ĉiuj eroj de la civitanaro. En la subkulturo, pli oftas veganoj en la anarkiisma kaj rektranda movado kaj en politike maldekstremaj movadoj. Ankaŭ ekzistas tendenco, ke mondfamaj steluloj (aktoroj, interalie, sed ankaŭ iuj sportistoj kaj politikistoj) fariĝas veganoj.^[229]

Friganismo (el la angla freeganism, kofrovorto inter free "senpaga" kaj veganism "veganismo") estas praktiko kaj ideologio pri limigita partoprenado en la kutima ekonomio kaj laŭeble plej malmulta konsumado de rimedoj, speciale per la reprenado de malŝparitaj varoj, ekzemple manĝaĵoj. Dum veganoj evitas la aĉetadon de bestaj produktoj por kontraŭstari la ekspluatadon de bestoj, friganoj— almenaŭ teorie— evitas ĉian aĉetadon kiel ĝenerala protesto kontraŭ la moderna ekonomia sistemo.

Laŭ dokumento de la ADA (Usona Dieta Asocio) en la jaro 2000 vivis en Usono 48.000 veganoj. Ĉiuj indikoj pri la nombro de veganoj estas dubindaj, simile al indikoj pri la nombro de Esperantoparolantoj.

• Aŭstralio: Aŭstralianoj plej multe en la tuta mondo serĉis per Google por la vorto "vegano" inter la mezo de 2015 kaj la mezo de 2016. Studo de Euromonitor International konkludis, ke la merkato de pakitaj veganaj manĝaĵoj en Aŭstralio pliiĝos 9,6% jare inter 2015 kaj 2020, pro kio Aŭstralio iĝos tria plej rapide kreskanta vegana merkato malantaŭ Ĉinio kaj Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj.^[230]
• Aŭstrio: En 2013, Kurier taksis, ke 0,5 procento el aŭstroj praktikas veganismon, kaj en la ĉefurbo, Vieno, 0,7 procento.^[231]
• Belgio: Esploro interreta de iVOX, farita en la jaro 2016, trovis, ke el ĉirkaŭ 1000 nederland-parolantaj loĝantoj de Flandrio kaj Bruselo kun 18 kaj pli da jaroj, 0,3 procentoj estis veganaj.^[232]
• ' Kanado:' En 2018, enketo taksis, ke 2,1 elcentoj de plenkreskaj kanadanoj konsideras sin veganaj.^[233]
• Germanio: En la jaro 2016, datumoj taksis ke homoj sekvantaj veganan dieton en Germanio variis inter 0,1% kaj 1% de la loĝantaro (inter 81,000 kaj 810,000 homoj).^[180]
• Barato: En la Nacia Enketo pri Sano de la jaro 2005-2006, 1.6% el la enketitoj raportis neniam konsumi bestajn produktojn. Veganismo estis plej ofta en la ŝtatoj Guĝarato (4,9%) kaj Maharaŝtro (4.0%).^[234]
• Israelo: Kvin procento (ĉ. 300.000) en Israelo diris, ke ili estas veganoj en 2014, igante ĝin la plej granda pokapa vegana loĝantaro en la mondo. Enketo farita de Globes en 2015 kaj de Israela novaĵ-televidkanalo 2 simile trovis ke 5% de israelanoj estas veganoj.^{[235][236][237][238]} Veganismo kreskis inter israelaj araboj. La israela armeo faris specialan provizon por veganaj soldatoj en 2015, kiu inkludis provizi neledajn botojn kaj senlanajn beretojn.
• Italio: Inter 0,6 kaj tri procento el la italoj estis raportitaj kiel veganoj ekde 2015.^[239]
• Nederlando: En la jaro 2018, la Nederlanda Societo por Veganismo (Nederlandse Vereniging voor Veganisme) taksis, ke estas pli ol 100.000 nederlandaj veganoj (0,59 procentoj), bazitaj sur ilia membrokresko.^[240]
• Rumanio: Anoj de la Rumana Ortodoksa Eklezio fastas dum pluraj periodoj de la eklezia kalendaro sumiĝante al plimulto de la jaro. Laŭ la rumana ortodoksa tradicio, fervoruloj sin detenas de manĝado de iuj bestaj produktoj dum tiuj fast-periodoj. Rezulte veganaj manĝaĵoj abundas en butikoj kaj restoracioj; tamen, rumanoj eble ne multe konatiĝas kun la vegana dieto kiel plentempa vivmanier-elekto.^[241]
• Svedio: Kvar procento diris, ke ili estas veganoj en 2014 por la balot-enketo Demoskop.^[242]
• : La Svisa Vegana Societo (Vegane Gesellschaft Schweiz) taksis en 2016, ke unu procento de la loĝantaro estas vegana.^[243]
• Britio: En Britio, kie la tofu- kaj viand-imitaĵaj merkatoj valoris je 786,5 milionoj da pundoj en 2012, du elcentoj diris, ke ili estas veganoj en registara enketo de la jaro 2007. Studo Ipsos MORI de 2016 mendita de la Vegana Societo, inspektante preskaŭ 10,000 homojn en aĝo de 15 aŭ pli tra Anglio, Skotlando, kaj Kimrio, trovis ke 1.05 procento estis veganoj; la Vegana Societo taksas, ke 542.000 homoj en Britio sekvas veganan dieton. Laŭ enketo farita de Comparallemarket.com (2018), la nombro de homoj, kiuj sin konsideras veganoj en Britio, kreskis ĝis pli ol 3,5 milionoj, kio estas proksimume sep procentoj de la loĝantaro, kaj mediaj zorgoj estis grava faktoro en ĉi tiu evoluo. Tamen, ekestis hezitoj pri ĉi tiu nombro de la brita Vegana Societo, kiu okazigadas sian propran regulan enketon: la Vegana Societo mem trovis en 2018 ke ekzistas 600.000 veganoj en Britio (1,16%), kio estas alta pliiĝo super antaŭaj jaroj.^{[244][245][246][247]}
• Usono: Taksoj de veganoj en Usono estas inter 2% (Gallup, 2012) kaj 0,5% (Faunalytics, 2014). Laŭ ĉi-lastaj, 70% el tiuj, kiuj adoptis veganan dieton forlasis ĝin.^[248]

La vegana flago estis desegnita de interreta grupo de grafikaj desegnistoj kaj aktivuloj el pluraj landoj. La grupo estis malfermita de Gad Hakimi, vegana aktivisto kaj dizajnisto de Israelo, kun la intenco ke ekzistu civila flago kiu reprezentu veganismon. La flago konsistas el tri bluaj kaj verdaj trianguloj kun la litero V, la unua litero en la vorto "vegano".^[249]

Origine, kelkaj membroj de la grupo sugestis, ke bestoj devus esti reprezentitaj sur la flago, kun ruĝaj koloroj simbole signifante la sangon de buĉitaj bestoj. Tamen, la grupo poste elektis fari la flagon pri hom-besta egaleco, ne pri bestoj mem. Inspirita de la GLAT-a ĉielarka flago, la flago estis kreita kun la espero unuigi la organizojn kaj aktivulojn pri bestaj rajtoj. La koloroj blanka, verda kaj blua estis elektitaj por reprezenti la naturajn mediojn de bestoj: ĉielo, tero, kaj maro. La litero V signifas Vegan, kaj estas inversa piramido celanta simboli la kapablon fari la neeblon.

Pri vegetarismo, pli frua movado, antaŭ ol la apero de Vegana Societo, aperis du pozitivaj artikoloj, en la 19-a jarcento, en La Esperantisto. Tiuj artikoloj plu aperis, fare de Zamenhof, en la Fundamenta Krestomatio: La rakonto “La hejmo de la metiisto” kaj la artikolo “Kio estas vegetarismo?”.

La 16-an de aŭgusto 1908, dum la 4-a UK en Dresdeno, fondiĝis la Internacia Unuiĝo de Esperantistaj Vegetaranoj (IUEV) , kiu ŝanĝis sian nomon kelkajn jarojn poste al Vegetara Ligo Esperantista (VLE) kaj fine, nur post la dua mondmilito, al Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio (TEVA).

La asocio fondiĝis laŭ instigo de René de Ladevèze. Laŭ informo el Enciklopedio de Esperanto, Lev Tolstoj (vegetarano) akceptis per speciala skriba konfirmo ĝian honoran prezidantecon. Laŭ Esperantista Vegetarano 1995, p. 23, ankaŭ “Ludoviko Zamenhof estis inter la membroj fondantoj”, sed deziris, ke oni ne menciu tion en la vegetarana literaturo. Ne estas klare, ĉu tiu ĉi informo estas vera.

En la 4-a Kongreso de Internacia Vegetarana Unuiĝo en 1913 en Hago, Esperanto estis unu el la 5 oficialaj lingvoj. En 1914 aperis la unua numero de la esperanta gazeto “Vegetarano”, redaktita de Oskar Bünemann. De 1927 ĝis 1932 la gazeto estis samtempe oficiala organo de IVU. Tiutempe ĝi enhavis internaciajn informojn pri vegetarismo ne nur en Esperanto, sed ankaŭ en la angla, franca kaj germana. Pro financaj kialoj IVU ĉesis eldoni la gazeton en 1932.

Veganismo ne estas fremda fenomeno en la esperanta movado. Multaj esperantistoj estas veganoj kaj tre ofte eblas ĉeesti prelegojn pri veganismo dum lokaj kaj internaciaj esperantaj aranĝoj, elekti eĉ pli malmultekoste veganajn manĝojn dum kongresoj kaj internaciaj aranĝoj. Kelkaj retpaĝaroj diskonigas vegetarajn (Bonan Apetiton) kaj veganajn (VeganArto) receptojn kaj artikolojn rilatajn al veganismo. TEVA estas inter la plej malnovaj organizoj de la Esperanto-movado. Ĝi eldonas revuon kaj kunvenas okaze de UK-oj kaj dum vegetaranaj aranĝoj ĝi ofte estas reprezentita. Tri libroj veganaj verkitaj de Lode Van de Velde aperis en esperanto: Kial kaj kiel manĝi vegane? Sugestoj pri nutrado kiu ne endanĝerigas kaj suferigas la bestojn. Manĝeblaj sovaĝaj plantoj kaj La Vegetara Leono: Facila rakonto por infanoj, kun aldona raporteto pri vere ekzistinta vegetara leono, plus kelkaj receptoj por vegetaraj manĝaĵoj. Kelkaj konataj esperantistoj, kiel ekzemple la germana muzikisto kaj kantisto Jonny M, estas veganoj. En Tokio, Japanio, ekzistas la Kafejo SOJO, kiu estas, verŝajne, la nura kafejo vegana kiu uzas esperanton en la nomoj de pladoj kaj menuo, kaj montras esperantajn simbolojn kaj legaĵojn. Ĝi estas renkontiĝejo por lokaj kaj vizitantaj esperantistoj. Vegana Renkontiĝo organiziĝis en la Kastelo Greziljono kaj la revuo Kontakto dediĉis numeron al tiu fenomeno.

• 
  Vegana hamburgero el semoj
• 
  Suŝio kun kukumo anstataŭ fiŝaĵo
• 
  Vegana mola bombono
• 
  Fritita tempeo
• 
  Fuzilioj kun avokado
• 
  Falafelo
• 
  Kikerkaĉo
• 
  Avokada kaĉo kun ĉampinjono
• 
  Avenaj biskvitoj
• 
  Algo-salato
• 
  Takoj el sejtano
• 
  Tofuo-vrapo
• 
  Vegana pico
• 
  Sojlakto

• Beardsworth, A./Keil, T. (1992): The Vegetarian Option: Variet
• Lode Van de Velde, Kiel kaj kial manĝi vegane,^{[rompita ligilo]} 40 pp.
• Lode Van de Velde, Manĝeblaj sovaĝaj plantoj, Arkivigite je 2021-09-23 per la retarkivo Wayback Machine 2017, 52 pp. La libro ricevis Premion Pirlot 2018 por scienca verko (3a loko).
• Veganismo: Eseo pri veganismo kiel politika movado. Aŭtoroj : Valéry Giroux & Renan Larue. Traduko (elfrancigo) : Gary Mickle k.a. 110 paĝoj, Eldonita fare de S.A.T-E.F.K en 2020 ISBN 978-2-918053-21-7

• Mediprotekta vegetarismo
• Vegetarismo
• Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio
• Internacia Vegetarana Unuiĝo
• Kruda nutraĵo
• Nutrotabuo
• Monda Tago de Veganoj
• Vegana Societo
• Bestaj rajtoj
• Asocio kontraŭ bestofabrikoj
• Veggie Pride

• Veganismo - La konscia dieto, Kontakto, 2017:5
• Bonan Apetiton - vegetaraj kaj veganaj receptoj (esperante)

Ĉi tiu artikolo estis je la 26-a de decembro 2020 akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.