Renesanco

Renesanco estas movado de kultura, idea kaj arta reviviĝo kaj evoluo en Okcidenta Eŭropo, kiu funkciis sub la influoj de la klasikaj antikvaj modeloj, sed sukcesis superi iliajn atingojn per novaj kaj pli rimarkindaj kreivaĵoj. Tiu movado donis sian nomon al historia epoko kiu daŭris de proksimume la 15-a jarcento ĝis la 17-a jarcento (alternative kelkaj konsideras ĝin de la 15-a jarcento ĝis la 18-a jarcento).^[1]

La etoso kaj ideoj de la movado koincidis kun la aktualaĵoj de tiu tempoperiodo - kaj en ilia centro estis la reviviĝo de tekstoj el klasikaj tempoj (la periodo de antikva Grekio kaj Romio), la pliiĝo de patroneco flanke de la papoj kaj la nobelaro, la evoluo de novaj teknikoj en arto (ekz. la perspektiva tekniko en pentrarto) kaj granda progreso en la kampoj de scienco.

La intelekta bazo de la Renesanco estis ĝia versio de humanismo, derivita de la koncepto de romia humanitas kaj la remalkovro de klasika greka filozofio, kiel ekzemple tiu de Protagoro, kiu diris ke "homo estas la mezuro de ĉiuj aĵoj".

Ĉi tiu nova pensaro evidentiĝis en arto, arkitekturo, politiko, scienco kaj literaturo (beletro). Tiele la renesanco havis grandan influon sur preskaŭ ĉiuj vivkampoj, sed estas konata ĉefe pro sia decida influo sur la arta mondo kiu estas reflektita en la kontribuoj de arkitektoj, skulptistoj, pentristoj kaj multfakuloj, la plej elstaraj el kiuj estis Rafaelo, Leonardo da Vinci kaj Mikelanĝelo, kiuj fariĝis la modeloj de la esprimo "Renesanca homo".^[2][3]

Kvankam la invento de metala movebla tipo rapidigis la disvastigon de ideoj en la posta 15-a jarcento, la ŝanĝoj de la Renesanco ne okazis unuforme en la tuta Eŭropo: la unuaj spuroj aperis en Italio jam fine de la 13-a jarcento, precipe kun la verkaĵoj de Danto kaj la pentraĵoj de Giotto. Tiele la movado kiu ekestis en Italio kaj tie daŭris en la jarcentoj 14-a, 15-a kaj 16-a (vidu Quattrocento); en aliaj landoj ĝi sin etendis ekde la fino de 15-a jarcento ĝis la komenco de 17-a jarcento.

Estas vaste kredite, ke la Renesanco komenciĝis en la urbo de Florenco en la 14-a jarcento, kvankam kelkaj malkonsentas.^[4] Diversaj teorioj estis proponitaj tra la historio por klarigi la originon de la movado kaj ĝiajn karakterizaĵojn, kaj ili temigas ĉefe la sociajn kaj civitajn kondiĉojn kiuj estis propraj al Florenco en tiu tempo same kiel al ĝia speciala politika strukturo, kiu inkludis la patronecon de la reganta familio en la urbo, nome la Medici-familio,^[5] kaj la migrado de grekaj kleruloj kun iliaj tekstoj al Italio post la Falo de Konstantinopolo al la Otomanaj Turkoj.^[6]

Aliaj gravaj centroj estis nordaj italaj urboŝtatoj kiel ekzemple Venecio, Ĝenovo, Milano, Bolonjo, kaj Romo dum la regado de la papoj renesancaj. El Italio, la Renesanco disvastiĝis ĉie en Eŭropo en Flandrion, Francion, la britajn insulojn, Hispanion, Portugalion, Germanion kaj aliloken.

Ekzistas ampleksa historiografio de la Renesanca periodo, sed historiistoj malkonsentas ĉu ĝi estis kultura progresado de la Mezepoko^[7][8] aŭ ĉu ĝi estis periodo de pesimismo kaj nostalgio por la klasika epoko. Kvankam 19-a-jarcentaj historiistoj emis emfazi la fakton ke la Renesanco reprezentis kompletan malengaĝiĝon de la mezepoka pensmaniero kaj konduto, tamen pli modernaj historiistoj tendencas emfazi la kontinuecon inter la du periodoj.

La esprimo itale rinascita ("renaskiĝo") unue aperis en Vivoj de la artistoj de Giorgio Vasari (ĉirkaŭ 1550), angligita kiel la Renesanco (angle Renaissance) en la 1830-aj jaroj.^[9]

La termino ankaŭ estis etendita al aliaj historiaj kaj kulturaj movadoj, kiel ekzemple la Karolida renesanco (8-a kaj 9-a jarcentoj), Otida renesanco (en Bizanco je la 10-a kaj 11-a jarcento), kaj la Renesanco de la 12-a jarcento.^[10]

Renesanco estis kultura movado, kiu profunde influis la kulturan kaj intelektan vivon en la frua moderna periodo. Startinte en Italio, ĝi atingis la ceteran Eŭropon antaŭ la 16-a jarcento kaj ĝia influo ampleksis literaturon, filozofion, arton, politikon, sciencon, religion, kaj pliajn kampojn de la intelekta vivo. La renesancaj akademiuloj uzis la humanismajn metodojn por siaj studoj. Ili serĉis kaj aplikis la homan emocion en la arto.^[11]

Renesancaj pensuloj elserĉis en la monaĥaj bibliotekoj de Eŭropo kaj en la diserigata Bizanca Imperio literaturajn, historiajn kaj oratorajn tekstojn de la antikveco. Tiuj tekstoj kutime estis skribitaj en la latina lingvo aŭ en la antikva greka lingvo. Multaj el ili estis forgesitaj kaj dum pluraj jarcentoj neniu ilin legis. Per enfokusigo de la verkaĵoj literaturaj kaj historiaj, la renesancaj intelektuloj konsiderinde diferenciĝis disde la mezepokaj de la 12-a jarcento, kiuj centris la atenton en la studado de grekaj kaj la arabaj verkoj pri natursciencoj, filozofio kaj matematiko, dum kulturaj verkoj interesis ilin malmulte. La humanistoj de Renesanco ne malakceptis kristanismon; sed tute male, multaj el la plej bonegaj verkoj de la Renesanco estis dediĉitaj al ĝi, kaj la eklezio sponsoris multajn verkojn de la Renesanco-arto. Tamen, inter la intelektuloj okazis subtila ŝanĝo de la maniero kompreni la religion, kaj tiun novan komprenon spegulis multaj kampoj de la kultura vivo. Krome, multaj grekaj kristanaj verkaĵoj, inkluzive de la greka Nova Testamento, estis reenportita de Bizanco al Okcidenta Eŭropo kaj unuafoje ekde la malfrua antikveco iĝas alirebla por intelektuloj. La studado de grekaj kristanaj tekstoj, kaj precipe la reveno al la origina greka versio de la Nova Testamento, iniciatita de la humanistoj Lorenzo Valla kaj Erasmus, helpis prepari la vojon por Reformacio.

Artistoj kiel ekzemple Masaccio klopodis por portreti la homan formon realisme, evoluigante teknikojn por igi perspektivon kaj montri ĝin pli nature. Politikaj filozofoj, plej fame Niccolò Machiavelli, serĉis priskribi politikan vivon kiel ĝi vere estas: tio devas komprenigi ĝin racie. Kritika kontribuo al itala renesanco-humanismo Pico della Mirandola verkis la faman tekston "Oratio de hominis dignitate" (Diskurso pri la digno de homo, 1486), kiu konsistas el serio de tezoj pri filozofio, natura penso, kredo kaj magio kaj estis defendintaj kontraŭ ajna kontraŭulo ĉe la tereno de la racio. Aldone al studado de klasika latina kaj greka lingvoj, renesanco-verkistoj ankaŭ komencis pli utiligi vulgarajn lingvojn (lingvoj de ordinaraj homoj, vidu vulgara latino); kombinite kun la enkonduko de presado, tio permesis al multaj pli amasan aliron al libroj, kaj aparte ĉe la Biblio.^[12]

Entute, oni povus vidi Renesancon kiel provon de intelektuloj studi kaj plibonigi la sekularan kaj surteran vivon, kaj per revivigo de ideoj el la klasika antikvo kaj per renovigo de la manieroj de pensado. Kelkaj akademiuloj, kiel ekzemple Rodney Stark,^[13] malgravigas la Renesancon favore al la pli fruaj inventoj de la italaj urboŝtatoj en la Alta Mezepoko, kiu kuniĝis kun respondema registaro, kristanismo kaj la naskiĝo de kapitalismo. Tiu analizo ekigis la polemikon ke, dum la grandaj eŭropaj ŝtatoj (Francio kaj Hispanio) estis absolutismaj, kaj aliaj estis sub rekta eklezia kontrolo (ekz. la Papa Ŝtato), la eksterdistriktaj urbo-respublikoj de Italio transprenis la principojn de kapitalismo inventita ĉe monaĥaj biendomoj kaj ekigis vastan senprecedencan komercan revolucion kiu antaŭiris financita en la Renesanco.

Laŭ Francisko Azorín Renesanco estas 'arta movado disvolviĝinta dum la 15ª-16ª jc., bazita sur imitado de la antikva greka arto'.^[14] Li indikas etimologion el la latina re nascere (renaskiĝi).^[15] La pentrarto de la itala renesanco grave evoluigis la bildan teknikon kaj konceptadon (vidu detalojn en la artikolo Pentrarto).

La literaturo de la Renesanco kreis tiajn altkvalitajn valoraĵojn, kiaj estas "Gargantuo kaj Pantagruelo" de Rabelezo, dramoj de Ŝekspiro, romano "Don Kiĥoto" de Cervantes, sonetoj de Francesco Petrarca, noveloj de Giovanni Boccaccio, k.a. Legu ankaŭ en Klasika muziko pri renesanca muziko, kaj en Danco pri italaj kaj francaj renesancaj dancoj.

Pri arto de la 15-a kaj 16-a jarcentoj oni kutime pensas unualoke al la itala Renesanco, sed en tiu sama periodo ankaŭ la islamaj civilizacioj spertis eksterordinaran oran kulturan epokon. Tio ne okazis en izolitaj artaj universoj. Ambaŭ civilizoj estis tre konsciaj pri la atingoj de la alia. Ili rigardis unu la alian kaj influis unu la alian, videbla inter la papa Romo kaj la Otomana Istanbulo kaj la mogol-urboj Lahore kaj Agra, sed ankaŭ en la arkitektaj rivalecoj inter la kupolo de Mikelanĝelo de la Baziliko Sankta Petro kaj la Moskeo de Sulejmano de Mimar Sinan en Istanbulo, aŭ en la similecoj kaj diferencoj inter la rafinitaj orientaj miniaturaj pentraĵoj kaj la imponaj verkoj de Caravaggio, Velázquez kaj Rembrandt^[16].

La plej multaj historiistoj konsentas, ke la ideoj kiuj karakterizis la Renesancon havis originon en malfrua 13-a jarcento en Florenco, aparte pro la verkoj de Dante Alighieri (1265-1321) kaj Francesco Petrarca (1304-1374), same kiel pro la pentraĵoj de Giotto (1267-1337). Kelkaj verkistoj datigas la Renesancon tre ĝuste; unu el la proponitaj deirpunktoj estas la jaro 1401, kiam la rivalaj geniuloj Lorenzo Ghiberti kaj Filippo Brunelleschi konkuris pro la kontrakto por konstrui bronzajn pordojn por la Baptejo de la Katedralo Santa Maria del Fiore (Ghiberti venkis).^[17] Aliaj vidas pli ĝeneralan konkuradon inter artistoj kiel ekzemple Brunelleschi, Ghiberti, Donatello, kaj Masaccio por artaj komisionoj kiel ekfunkciigado de la kreivo de la Renesanco. Ankoraŭ restas en diskuto kial la Renesanco komenciĝis en Italio, kaj kial ĝi komenciĝis en difinita dato. Sekve, pluraj teorioj estis prezentitaj por klarigi ĝiajn originojn.

Dum Renesanco, mono kaj arto iris reciproke. Artistoj tute dependis de mecenatoj. Riĉaĵo estis alportita al Italio en 14-a, 15-a kaj 16-a jarcentoj per disvastigado de komerco en Azio kaj Eŭropo. Arĝenta minado en Tirolo pliigis la monfluon. Luksoj de la Islama mondo, alportitaj dum milit- kaj komerc-kampanjoj markis la prosperon de Ĝenovo kaj Venecio.^[18]

Jules Michelet difinis la Renesancon de la 16-a jarcento en Francio kiel periodo en la eŭropa kultura historio, kiu reprezentis rompon el la Mezepoko, krenate modernan komprenon pri la homeco kaj ties loko en la mondo.^[19]

Kontraste al la Alta Mezepoko, kiam latin-kleruloj preskaŭ fokusis sin tute al studado de grekaj kaj arabaj verkoj pri naturscienco, filozofio kaj matematiko, Renesanco-kleruloj estis pli interesitaj pri renormaliĝado kaj studado de la latinaj kaj grekaj literaturaj, historiaj, kaj oratoraj tekstoj. Larĝe parolante, tio komenciĝis en la 14-a jarcento kun latinfazo, kiam Renesanco-kleruloj kiel ekzemple Petrarko, Coluccio Salutati (1331-1406), Niccolò Niccoli (1364-1437) kaj Poggio Bracciolini (1380-1459) traserĉis la bibliotekojn de Eŭropo en la serĉado de verkoj de tiaj latinaj verkintoj kiel Cicerono, Livio kaj Seneko.^[20] Antaŭ la frua 15-a jarcento, la amaso de tia latinlingva literaturo estis reakirita; la greka fazo de Renesanco-humanismo nun estis sub maniero, kiel okcidenteŭropaj kleruloj okazigis la renormaliĝadon de malnovgrekaj literaturaj, historiaj, oratoraj kaj teologiaj tekstoj.^[21]

Male al la kazo de latinaj tekstoj, kiuj estis konservitaj kaj studitaj en Okcidenta Eŭropo ekde malfrua antikvo, la studo de malnovgrekaj tekstoj estis tre limigita en mezepoka Okcidenta Eŭropo. Malnovgrekaj verkoj pri scienco, matematiko kaj filozofio estis studitaj ekde la Alta Mezepoko en Okcidenta Eŭropo kaj en la mezepoka islama mondo, sed grekaj literaturaj, oratoraj kaj historiaj verkoj, (kiel ekzemple Homero, la grekaj dramistoj, Demosteno kaj Tukidido kaj tiel plu), ne estis studitaj en la latina aŭ en mezepoka islama mondo; en la Mezepoko tiuj specoj de tekstoj estis nur studitaj fare de Bizancaj kleruloj. Kelkaj fakuloj argumentas, ke la Timurida Renesanco en Samarkando kaj Herato, kies grandiozeco samnivelis kun tiu de Florenco kiel centro de kultura renaskiĝo,^[22][23] estis ligita al la Otomana Imperio, kies konkeroj fakte kondukis al la migrado de greklingvaj fakuloj al italaj urboj.^{[24][25][26][27]} Ĉiuokaze unu el la plej grandaj atingoj de Renesanco-kleruloj estis alporti tiun tutan klason de grekaj kulturaj verkoj reen en Okcidenteŭropon por la unua fojo ekde malfrua antikvo.

Islamaj logikistoj, ĉefe Aviceno kaj Ibn Ruŝd, estis heredintaj grekajn iderojn post islamanoj estis invadintaj kaj konkerintaj Egiption kaj Levantenion. Iliaj tradukoj kaj komentarioj pri tiuj ideoj preparis la vojon tra araba okcidento en Iberio kaj Sicilio, kiuj iĝis gravaj centroj por tiu transigo de ideoj. Jam el la 11-a ĝis la 13-a jarcentoj, multaj skoloj dediĉitaj al la tradukado de filozofiaj kaj sciencaj verkoj el klasika araba al la mezepoka latino estis establitaj en Iberio, kaj plej elstare en la Tradukskolo de Toledo. Tiu laboro traduki el islama kulturo, kvankam tre neplanita kaj iom disorganizita, iĝis unu el la plej grandaj transigoj de ideoj en la historio.^[28]

Tiu movado reintegrigi la regulan studon de grekaj literaturaj, historiaj, oratoraj kaj teologiaj tekstoj reen en la Okcidenteŭropa instruplano estas kutime rilatita al la amika invito de Coluccio Salutati por la Bizanca diplomato kaj akademiulo Manuel Ĥrisoloras (1355-1415) veni al Florenco instrui la grekan,^[29] kaj tial lia scio pri la greka lingvo gravegis. Aliaj grekaj Bizancaj akademiuloj de graveco estis Demetro Kalkokondilo (1424-1511) kiu instruis Platonan filozofion kaj la grekan lingvon en Italio por periodo de pli ol kvardek jaroj, ĉe Padovo, Perugia, Milano kaj Florenco, Leo Alatio kaj Bazilo Besariono. Inter la lernantoj de Kalkokondilo estis Johano Reuchlin, Johano Laskaris, Poliziano, Leo la 10-a, Baldassare Castiglione, Lilio Gregorio Giraldi, Stefano Negri, kaj Giovanni Maria Cattaneo.

La falo de la Bizanca Imperio en 1453, ankaŭ estis la falo kaj disigo de ĝiaj lernejoj kaj pro tio ĝi alportis multajn aliajn grekajn akademiulojn al Italio kaj tiuj homoj kunportis grekajn manuskriptojn, kaj scion de la klasika greka literaturo, multaj el ili estis perditaj dum jarcentoj en la Okcidento.

Renesanca Latino estas nomo donita al la distinga formo de latina stilo disvolvigita dum la Eŭropa Renesanco en la 14-a ĝis 15-a jarcentoj, partikulare fare de la movado de Renesanca Humanismo. La intenco estis purigi la latinan lingvon rigardante al la Ora Epoko de la Latina literaturo, kaj speciale al Cicerono en prozo kaj al Virgilio en poezio, kiel la arbitroj de latinlingva stilo. Ili abandonis la uzadon de la sekvenco kaj de aliaj akcentaj formoj de metriko, kaj klopodis anstataŭe revivigi la grekajn formatojn kiuj estis uzitaj en la latinlingva poezio dum la romia periodo. La humanistoj kondamnis la grandan korpuson de la literaturo en mezepoka latino kiel "Gotika" — por ili, termino negativa — kaj kredis anstataŭe ke nur antikva Latino el la Romia periodo estis "reala Latino".

La Renesanco dum mallonge plifortigis la postenon de Latino kiel parolita lingvo pro sia adoptado fare de la Renesancaj Humanistoj. Ofte estritaj de membroj de la klerikaro, ili estis kortuŝitaj pri la akcelitaj dismuntado de restaĵoj de la klasika mondo kaj la rapida perdo de ties literaturo. Ili baraktis por konservi tion kion ili povis kaj por restaŭri al Latino tia kia ĝi estis kaj enkondukis la praktikon produkti reviziitajn eldonojn de la literaturaj verkoj kiuj restis komparante survivantajn manuskriptojn. Je la 15-a jarcento ili estis anstataŭante la mezepokan latinon per versioj subtenitaj de la fakuloj de la ĵus aperintaj universitatoj, kiuj klopodis per sia fakuleco malkovri kia la klasika lingvo estis estinta.^[30][31]

La unikaj politikaj strukturoj dum la Malfrua Mezepoko kondukis kelkajn teoriumi ke ĝia nekutima socia klimato permesis la aperon de malofta kultura florado. Italio ne ekzistis fakte kiel politika unuo en la frua moderna periodo. Anstataŭe, ĝi estis dividita en pli malgrandaj urboŝtatoj kaj teritorioj: la Regno de Napolo kontrolis la sudon, la Respubliko de Florenco kaj la Papa Ŝtato ĉe la centro, Ĝenovo kaj Milano en la nordo kaj okcidento respektive, kaj la venecianoj en la oriento. La Italio de la 15-a jarcento estis unu el la plej urbigitaj areoj en Eŭropo.^[32] Multaj el ĝiaj grandaj urboj staris inter la ruinoj de antikvaj romiaj konstruaĵoj; ŝajnas ke la klasika naturo de la Renesanco estis ligita al ĝia origino en la koro de la Romia Imperio.

Historiisto kaj politika filozofo Quentin Skinner indikis, ke Otto von Freising (ĉirkaŭ 1114-1158), germana episkopo vizitanta Nordan Italion dum la 12-a jarcento, rimarkis ĝeneraligitan novan formon de politika kaj socia organizo, observante, ke Italio ŝajnis esti elirinta de Feŭdismo tiel ke ĝia socio estis bazita sur negocistoj kaj komerco. Ligite al tio estis kontraŭ-monarkia pensaro, reprezentata en la fama fresko-ciklo de frua Renesanco 'itale Allegoria ed effetti del Buono e del Cattivo Governo' (Alegorio de bona kaj malbona registaro) en Sieno fare de Ambrogio Lorenzetti (pentrita en 1338-1340) kies forta mesaĝo temas pri la virtoj de justeco, respublikismo kaj bona administracio. Tenante iom for kaj eklezion kaj imperion, tiuj urbo-respublikoj estis fruaj subtenantoj de libereco. Skinner raportas, ke ekzistis multaj defendantoj de libereco kiel ekzemple Matteo Palmieri (1406-1475) festita kiel florenca geniulo ne nur en arto, skulptarto kaj arkitekturo, sed ankaŭ ĉe "la rimarkinda florado de moralo, socia kaj politika filozofio kiuj okazis en Florenco en la sama tempo".^[33]

Eĉ grandaj urboj kaj ŝtatoj preter centra Italio, kiel ekzemple la Respubliko Florenco en tiu tempo, estis ankaŭ notindaj pro siaj komercistaj respublikoj, aparte la Venecia respubliko. Kvankam en praktiko tiuj estis oligarkiaj, kaj similis nur malmulte al moderna demokratio, ili havis demokratajn ecojn kaj estis respondemaj ŝtatoj, kun formoj de partopreno en administracio kaj kredo je libereco.^[33][34][35] La relativa politika libereco kiun ili havigis estis plugvida ĝis akademia kaj arta akcelo.^[36] Same, la pozicio de italaj grandurboj kiel ekzemple Venecio kiel granda komercejo igis ilin intelektaj vojkruciĝoj. Negocistoj kunportis ideojn de malproksimaj anguloj de la mondo, precipe el la Oriento. Venecio estis la enirejo de Eŭropo por komerci kun Oriento, kaj ankaŭ produktanto de bonkvalita vitro, dum Florenco estis ĉefurbo de teksaĵoj. La riĉaĵo el tia komerco alportita al Italio ebligis ke grandaj publikaj artaj vorkoj kaj privataj artaj projektoj povus esti komisiitaj. Krome individuoj havis pli da libertempa vivo por studado.^[37]

Unu teorio kiu estis proponita asertas, ke la ruiniĝo kaŭzita de epidemio de pesto (t.n. nigra morto) en Florenco, kiu trafis Eŭropon inter 1348 kaj 1350, gvidis al ŝanĝo en la mondkoncepto de homoj en 14-jarcenta Italio. Italio estis precipe malbone trafita per la pesto, kaj estis konjektite ke la konstanta kono kaj kontakto kun morto alportis kulpohavajn pensarojn resti pli ĉe la vivo sur la tero, prefere ol ĉe spiriteco kaj la postvivo.^[38] Estis argumentite ankaŭ ke nigra morto ekigis novan ondon de pieco, manifestita en la sponsorado de religiaj artaĵoj.^[39] Tamen, tio ne plene klarigas kial Renesanco okazis specife en Italio en la 14-a jarcento. Nigra morto estis pandemio kiu okazis en tuta Eŭropo, ne nur en Italio. La apero de la Renesanco en Italio estis plej multe verŝajne la sekvo de la kompleksa interagado de ĉi-supre menciitaj faktoroj.^[40]

La plago estis alportita de puloj el ŝipoj revenintaj el havenoj de Azio, tuj etendiĝintaj pro manko de purigaj sistemoj: la populadio de Anglio, tiam de ĉirkaŭ 4.2 milionoj, perdis 1.4 milionojn da personoj pro la bubona plago. La populacio de Florenco estis preskaŭ duonigita en la jaro 1347. Kiel rezulto de la malpliigo de la loĝantaro, la valoro de la laborista klaso pliiĝis, kaj nenobeloj ekĝuis pli da libereco. Por plenumi la pliiĝantan laborpeton, laboristoj veturis serĉe de la plej favoraj ekonomie laborkondiĉoj.^[41]

La demografia malpliiĝo pro la plago havis ekonomiajn sekvojn: la prezo de manĝaĵoj falis kaj ankaŭ la tervaloro malaltiĝis je ĉirkaŭ 30–40% en plej ampleksaj partoj de Eŭropo inter 1350 kaj 1400.^[42] Terposedantoj frontis grandan perdon, sed por normaluloj ĝi estis monpluvo. La survivantoj de la plago trovis ne nur, ke la prezo de manĝaĵoj estis pli malmultekostaj sed ankaŭ ke la teroj estis pli abundaj, kaj multaj el ili heredis propraĵojn el siaj mortintaj parencoj.

La etendo de la malsano estis evidente pli forta en malriĉaj areoj. Epidemioj senhomigis urbojn, ĉefe ĉe infanoj. Plagoj estis facile etenditaj de pedikoj, nepura trinkakvo, armeoj, aŭ simple pro malbonaj vivkondiĉoj. Infanoj estis ĉefe frapitaj de multaj malsanoj, kiaj tifo kaj denaska sifiliso, kiuj tuŝis la imunsistemon, lasante la geknabon sed luktoŝanco. Infanoj loĝantaj en urboj estis pli atakitaj de la etendo de la malsanoj ol la infanoj de riĉuloj.^[43]

La Nigra morto okazigis pli grandan katastrofon al la socia kaj politika strukturo de Florenco ol sekvaj epidemioj. Spite gravan nombron de mortoj inter membroj de la regantaj klasoj, la registaro de Florenco plue funkciis dum tiu periodo. Formalaj kunsidoj de la elektitaj reprezentantoj estis suspenditaj dum la pinto de la epidemio pro la ĥaosaj vivkondiĉoj en la urbo, sed malgranda grupo de funkciuloj estis nomumitaj por regadi la urbajn aferojn, kio sekurigis kontinuecon de regado.^[44]

Delonge estis demando pri debato kial Renesanco komenciĝis en Florenco, kaj ne aliloke en Italio. Akademiuloj notis plurajn ecojn unikajn por Florenco. Multaj emfazis la rolon de la familio Medici, bankista familio kaj krome duka dinastia familio, apoganta kaj stimulanta la artojn. Lorenzo de Mediĉo (1449-1492) estis la katalizilo por grandega kvanto de arto-patroneco, instiganta sian samlandanon por komisii verkojn de la gvidaj artistoj de Florenco, inkluzive de Sandro Botticelli kaj de Michelangelo Buonarroti.^[5] Verkoj de Neri di Bicci, Botticelli, da Vinci, kaj Filippino Lippi estis komisiitaj aldone fare de la Konvento de Sankta Donato en Skopeto en Florenco.^[45]

La Renesanco estis certe survoje antaŭ ol Lorenzo venis por funkciigi ĝin; efektive, antaŭ la Medici-familio mem atingis hegemonion en florenca socio. Kelkaj historiistoj postulis, ke Florenco estis la naskiĝloko de Renesanco kiel rezulto de bonŝanco, t.e. ke "Granduloj" estis naskitaj tie per ŝanco.^[46] Da Vinci, Botticelli kaj Michelangelo estis ĉiuj naskitaj en Toskanio. Argumentante ke tia ŝanco ŝajnas neverŝajna, aliaj historiistoj asertis ke tiuj "Granduloj" povis nur pliiĝi al eminenteco pro la superregaj kulturaj cirkonstancoj en la tempo.^[47]

Laŭ kelkaj manieroj humanismo ne estis filozofio en si mem, sed prefere metodo de lernado. Kontraste al la mezepoka skolastika maniero, kiu fokusis al solvado de kontraŭdiroj inter verkistoj, humanistoj studis antikvajn tekstojn en la originalo, kaj taksis ilin tra kombinado de rezonado kaj empiria pruvaro. Humanisma edukado estis bazita sur la programo de "studia humanitatis", kiu estante la studo de kvin homsciencoj: nome poezio, gramatiko, historio, morala filozofio kaj retoriko. Kvankam historiistoj foje luktis por difini humanismon ĝuste, la plej granda parto decidis pri "mezo de la vojo-difino... la movado renormaliĝi, interpreti, kaj asimili la lingvon, literaturon, lernadon kaj valorojn de antikvaj Grekio kaj Romjo".^[48] Super ĉio, humanistoj asertis "la genion de homo... la unika kaj speciala kapablo de la homa animo."^[49]

Humanismaj fakuloj formis la intelektan pejzaĝon ĝenerale en la frua moderna periodo. Politikaj filozofoj kiel ekzemple Niccolò Machiavelli kaj Thomas More (1478-1535) revivigis la ideojn de grekaj kaj romiaj pensuloj, kaj uzis ilin en kritikoj de siatempaj registaroj, sekvante la islamajn antaŭaĵojn de Ibn Ĥaldun.^[50][51] La kontribuo de Machiavelli, laŭ la konsideroj de Isaiah Berlin, estis grava mejloŝtono kiu asignas unikan rezonadon al politiko kaj ebligas konsideri lin la patro de la socia scienco. Pico della Mirandola kiu vivis nur dudek tri jarojn skribis tio kio ofte estas konsiderita la manifesto de la Renesanco, vigla defendo de pensado, nome la Oratio de hominis dignitate (trad. diskurso pri la homa digno), kiu konsistas el serio de tezoj pri filozofio, natura penso, kredo kaj magio kaj estis defendintaj kontraŭ ajna kontraŭulo ĉe la tereno de la racio.^[52]

Matteo Palmieri (1406-1475), alia humanisto, estas plej konata pro sia laboro De la vita civile ("Pri la civitana vivo"; presita 1528) kiu rekomendis civitan humanismon, kaj pro sia influo en rafinado de la toskana popollingvo al la sama nivelo kiel la latina. La skribaj verkoj de Palmieri desegnitaj sur romiaj filozofoj kaj teoriuloj, aparte ĉe Cicero, kiuj, kiel Palmieri, vivis aktive la publikan vivon kiel civitano kaj funkciulo, same kiel teoriulo kaj filozofo kaj ankaŭ ĉe Kvintiliano. Forte transigite al profunda kaj larĝa eduko Palmieri kredis, ke tio disponigus homojn al publika engaĝiĝo kaj plibonigus la homan kapaciton fari bonfarojn kaj kontribui al la komunumo. Kvankam li plenumis oficon inter 1432 kaj 1475, li estas plej bone memorita pro tiuj skribaĵoj glorantaj la idealon de humanismo kiel kombinado de lernado kun civita aŭ politika agado. Eventuale la plej trafa esprimo de lia perspektivo pri humanismo estis en 1465 poezia libro La città di vita (La vivurbo)), sed la pli frua verko De la vita civile estas pli vasta. Kunmetita kiel serio de dialogoj faritaj en kampara domo en la Mugello-kamparo ekster Florenco dum la pesto de 1430, Palmieri pliprofundigas la kvalitojn de la ideala civitano. La dialogoj koncernas kiel infanoj evoluas mense kaj fizike, kiel civitanoj povas konduki sin morale, kiel civitanoj kaj ŝtatoj povas certigi kredindecon en la publika vivo, kaj grava debato sur la diferenco inter tio kiu estas pragmate utila kaj tio honeste.

La humanistoj kredis, ke gravas transcendi al la postvivo kun perfektaj menso kaj korpo, kio povas esti atingita per edukado. La celo de humanismo estis kreadi universalan homon kies persono kombinu intelektan kaj fizikan elstarecon kaj kiu estu kapabla funkcii honore en ajna situacio.^[53] Tiu ideologio estis referencata kiel uomo universale, antikva grek-romia idealo. Edukado dum la Renesanco estis komponita ĉefe de antikvaj literaturo kaj historio ĉar oni kredis, ke la klasikuloj havigas moralan instruadon kaj intensan komprenon de la homa konduto.

Unika karaktero de kelkaj renesancaj bibliotekoj estas ke ili estis malfermaj al la publiko. Tiuj bibliotekoj estis lokoj kie ideoj estis interŝanĝitaj kaj kie fakuleco kaj legado estis konsiderataj kaj plezuraj kaj profitaj al la menso kaj al la animo. Ĉar liberpensado estis markilo de la epoko, multaj bibliotekoj enhavis ampleksan gamon de verkistoj. Klasikaj tekstoj povis esti trovitaj kun humanistajn verkojn. Tiuj neformalaj asocioj de intelektuloj profunde influis la renesancan kulturon. Kelkaj el la plej riĉaj "bibliofiloj" (libroŝatantoj) konstruis bibliotekojn kiel temploj por libroj kaj sciaro. Nombraj bibliotekoj aperis kiel manifestaĵoj de enorma riĉeco kun amo al librok. Kelkfoje, kultivitaj konstruantoj de bibliotekoj ankaŭ ricevis komision proponi aliulojn la oportuno uzi iliajn kolektojn. Elstaraj aristokratoj kaj ekleziaj princoj kreis grandajn bibliotekojn pore uzado de siaj kortegoj, nomitaj "kortegaj bibliotekoj", kaj estis hejmigitaj en lukse desegnitaj monumentaj konstruaĵoj ornamitaj per lignaj artaĵoj kaj muroj dekoraciitaj per freskoj.^[54] Tio unuflanke iel sekvis la tradiciojn de la mezepokaj monaĥejaj bibliotekoj kaj aliflanke tute kontrastis kun tiuj.

Renesanca arto markas kulturan renaskiĝon kiel fermo de la Mezepoko kaj starto de la modernepoka mondo. Unu el la karakteraj ecoj de Renesanca arto estis ĝia evoluo de tre realisma linia perspektivo. Giotto (1267-1337) estas konsiderita unua kiu traktis pentrarton kiel fenestro en spaco, sed ne estis ĝis la verkoj de arkitekto Filippo Brunelleschi (1377-1446) kaj la postaj verkoj de Leon Battista Alberti (1404-1472) kiam perspektivo estis formaligita kiel arta tekniko.^[55] La evoluo da perspektivo estis parto de pli larĝa tendenco direkte al realismo en la artoj.^[56] Tiucele, pentristoj evoluigis ankaŭ aliajn teknikojn, studante lumon, ombron, kaj, eĉ plej fame homan anatomion. Subkuŝante al tiuj ŝanĝoj en arta metodo, estis renoviĝinta deziro prezenti la belecon de naturo, kaj malimpliki la aksiomojn de estetiko, kun la verkoj de Leonardo, Michelangelo kaj Rafaelo reprezentantaj artajn pintojn kiuj estis multe imititaj fare de aliaj artistoj.^[57] Aliaj rimarkindaj artistoj estis Sandro Botticelli, laborante por la familio Medici en Florenco, Donatello same florenca, kaj Ticiano en Venecio, inter aliaj.

Samtempe, en Nederlando, precipe vigla arta kulturo evoluis, la verkoj de Hugo van der Goes kaj de Jan van Eyck havis akuratan influon sur la evoluo de la pentrarto en Italio, kaj teknike kun la enkonduko de olea farbo kaj tolo, kaj stile en esprimoj de naturalismo en reprezentantaro. Poste, la laboro de Pieter Brueghel la pli aĝa inspiris artistojn por prezenti temojn de ĉiutageco.^[58]

En arkitekturo, Filippo Brunelleschi estis plej antaŭa en studado de la restaĵoj de antikvaj klasikaj konstruaĵoj, kaj kun retrovita sciaro pri la verkisto de unua jarcento Vitruvio kaj pri la floranta fako de matematiko, formulis la renesancan stilon kiun li kopiis kaj plibonigis en klasikaj formoj. La grava atingo de Brunelleschi de inĝenieristiko estis la konstruaĵo de la kupolo de Katedralo Santa Maria del Fiore.^[59] La unua konstruaĵo kiu montris tion ests la Kirko de Sankta Andreo konstruita fare de Alberti en Mantovo. La elstara arkitektura laboro de la pinta Renesanco estis la rekonstruado de la Baziliko Sankta Petro, kombinante la kapablojn de Bramante, Michelangelo, Rafaelo, Sangallo kaj Maderno.

La romiaj ordo-specoj de kolonoj estas uzitaj: toskana kaj kompozita. Tiuj povas esti strukturaj, apogante arkadon aŭ arkitrabon, aŭ sole dekoracia aro kontraŭ muro en la formo de pilastroj. Dum la Renesanco, arkitektoj planis uzi kolonojn, pilastrojn, kaj entablementojn kiel integra sistemo. Unu el la unuaj konstruaĵoj uzantaj pilastrojn kiam integra sistemo estis en la Malnova Sakristio (1421-1440) de Filippo Brunelleschi.^[60]

Arkaĵoj, duonrondaj aŭ (en la Manierisma stilo) segmentaj, estas ofte uzitaj en arkadoj, apogitaj sur moleoj aŭ kolonoj kun versaloj. Povas ekzisti sekcio de entablemento inter la kapitelo kaj la starto de la arkaĵo. Alberti estis unu el la unuaj kiuj utiligis la arkaĵon sur monumentoj. Renesancaj volboj ne havas ripojn. Ili estas duonrondaj aŭ segmentaj kaj en kvadrata plano, male al la gotika volbo kiu estas ofte ortangula. Renesancaj artistoj ne estis paganoj, kvankam ili admiris antikvecon kaj tenis kelkajn ideojn kaj simbolojn de la mezepoka pasinteco. Nicola Pisano (ĉirkaŭ 1220 – ĉirkaŭ 1278) imitis klasikajn formojn portretante scenojn el la Biblio. Lia Anunciacio, el la Baptejo de Pizo, montris, ke la klasikaj modeloj influis la italan arton antaŭ Renesanco enradikiĝis kiel literatura movado.^[61]

Renesanca literaturo rilatas al eŭropa literaturo, influita de la intelektaj kaj kulturaj tendencoj asociitaj kun la Renesanco. La literaturo de la Renesanco estis verkita ene de la ĝenerala movado de la Renesanco, kiu ekestis en la Italio de la 14-a jarcento kaj daŭris ĝis la 16-a jarcento dum ĝi disvastiĝis en la ceteron de la okcidenta mondo. Ĝin karakterizas la adopto de humanisma filozofio kaj la reakiro de la klasika antikva tempo. Ĝi profitis la disvastiĝon de presado en la lasta parto de la 15-a jarcento. Por la verkistoj de la Renesanco, grek-romia inspiro estis montrita kaj en la temoj de verkado kaj en la literaturaj formoj kiujn ili uzis. La mondo estis konsiderata el homcentrita perspektivo.

Aplikita plinovigo etendiĝis al komerco. Fine de la 15-a jarcento, Luca Pacioli publikigis la unuan verkon pri librotenado, kio faris lin la fondinto de kontado.^[63]

La remalkovro de antikvaj tekstoj kaj la invento de la presarto ĉirkaŭ 1440 demokratiigis la lernadon kaj ebligis pli rapidan propagadon de pli amplekse distribuitaj ideoj. En la unua periodo de la Itala Renesanco, humanistoj favoris la studadon de homaj sciencoj super natura filozofio aŭ aplikita matematiko, kaj ilia adorado por klasikaj fontoj plue diigis la aristotelajn kaj ptolemeajn rigardojn al la universo. Verkante ĉirkaŭ 1450, Nikolao de Kuzo antaŭigis la suncentrisman mondorigardon de Koperniko, sed laŭ filozofia maniero.

Scienco kaj arto interplektiĝis en la frua Renesanco, kaj plurfakaj artistoj kiel Leonardo da Vinci faris observajn desegnojn de anatomio kaj naturo. Leonardo plenumis kontrolitajn eksperimentojn pri akvofluo, medicina dissekco, kaj sistema studo de movado kaj aerodinamiko, kaj li antaŭvidis principojn de esplormetodo kiu kondukis Fritjof Capra klasigi lin kiel la "patro de moderna scienco".^[64] Aliaj ekzemploj de la kontribuado de Da Vinci dum tiu periodo estas maŝinoj desegnitaj por segi marmoron kaj levi monolitojn, kaj novaj malkovroj en akustiko, botaniko, geologio, anatomio kaj meĥaniko.^[65]

Taŭga medio disvolvis demandaron pri la klasika scienca doktrino. La malkovro en 1492 de la Nova Mondo fare de Kristoforo Kolumbo defiis la klasikan mondorigardon. La verkoj de Ptolemeo (en geografio) kaj de Galeno (en medicino) ne ĉiam kongruis kun la ĉiutagaj observoj. Kiam la Reformacio kaj la Kontraŭreformacio disvolviĝis, la Norda Renesanco montris klaran ŝanĝon de fokuso el la aristotela natura filozofio al kemio kaj al biologiaj sciencoj (botaniko, anatomio, kaj medicino).^[66]

Kelkaj fakuloj vidis tion kiel "scienca revolucio", antaŭante la komenco de la moderna epoko,^[67] aliaj kiel akcelo de kontinua procezo etendiĝante el la antikva mondo ĝis la nuntempo.^[68] Gravaj sciencaj progresoj estis faritaj dum tiu tempo fare de Galileo Galilei, Tycho Brahe, kaj Johannes Kepler.^[69] Koperniko, en De revolutionibus orbium coelestium (Pri la revoluoj de la ĉielaj sferoj), klarigis kiel la Tero moviĝas ĉirkaŭ la Suno kaj ne male. De humani corporis fabrica (Pri la funkciado de la homa korpo) de Andreas Vesalius, havigis novan fidon al la rolo de dissekco, observado, kaj la meĥanikisman vidpunkton pri anatomio.^[70]

Alia grava disvolvigo estis en la propra procezo por malkovro, nome la scienca metodo,^[70] fokuse al empiria pruvaro kaj al la gravo de matematiko, dum oni forigis multon de la Aristotela scienco. Fruaj kaj influaj proponantoj de tiuj ideoj estis Koperniko, Galileo, kaj Francis Bacon.^[71][72] La nova scienca metodo kondukis al grandaj kontribuoj en la kampoj de astronomio, fiziko, biologio, kaj anatomio. Joseph Ben-David verkis:

	„ Rapida akumulado de sciaro, kio karakterizis la disvolvigon de scienco ekde la 17-a jarcento, neniam estis okazinta antaŭ tiu tempo. La nova tipo de scienca aktiveco aperis nur en malmultaj landoj de Okcidenta Eŭropo, kaj estis limigita ankaŭ al tiu malgranda epoko de ĉirkaŭ du cent jaroj. (Ekde la 19-a jarcento, la scienca sciaro estis asimilita de la cetero de la mondo). ”

^[73]

La novaj idealoj de humanismo, kvankam pli sekularaj en kelkaj aspektoj, evoluis kontraŭ kristana fono, precipe en la Norda Renesanco. Efektive, multo (se ne la plej granda parto) de la nova arto estis komisiita per aŭ en dediĉo al la eklezio. Tamen, Renesanco havis profundan efikon al tiutempa teologio, precipe en la maniero kiel homoj perceptas la rilaton inter homo kaj dio.^[74] Multaj el la plej antaŭaj teologoj de la periodo estis anoj de la humanisma metodo, inkluzive de Erasmo, Zvinglo, Thomas More, Marteno Lutero, kaj Kalvino.

Renesanco komencis en tempoj de religia tumulto. La forpasinta Mezepoko vidis periodon de politika intrigo ĉirkaŭi la papoficon, kulminante per la Granda okcidenta skismo, en kiu tri homoj samtempe postulis esti la vera Papo, nome la episkopo de Romo.^[75] Kvankam la skismo estis solvita fare de la Koncilio de Konstanco (1414), en la 15-a jarcento okazis rezulta reformomovado konata kiel Konciliismo, kiu serĉis limigi la potencon de la papo. Kvankam la papofico poste elvenis kiel supera en ekleziaj aferoj fare de la Kvina Laterana koncilio (1511), ĝi estis obstine daŭre akuzita pro korupto, plej fame en la persono de Aleksandro la 6-a, kiu estis akuzita diverse je fraŭdo, nepotismo kaj generado de kvar nelegitimaj filoj estante kardinalo, kiujn li foredzigis por ke ili akiru multe da potenco.^[76]

Klerikoj kiel ekzemple Erasmo kaj Lutero proponis reformon al la eklezio, ofte surbaze de humanisma teksta kritiko de la Nova Testamento.^[77] Efektive Lutero en oktobro 1517 publikigis la 95 Tezojn, kritikantajn la papan aŭtoritatecon kaj ĝian perceptitan korupton, precipe rilate al la vendado de indulgencoj. La 95 Tezoj kondukis al la reformacio, rompo kun la Eklezio Romkatolika kiu antaŭe postulis monopolan hegemonion en Okcidenteŭropo. Humanismo kaj Renesanco tial ludis rektan rolon en ekfunkciigado de la reformacio, same kiel en multaj aliaj samtempaj religiaj debatoj kaj konfliktoj.

La papo Paŭlo la 3-a venis al la papa trono (1534–1549) post la Disrabado de Romo en 1527, kiam necertecoj hegemoniis en la Katolika Eklezio post la Protestanta Reformacio. Nikolao Koperniko dediĉis sian De revolutionibus orbium coelestium (Pri la revoluoj de la ĉielaj sferoj) al Paŭlo la 3-a, kiu iĝis avo de la kardinalo Alessandro Farnese, kiu posedis pentraĵojn de Tiziano, Mikelanĝelo, kaj Rafaelo, same kiel gravan kolekton de desegnoj, kaj kiuj mendis la majstroverkon de Giulio Clovio, eble la lasta ĉefa ilustrita manuskripto, nome Farnesaj Horoj.

Ĉirkaŭ la 15-a jarcento, verkistoj, artistoj kaj arkitektoj en Italio estis tre konsciaj pri la transformoj kiuj estis okazantaj kaj estis uzantaj frazojn kiel modi antichi (je antikva maniero) aŭ alle romana et alla antica (je maniero de romianoj kaj de antikvuloj) por priskribi iliajn verkojn. Jam en la 1330-aj jaroj Petrarko referencis la antaŭkristanajn tempojn kiel antiqua (antikveco) kaj la kristanan periodoj kiel nova (nova).^[78] El la itala perspektivo de Petrarko, tiu nova periodo (kiu inkludis sian propran tempon) estis epoko de nacia eklipso.^[78] Leonardo Bruni estis la unua kiu uzis tripartan periodigon en sia Historio de la Florenca Popolo (1442).^[79] La unuaj du periodoj de Bruni estis bazitaj sur tiuj de Petrarko, sed li aldonis trian periodon, ĉar li kredis, ke Italio ne plu estis en stato de dekadenco. Flavio Biondo uzis similan epokokadron ĉe Jardekoj de historio el la dekadenco de la Romia Imperio (1439–1453).

Humanistaj historiistoj argumentis, ke tiutempaj fakuloj restarigis rektajn ligilojn kun la klasika periodo, tiel preterpasigante la mezepokan periodon, kiun ili mem poste nomis por la unua fojo la "Mezepoko". Tiu termino por la unua fojo aperis en Latino en 1469 kiel media tempestas (mezaj tempoj).^[80] La termino rinascita (renaskiĝo) por la unua fojo aperis tamen en sia larĝa senco en la verko de Giorgio Vasari nome La vivoj de artistoj, 1550, reviziita en 1568.^[81][82] Vasari dividas la epokon en tri fazoj: la unua fazo enhavus Cimabue, Giotto, kaj Arnolfo di Cambio; la dua fazo enhavus Masaccio, Brunelleschi, kaj Donatello; la tria centriĝas en Leonardo da Vinci kaj kulminas kun Mikelanĝelo. Ne estis ĝuste la kreskiĝanta memkonscio pri la klasika antikveco kiu okazigis tiun disvolvigon, laŭ Vasari, sed ankaŭ la kreskiĝanta deziro studi kaj imiti la naturon.^[83]

En la 15-a jarcento, Renesanco etendiĝis rapide el sia naskoloko en Florenco al la cetero de Italio kaj tuj al la cetero de Eŭropo. La invento de la presmaŝino fare de la germana presisto Johannes Gutenberg ebligis la rapidan transigon de tiuj novaj ideoj. Dum ĝi etendiĝis, ĝiaj ideoj diversiĝis kaj ŝanĝiĝis, estante adaptitaj al lokaj kulturoj. En la 20-a jarcento, fakuloj ekrompis la ĝeneralan koncepton de Renesanco en regionaj kaj naciaj movadoj.

Franca Renesanco (france Renaissance française) estas la historiografia nomigo kiu aludas al la arta kaj kultura movado okazinta en Francio inter fino de la 17a kaj komenco de la 15a jarcentoj (foje markite inter la komenco de la militoj de Italio (1494) kaj la Nanta edikto (1598)). Etapo de la moderna epoko, la Renesanco aperis en Francio post la komenco de la movado en Italio kaj de ties disvastigo al aliaj eŭropaj landoj kaj pro tio oni konsideras ĝin parto de la nomita Norda Renesanco, kiel etendo al la nordo de la Alpoj de la Itala Renesanco, kiu en la unua duono de la 15a jarcento ne havis grandan rezulton en Francio, tiam enmetita en la Centjara milito.

Kiel en Italio, ties karakteraj trajtoj estis kontentigo pri la vivo, fido en la Homo, entuziasmo por sciaro, spirito de libera ekzameno. Tiu movado opoziciis al la mensostato de la Mezepoko kaj serĉis novajn formojn de vivo kaj de civilizo. Fakte, la ebloj naskitaj de la disvastigo de la informado pere de la presarto, kaj la malkovro de la Nova Mondo trans la Atlantiko, draste ŝanĝis la mondokoncepton de la tiamaj homoj.^[86]

La franca Renesanco estas epoko de pentristoj, de skulptistoj kiuj estis dungitaj de la reĝoj, speciale Francisko la 1-a kaj Henriko la 2-a. Estas la epoko de Leonardo da Vinci, kiu mortis en Clos Lucé, sed ankaŭ de la kreo de la Skolo de Fontainebleau kaj de la alveno de la Mediĉoj al Parizo en la 16a jarcento.^[87]

La Germana Renesanco, parto de la Norda Renesanco, estis kultura kaj arta movado kiu etendis inter germanaj pensuloj en la 15a kaj 16a jarcentoj, kiu originiĝis en la Itala Renesanco. Multaj areoj de artoj kaj sciencoj estis influitaj, ĉefe pro la etendo de la Renesanca humanismo al variaj germanaj ŝtatoj kaj princlandoj. Estis multaj avancoj faritaj ĉe la disvolvigo de novaj teknikoj en la kampoj de arkitekturo, artoj kaj sciencoj. Germanio produktis du antaŭenigojn kiuj hegemonios en la 16a jarcento tra tuta Eŭropo: presarto kaj Protestanta Reformacio.^[88]

La plej grava artisto de la Germana Renesanco estas Albrecht Dürer kiu estas bone konata pro siaj religiaj bildoj kaj gravuraĵoj, pentraĵoj kaj pentritaj portretoj.^[89] Gravaj ekzemploj de arkitekturo de tiu periodo estas la Kastelo de Landshut, la Kastelo de Heidelberg kaj la Urbodomo de Aŭgsburgo.^[90] La preĝejo de Sankta Mikaelo en Munkeno (konstruita inter 1583 kaj 1597 - ne konfuzenda kun la baroka-rokoka samnoma preĝejo Sankta Mikaelo, konstruita inter 1735 kaj 1751) estas la plej granda renesanca preĝejo norde de Alpoj.

La Hispana Renesanco estas termino kiu referencas al movado en Hispanio, aperante kun fortaj ligiloj el la Itala Renesanco, kiam la hispanaj regnoj, ĉefe tiuj de Orienta Hispanio havis fortajn kulturajn, politikajn, religiajn kaj militistajn rilatojn kun Italio jam dum la 14a jarcento, kio daŭros ĝis la fino de la 18-a jarcento, kiu disvastiĝis en Hispanio dum la 15a kaj la 16a jarcentoj (vidu artikolon Hispana ora epoko). Tiu nova movado kaj epoko fokusiĝis en arto, literaturo, kaj scienco (respektive kulturo) inspirite de la Grek-Romia tradicio de la Klasika antikveco, kaj ricevis gravan helpon el kelkaj okazintaĵoj precize de la jaro 1492.^[91]

La Angla Renesanco estis kultura kaj arta movado en Anglio el komenco de la 16-a jarcento ĝis komenco de la 17-a jarcento.^[92] Ĝi estas asocia kun la tut-eŭropa Renesanco kiu estas kutime konsiderata kiel komencinta en Italio fine de la 14-a jarcento. Kiel ĉe plej granda parto de la cetero de norda Eŭropo, en Anglio okazis malmulto el tiuj disvolvigoj ĝis pli ol unu jarcento poste. Renesancaj stilo kaj ideoj malrapide eniris en Anglio, kaj la Elizabeta epoko en la dua duono de la 16-a jarcento estas kutime konsiderata kiel la pinto de la Angla Renesanco. Multaj fakuloj markas ĝiajn komencojn komence de la 16-a jarcento dum la regado de Henriko la 8-a.^[93] La Angla Renesanco estas diferenca el la Itala Renesanco laŭ kelkaj aspektoj. La dominantaj artaj formoj de la Angla Renesanco estis literaturo kaj muziko. Vidaj artoj en la Angla Renesanco estis multe malpli gravaj ol ĉe la Itala Renesanco.

La Renesanco en la Nederlandoj estis kultura periodo en la Norda Renesanco kiu okazis ĉirkaŭ la 16-a jarcento en la Nederlandoj (koresponde al nuntempaj Belgio, Nederlando kaj Franca Flandrio). Kulturo en la Nederlandoj fine de 15-a jarcento estis influita de la Itala Renesanco, tra la komerco ĉe Bruĝo, kiu riĉigis Flandrion. Ties nobeloj komisiis artistojn kiuj iĝis konata tra Eŭropo.^[94] En scienco, la anatomiisto Andreas Vesalius malfermis la vojon; en kartografio, la mapo de Gerardus Mercator helpis esploristojn kaj navigistojn. En arto, la pentrarto de nederlanda kaj flandra renesancoj startis el la stranga verkaro de Hieronymus Bosch^[95] ĝis la reprezentado de la ĉiutaga vivo fare de Pieter Bruegel la pliaĝa.^[96]

• Gerrit Berveling: Kio fakte estis nova en la Renesanco? en IKU - INTERNACIA KONGRESA UNIVERSITATO, 59a sesio, Florenco, Italio, 29a de julio – 5a de aŭgusto 2006, pp. 99–111. Li faras trarigardon al starto de Renesanco laŭ la fadeno de la latina lingvo el klasika epoko kaj tra Mezepoko.

• Daniel Arasse, Andreas Tönnesmann, La Renaissance maniériste, Gallimard, 1997, Collection L'univers des formes (ISBN 2-07-011278-0)
• Sophie Bajard, Claude Mignot, Daniel Rabreau, Histoire de l'art, Flammarion. Temps modernes : XVe ‑ XVIIIe siècles, Flammarion, 1996, Collection Histoire de l'Art (ISBN 2-08-011602-9)
• Peter Burke, La Renaissance européenne, Paris, Le Seuil, 2000.
• Collectif, L'Europe de la Renaissance 1470-1560, éditions Du Temps, 2002, Collection Questions d'histoire (ISBN 2-84274-200-1)
• Vincent Cronin, The Florentine Renaissance, London, Collins, 1967 (ISBN 0-00-211262-0) ; The Flowering of the Renaissance, London, Collins, 1969, (ISBN 0-7126-9884-1) ; The Renaissance, Collins, London, 1992 (ISBN 0-00-215411-0)
• Jean Delumeau, La civilisation de la Renaissance, Paris, Flammarion, 1984.
• Jean Delumeau, R. Lightbown, La Renaissance, Paris, Le Seuil, 1996.
• Heydenreich l. H., Éclosion de la renaissance, 1972, Collection L'univers des formes (ASIN B0000DT43L)
• Gérard Legrand, Renaissance Art, éditions Chambers Harrap Publishers Ltd., 2005, Collection Comprendre, Format : Broché - angla eldono (ISBN 0-550-10121-7)
• Frédérique Lemerle kaj Yves Pauwels, L'architecture à la Renaissance, Paris, Flammarion, coll. Tout l'Art, 2a eldono, 2003
• Philippe Morel, L'art de la Renaissance, entre science et magie, PU Rennes, 2005 (ISBN 2-7535-0196-3)
• Kolektiva, Histoire universelle de l'art, tome 6. La Renaissance : le quattrocento italien, la peinture flamande, éditions Ldf, 1993, (ASIN 2035052165)
• Kolektiva, Histoire universelle de l'art, tome 7. Renaissance et maniérisme, éditions Ldf, 1993 (ASIN 2035052173)
• Reynolds, L. D. kaj Wilson, Nigel, Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature, Clarendon Press, Oxford, 1974.
• Rene F Ventura, Florence Revisitée, - 2006 Ed. Champ social - les belles lettres

• Renaissance (angle). history.com. Alirita 2023-05-09.
• Renaissance (angle). britannica.com. Alirita 2023-05-09.
• Betelli, Segio. Il Rinascimento (itale). treccani.it (2011). Alirita 2023-05-09.
• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Renaissance en la angla Vikipedio.

Ĉi tiu artikolo estis je la 25-a de majo 2023 akceptita en la liston de legindaj artikoloj.