Leiden

Leiden
Urbo
La Morspoort en Leiden
nederlanda municipo (1812–) loĝloko kun urborajtoj kaj privilegioj (jarcento XIII–) urbo loĝloko en Nederlando vd
Flago	Blazono
Administrado
Lando	Nederlando
Provinco	Sud-Holando
Ĝemelurboj Toruń (1988–) Oksfordo Krefeld vd
Poŝtkodo	2300-2334
Telefonkodo	071
Kodo laŭ CBS	0546
Retpaĝaro	http://www.leiden.nl
Politiko
Urbestro	Henri Lenferink
Demografio
Loĝantaro	121 224  (1-a de januaro 2014)[1]
Loĝdenso	5 358 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	52° 9′ N, 4° 29′ O (mapo)52.154.4833333333333Koordinatoj: 52° 9′ N, 4° 29′ O (mapo)
Alto	0 m [+]
Areo	23,16 km² (2 316 ha)
- Tera areo	21,95 km² (2 195 ha)
- Akva areo	1,21 km² (121 ha)
Grava strato	A4, A44
DEC Situo de Leiden
Alia projekto
Vikimedia Komunejo Leiden [+]
Premioj • Pacpremio Wateler vd
v • d • r

Leiden (esperante: Lejdeno^[2]) estas, post Roterdamo, Hago, Dordrecht kaj Zoetermeer, la kvina plej granda urbo de Sud-Holando. La urbo estas konata pro sia universitato kaj la pitoreska urbocentro.

La Eŭropa ŝoseo 19 vojas proksime.

La urbo estiĝis ĉe kunfluejo de Oude Rijn kaj Nieuwe Rijn (Malnova & Nova Rejnoj), du branĉetoj de la rivero Rejno. La plej frua mencio, ĉirkaŭ 860 p. Kr., parolas pri vilaĝo Leithon. En kastelo sur tiea monteto en la kunfluejo loĝis vasalo de la episkopo de Utrecht; ĉirkaŭ la jaro 1100 la kastelo transiris en la posedon de la grafo de Holando. La kastelo poste estis uzata kiel citadelo, ĝi ankoraŭ ekzistas.

En 1266 rekonfirmiĝis la urborajtoj, kaj danke al sia vasta komercado en drapo Leiden fariĝis unu el la ĉefaj urboj de Holando.

En 1389, kiam la loĝantaro kreskis ĝis preskaŭ 4000 homoj, necesis pliampleksigi la urban teritorion. Oni ekkonstruis ekster la unuaj remparoj.

En 1420, kadre de la Hoekse & Kabeljauwse (Hokaj & Moruaj) Kvereloj, la duko Jan van Beieren konkeris la urbon.

La ĉefpreĝejo de l' urbo, la Pieterskerk (Petro-preĝejo) origine estis unu el la plej altaj de Nederlando, sed dum ŝtormo en 1512 kolapsis la pli ol 100 metrojn alta turo, kiu neniam estis rekonstruita.

En 1572 la urbo flankis je la insurekcio kontraŭ Hispanio en la Okdekjara Milito. La Hispana vicreĝo Requesens en 1574 eksieĝis la urbon. Post kiam tiun sieĝon oni rebatis - la saviĝo de Leiden estis je la 3-a de oktobro 1574 -, kiel montron de dankemo pro la eltenemo, la urbo ricevis en 1575 la unuan universitaton de la lando, fare de la Princo Vilhelmo la 1-a de Oranje-Nassau.

La 3-an de oktobro ankoraŭ ĉiujare oni amplekse festadas, interalie manĝante haringon kun blanka pano kaj mikspoto el cepoj, terpomoj kaj karotoj - laŭdire la unua manĝaĵo post la saviĝo el la minacinta malsatmorto (la terpomoj tiam estis pastinakoj ĉar la terpomo ankoraŭ estis nekonata).

En la 17-a jarcento la urbo grande ekfloris, precipe danke al grupo da rifuĝintoj el Flandrio. En 1574, dum la sieĝo, la urbo havis ĉirkaŭ 15 000 loĝantoj, el kiuj dum la sieĝo mortis triono; sed en 1622 jam estis 45 000, en 1670 jam ĉirkaŭ 70 000 loĝantoj. En tiu Ora Epoko, Leiden estis la plej granda de Holando, post Amsterdamo. La kreskado de la loĝantaro instigis al fosado de sistemo da kanaloj, tipa por la tiutempaj Holandaj urboj.

Fine de la 16-a jarcento Leiden krom tio fariĝis grava centro de presarto: presejoj, eldonejoj kaj librovendejoj. Iom da tempo laboris tie ĉi la internacie fama presisto Christoffel Plantijn, kiu poste iris al Antverpeno. Unu el liaj lernintoj estas Lodewijk Elzevier (1547-1617), kies librovendejo kaj eldonejo fariĝis la plej granda de Leiden. La nomo Elzevier ankoraŭ famas.

En la 17-a kaj 18-a jarcento, Leiden havis internacian reputacion pri scienca eldonado. Oni eldonis librojn ankaŭ en la Araba, Persa, Ĉina, Japana. La monde fama anglalingva multvoluma Enciklopedio pri Islamo estas daŭre eldonata en Leiden.

En la 18-a jarcento la tekstil-industrio malprogresis. Tio kondukis al multe da malriĉo. Sekvis malkresko de la nombro da loĝantoj: ĉirkaŭ 1815 la urbo havis ĉirkaŭ 27 000 loĝantojn.

La 12-an de januaro 1807, kvaronon post la kvara posttagmeze, okazis granda eksplodo meze de la urbo: en la kanalo Steenschuur, kargoŝipo el Haarlem survoje al Delft kun 37 000 holandaj pundoj (= 17 390 kilogramoj) da pulvo por la armeo estis albordiĝinta. Oni iom ripozis, hazarde unu barelo da pulvo eksplodis, la ceteraj sekvis – kaj granda parto de la urbomezo estis neniigita. Rezultis 151 mortintoj kaj pluraj miloj da vunditoj. Pli ol 200 domoj malaperis. Eĉ en la plej foraj partoj de la urbo fenestroj estis rompitaj. La knalon oni aŭdis eĉ en Hago.

Reĝo Ludoviko Napoleono post kelkaj horoj jam estis surloke por konsoli vunditojn kaj superrigardi la help-agadon. Plurajn milojn da soldatoj, kiujn lia frato (la Franca imperiestro Napoleono) disponigis por defendi la marbordon kontraŭ la Britoj, li taskigis rekonstrui la urbon. El propra mono li donacis 30 000 guldenojn, tiutempe gigantan sumon.

La urbo cetere estis liberigita de la unuaj dek jaroj de imposto-pagado.

En 1842 oni ekuzis la unuan fervojolinion, de Leiden al Haarlem. Sekvis pliaj linioj. En 1866 estis la lasta epidemio de ĥolero en Leiden, kio kondukis al la konstruado de Universitata Malsanulejo.

Ĉirkaŭ la jaro 1900 la nombro de l' loĝantaro estis ankoraŭ proksimume 50 000. Precipe depost 1920, danke al novaj industrioj, la urbo rapide kreskis.

Dum la Dua Mondmilito Leiden estis forte trafita de aliancanaj bombardadoj. La tuta ĉirkaŭo de la stacidomo estis neniigita.

La nuna urbo Leiden estas karakterizata de multegaj studentoj, sed ankaŭ de forta turismo. Bela estas la ĉirkaŭ 6,5 km longa serio da "kanaloj" (graĥtoj) ĉirkaŭ la malnova urbocentro.

Leiden havas gravajn muzeojn:

• Rijksmuseum van Oudheden (Arkeologia Muzeo, kun interalie eksterordinara kolekto da Egiptaĵoj, ankaŭ multaj grekaj kaj romaj objektoj)
• Rijksmuseum voor Volkenkunde (Etnologia Muzeo, kun unika kolekto ĉefe el Indonezio)
• Naturalis (Naturscienca Muzeo; la tria laŭamplekse en la mondo, post Smithsonian en Vaŝingtono kaj Natural History Museum en Londono)
• Museum Boerhaave (Muzeo pri historio pri la sciencoj)
• Stedelijk Museum De Lakenhal (Pentrarto, skulptarto kaj historio)
• Hortus Botanicus (la unua botanika ĝardeno de Nederlando)

Leiden havas tri teatrojn. La Leidse Schouwburg estas la plej unua de la lando, depost 1705 ankoraŭ funkcianta. Estas tri kinejoj, interalie Trianon, la sola kiu funkciis jam antaŭ la Dua Mondmilito.

Ĉie tra la urbo oni metis poemojn en plej diversaj lingvoj sur muroj de domoj, simple por ĝui kaj ĝuigi poezion. La multlingveco de ĉi projekto celas substreki la internaciecon de la urbo - interalie pro la multaj studentoj.

• Werfpop estas pop-festivalo ĉiujara en julio.
• Rembrandtfestival en la semajnfino ĉirkaŭ la 15a de julio, la naskiĝdato de Rembrandt kiu ja naskiĝis en Leiden.
• Leids Film Festival, de 27a ĝis 29a de oktobro, ĉiujara filmfestivalo.

Altlernejoj:

• Lejdena Universitato
• Haga Altlernejo (Lejdena Universitato)

Estas Zamenhofstraat (Zamenhofstrato) en Leiden.

Pluraj famaj pentristoj devenis el aŭ laboris en Leiden. En la 17-a jardeko:

• Rembrandt
• Jan Steen
• Frans van Mieris la Pliaĝa

Tri jarcentojn pli poste ree lavango da pentristoj:

• Theo van Doesburg
• Piet Mondriaan
• Jacobus Johannes Pieter Oud

Ĉar en la 16-a kaj 17-a jarcentoj la Universitato de Leiden apartenis al la plej bonaj de okcidenta Eŭropo, multaj famuloj venis ĉi tien:

• Justus Lipsius
• Carolus Clusius
• Constantijn Huygens
• René Descartes
• Herman Boerhaave
• Albert Einstein
• Heike Kamerlingh Onnes havis sian laboratorion en Leiden, kie li meritis sian Nobelpremion
• Hendrik Lorentz
• Pieter Zeeman

Multaj aŭtoroj nederlandaj laboris kaj laboras en Leiden:

• Nicolaas Beets
• Piet Paaltjens
• Jan Wolkers
• Maarten 't Hart
• Willem Otterspeer
• Ilja Leonard Pfeijffer
• Abdelkader Benali.

• Adrianus van Valckenburg
• Barbara Baarsma
• Julius Augustus Schneither, advokato kaj filologo

• angle + nederlande Retejo de municipo Leiden
• esperante La Esperanta retejo Rigardo sur Lejdeno