Ευρετήριο (εκδόσεις)

Ευρετήριο είναι μια λίστα λέξεων ή φράσεων (εγγραφές) και σχετικών δεικτών όπου μπορεί να βρεθεί χρήσιμο υλικό που σχετίζεται με αυτήν την εγγραφή σε ένα έγγραφο ή σε μια συλλογή εγγράφων. Παραδείγματα είναι το ευρετήριο στο πίσω μέρος ενός βιβλίου και το ευρετήριο που χρησιμεύει ως κατάλογος βιβλιοθήκης. Ένα ευρετήριο διαφέρει από τον πίνακα περιεχομένων επειδή το ευρετήριο ταξινομείται ανά θέμα, ανεξάρτητα από το αν η εγγραφή βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος του βιβλίου, ενώ τα στοιχεία που αναφέρονται σε έναν πίνακα περιεχομένων τοποθετούνται με την ίδια σειρά με το βιβλίο.^[1]

Σε ένα παραδοσιακό ευρετήριο που βρίσκεται στο πίσω μέρος ενός βιβλίου, οι εγγραφές περιλαμβάνουν ονόματα προσώπων, τοποθεσιών, γεγονότων και εννοιών που έχουν επιλεγεί ως σχετικές και ενδιαφέρουσες για έναν πιθανό αναγνώστη του βιβλίου. Ο συντάκτης του ευρετηρίου που επιλέγει τις εγγραφές μπορεί να είναι ο συγγραφέας, ο επιμελητής ή ένας επαγγελματίας που συντάσσει ευρετήρια. Οι δείκτες είναι συνήθως αριθμοί σελίδων, παραγράφων ή κεφαλαίων.

Έναν κατάλογο βιβλιοθήκης περιέχει συγγραφείς, τίτλοι, θέματα κ.λπ. και οι δείκτες είναι αριθμοί στο σύστημα ταξινόμησης της βιβλιοθήκης. Οι διαδικτυακές μηχανές αναζήτησης στο (όπως η Google) βοηθούν στην παροχή πρόσβασης σε πληροφορίες, αλλά δεν είναι τόσο επιλεκτικές όσο ένα ευρετήριο, καθώς παρέχουν και άσχετους συνδέσμους και ενδέχεται να χάνουν σχετικές πληροφορίες εάν δεν διατυπώνονται ακριβώς με τον αναμενόμενο τρόπο.^[2]

Στην αγγλική γλώσσα, τα ευρετήρια αναφέρονται ήδη από το 1593, όπως φαίνεται από τους στίχους του ποιήματος Ηρώ και Λέανδρος του Κρίστοφερ Μάρλοου:

Επομένως, όπως ακριβώς το ευρετήριο ενός βιβλίου'Έτσι έμεινε στο μυαλό του το βλέμμα του νεαρού Λέανδρου

Παρόμοια αναφορά σε ευρετήρια υπάρχει στους στίχους τος έργος Τρωίλος και Χρυσηίδα του Ουίλιαμ Σέξπιρ (I.3.344), που γράφτηκαν εννέα χρόνια αργότερα.

Ωστόσο, σύμφωνα με τον Τζ. Νόρμαν Νάιτ, «εκείνη την περίοδο, συχνά το «ευρετήριο βιβλίου» σήμαινε αυτό που θα έπρεπε τώρα να αποκαλούμε πίνακα περιεχομένων».^[3] Μέχρι τα τέλη περίπου του α9ου αι., τα βιβλία, μυθοπλασίας και μη, είχαν ενίοτε πολύ λεπτομερείς τίτλους κεφαλαίων, που θα μπορούσαν να αποτελούνται από πολλές προτάσεις.

Μεταξύ των πρώτων ευρετηρίων –με τη σύγχρονη έννοια– σε ένα βιβλίο στην αγγλική γλώσσα ήταν το βιβλίο του Λέονταρντ Μάσκαλ^[4] A booke of the arte and maner how to plant and graffe all kindes of trees που σκδόθηκε το 1575. Ένα άλλο ήταν ένα στο Βίοι Παράλληλοι του Πλουτάρχου, στη μετάφραση του σερ Τόμας Νορθ το 1595.^[3] Μια ενότητα με τίτλο «Αλφαβητικός πίνακας με τα πιο ουσιαστικά περιεχόμενα ολόκληρου του βιβλίου» βρίσκεται στις Πράξεις και τα διατάγματα του Κοινοβουλίου του Χένρι Σκόμπελ του 1658. Αυτή η ενότητα ακολουθεί το "Ευρετήριο γενικών τίτλων που περιλαμβάνονται στον επόμενο πίνακα".^[3]

Η λέξη προέρχεται από τη λέξη εὕρεσις, δηλ. 'εύρεση' και την κατάληξη -τήριο ως απόδοση των λατινικών repertorium και index.^[5]

Ο συντάκτης του ευρετηρίου διαβάζει το κείμενο, εντοπίζοντας έννοιες προς ευρετηρίαση (αυτές για τις οποίες το κείμενο παρέχει χρήσιμες πληροφορίες και οι οποίες θα έχουν ενδιαφέρον για το αναγνωστικό κοινό του κειμένου). Ο συντάκτης του ευρετηρίου δημιουργεί εγγραφές για αυτές τις έννοιες, οι οποίες διατυπώνονται έτσι ώστε να εντοπίζονται με αλφαβητική σειρά (για παράδειγμα, θα έγραφε «συγγραφή βιβλίου» αντί «πώς να γράψετε ένα βιβλίο»). Αυτές οι εγγραφές και οι δείκτες της θέσης τους μέσα στο κείμενο εισάγονται σε εξειδικευμένο λογισμικό ευρετηρίασης που χειρίζεται τη μορφοποίηση του ευρετηρίου και διευκολύνει τη φάση της επεξεργασίας.

Τα ευρετήρια πρέπει να επιτρέπουν την παρουσίαση εννοιών και ιδεών που ενδέχεται να μην ονομάζονται μέσα στο κείμενο. Το ευρετήριο προορίζεται να βοηθήσει τον αναγνώστη ή τον ερευνητή να βρει πληροφορίες, επομένως ο επαγγελματίας συντάκτης ευρετηρίων πρέπει να λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ του κειμένου και του αναγνώστη.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με την παράδοση, το ευρετήριο για ένα βιβλίο που δεν είναι μυθοπλασία είναι ευθύνη του συγγραφέα. Παρ' όλα αυτά, συνήθως η σύνταξη του ευρετηρίου γίνεται από ειδικούς επαγγελματίες που προσλαμβάνονται από συγγραφείς, εκδότες ή από μια ανεξάρτητη επιχείρηση που διαχειρίζεται την παραγωγή βιβλίων.^[6]

Πριν από την εισαγωγή του λογισμικού, τα ευρετήρια δημιουργούνταν γράφοντας σε ειδικές καρτέλες ή δελτία. Αφού συμπληρώνονταν εκατοντάδες τέτοια δελτία, στη συνέχεια έμπαινων σε αλφαβητική σειρά με το χέρι, οπότε χρησίμευαν για τη δημιουργία του έντυπου ευρετηρίου.

Το λογισμικό βοηθά τον συντάκτη στη δημιουργία του ευρετηρίου.^[7][8] Υπάρχουν πολλά διαθέσιμα ειδικά προγράμματα λογισμικού για να βοηθήσουν στις ειδικές ανάγκες ταξινόμησης και αντιγραφής που σχετίζονται με την προετοιμασία ευρετηρίου.

Η ενσωματωμένη ευρετηρίαση περιλαμβάνει τη συμπερίληψη των εγγραφών του ευρετηρίου στο μέσο του ίδιου του κειμένου, αλλά οι εγγραφές περικλείονται από κωδικούς και δεν εμφανίζονται κανονικά. Στη συνέχεια, δημιουργείται αυτόματα ένα ευρετήριο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ενσωματωμένο στο κείμενο χρησιμοποιώντας τη θέση των εγγραφών δεικτών. Έτσι, όταν αλλάξει η σελιδοποίηση, το ευρετήριο μπορεί να αναδημιουργηθεί με νέους δείκτες.

Τα έγγραφα LaTeX υποστηρίζουν ενσωματωμένα ευρετήρια κυρίως μέσω του πακέτου MakeIndex. Τα ευρέως χρησιμοποιούμενα XML DTD, όπως DocBook και TEI, έχουν στοιχεία που επιτρέπουν τη δημιουργία ευρετηρίου απευθείας στα αρχεία XML. Τα περισσότερα λογισμικά επεξεργασίας κειμένου, όπως StarWriter / OpenOffice.org Writer, Microsoft Word και το WordPerfect, καθώς και ορισμένα λογισμικά επιτραπέζιων εκδόσεων (για παράδειγμα, FrameMaker και InDesign) έχουν επίσης δυνατότητα ενσωματωμένης ευρετηρίασης. Τα TExtract και IndexExploit υποστηρίζουν την ενσωματωμένη ευρετηρίαση εγγράφων του Microsoft Word.^[7]

Ένα ενσωματωμένο ευρετήριο απαιτεί περισσότερο χρόνο για να δημιουργηθεί από ένα συμβατικό στατικό ευρετήριο. Ωστόσο, ένα ενσωματωμένο ευρετήριο μπορεί να εξοικονομήσει χρόνο μακροπρόθεσμα, όταν το υλικό ενημερώνεται ή επανασελιδοποιείται. Αυτό συμβαίνει επειδή, στο στατικό ευρετήριο, αν αλλάξουν έστω και λίγες σελίδες, πρέπει να αναθεωρηθεί ή να αναδημιουργηθεί ολόκληρο το ευρετήριο, ενώ, στο ενσωματωμένο ευρετήριο, μόνο οι σελίδες που άλλαξαν χρειάζονται ενημέρωση ή ευρετηρίαση.

Τα ευρετήρια έχουν σχεδιαστεί για να βοηθούν τον αναγνώστη να βρίσκει πληροφορίες γρήγορα και εύκολα. Ένα πλήρες και πραγματικά χρήσιμο ευρετήριο δεν είναι απλώς μια λίστα με λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούνται σε ένα έργο (η οποία ονομάζεται συμφραστικός πίνακας), αλλά ένας οργανωμένος χάρτης του περιεχομένου του, συμπεριλαμβανομένων παραπομπών, της ομαδοποίησης όμοιων εννοιών και άλλων χρήσιμων στοιχείων.

Στα βιβλία, τα ευρετήρια τοποθετούνται συνήθως στο τέλος. Συμπληρώνουν τον πίνακα περιεχομένων επιτρέποντας την πρόσβαση σε πληροφορίες ανά συγκεκριμένο θέμα. Έχει παρατηρηθεί ότι, ενώ "με μια πρώτη ματιά είναι το πιο ανέμπνευστο μέρος του βιβλίου, με μια πιο προσεκτική εξέταση το ευρετήριο μπορεί να παρουσιάσει ενδιαφέρον".^[9]

Παρακάτω παρατίθενται μερικές αρχές καλής ευρετηρίασης:^[10]

• Διασφάλιση ότι κάθε θέμα/ενότητα περιλαμβάνει ποικιλία σχετικών εγγραφών, π.χ. δύο ή τρεις εγγραφές ανά θέμα
• Κατανόηση του κοινού και είδους των εγγραφών που είναι πιθανό να αναζητήσει
• Χρήση της ίδιας μορφής παντού (ενικός έναντι πληθυντικού, κεφαλαία κ.λπ.), χρησιμοποιώντας τυπικές συμβάσεις ευρετηρίασης

Ορισμένοι συντάκτες ευρετηρίων ειδικεύονται σε συγκεκριμένα είδη, όπως επιστημονικά βιβλία, ευρετηρίαση ιστού (σε ιστότοπο ή σε intranet), ευρετηρίαση μηχανών αναζήτησης, ευρετηρίαση βάσεων δεδομένων (εφαρμογή προκαθορισμένου ελεγχόμενο λεξιλόγιο όπως MeSH σε άρθρα για συμπερίληψη σε βάσεις δεδομένων) και ευρετηρίαση περιοδικών.^[11]

Ορισμένοι συντάκτες ευρετηρίων εξειδίκευση σε ελεγχόμενα λεξιλόγια εργάζονται και ως ειδικοί ταξινομίας και οντολογίας.

Ορισμένοι συντάκτες ευρετηρίων ειδικεύονται σε συγκεκριμένους θεματικούς τομείς, όπως η ανθρωπολογία, οι επιχειρήσεις, οι υπολογιστές, τα οικονομικά, η εκπαίδευση, η δημόσια διοίκηση, η ιστορία, το δίκαιο, τα μαθηματικά, η ιατρική, η ψυχολογία και η τεχνολογία.

Στο διήγημα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες "Βιβλιοθήκη της Βαβέλ", υπάρχει ένα ευρετήριο ευρετηρίων που καταγράφει όλα τα βιβλία της βιβλιοθήκης, η οποία περιέχει όλα τα πιθανά βιβλία.^[12]

Το μυθιστόρημα του Κουρτ Βόνεγκατ Η φωλιά της γάτας περιλαμβάνει έναν χαρακτήρα που είναι επαγγελματίας συντάκτης ευρετηρίων και πιστεύει ότι «η ευρετηρίαση [είναι] κάτι που μόνο ο πιο ερασιτέχνης συγγραφέας [αναλαμβάνει] να κάνει για το ίδιο του το βιβλίο». Ισχυρίζεται ότι μπορεί να διαβάσει τον χαρακτήρα ενός συγγραφέα μέσω του ευρετηρίου που δημιούργησε για το δικό του κείμενο και προειδοποιεί τον αφηγητή, που είναι συγγραφέας λέγοντάς του: «Ποτέ μην ευρετηριάζεις το ίδιο σου το βιβλίο».^[13]

Το μυθιστόρημα του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ Χλωμή φωτιά περιλαμβάνει μια παρωδία ευρετηρίου, που αντανακλά την παραφροσύνη του αφηγητή.^[14]

• ISO 999:1996 Προδιαγραφές για το περιεχόμενο, την οργάνωση και την παρουσίαση ευρετηρίων (είναι επίσης το εθνικό πρότυπο στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία).^[15]

• Συμφραστικός πίνακας
• Πίνακας περιεχομένων
• Κώδικας

• Booth, Pat (2001) Indexing: The Manual of Good Practice (K. G. Saur), (ISBN 3-598-11536-9)
• Borko, Harold & Bernier, Charles L. (1978) Indexing Concepts and Methods, (ISBN 0-12-118660-1)
• Browne, Glenda and Jermey, Jon (2007), The Indexing Companion (Cambridge University Press), (ISBN 978-0-521-68988-5)
• Diodato, V. (1994). User preferences for features in back of book indexes. Journal of the American Society for Information Science. 45(7), 529–536.
• Diodato, V. & Gandt, G. (1991). Back of book indexes and the characteristics of author and nonauthor indexing: Report of an exploratory study. Journal of the American Society for Information Science. 42(5), 341–350.
• Enser, P. G. B. (1985). Automatic classification of book material represented by back-of-the-book index. Journal of Documentation. 41(3), 135–155.
• Fugmann, R. (2006). Das Buchregister Methodische Grundlagen und praktische Anwendung. Frankfurt am Main : DGI. (DGI Schrift; Informationswissenschaft – 10).
• Grosch, A. N. (1986). Index-aid: Computer assisted back-of-the-book indexing. Electronic Library. 4(5), 278–280.
• Hornyak, B. (2002). Indexing Specialties: Psychology. Medford, NJ : Information Today, Inc.
• Kendrick, P. & Zafran, E. L. (Eds.). (2001). Indexing Specialties: Law. Medford, NJ : Information Today, Inc.
• Mulvany, Nancy (2005) Indexing Books, 2nd ed. (University of Chicago Press) (ISBN 0-226-55276-4)
• Schütze, H. (1998). The Hypertext Concordance: A Better Back-of-the-Book Index. I: Proceedings of Computerm ´98 (Montreal, Canada, 1998). D. Bourigault, C. Jacquemin, and M.-C. L´Homme, Eds., pp. 101–104.
• Smith, Sherry & Kells, Kari (2005) Inside Indexing: the Decision-Making Process (Northwest Indexing Press), (ISBN 0-9771035-0-1)
• Stauber, Do Mi (2004) Facing the Text: Content and Structure in Book Indexing (Cedar Row Press) (ISBN 0-9748345-0-5)
• Towery, M. (Ed.). (1998). Indexing Specialties: History. Medford, NJ : Information Today, Inc.
• Wellisch, Hans (1995) Indexing from A to Z, 2nd ed. (H. W. Wilson) (ISBN 0-8242-0807-2)
• Wellisch, Hans, H. (1986). "The Oldest Printed Indexes." The Indexer vol 15 no 2 October., pp. 1–10.
• Witty, F. J. (1965). Early indexing techniques. Library Quarterly 35, 141–148.
• Witty, F. J. (1973). Beginnings of indexing and abstracting: some notes towards a history of indexing and abstracting in antiquity and the Middle Ages. The Indexer : Journal of the Society of Indexers., 8, 193–198.
• Wu, Z. etc. (2013). Can Back-of-the-Book Indexes be Automatically Created? In Proceedings of CIKM 2013. San Francisco, CA, USA.
• Wyman, L. P. (Ed.). (1999). Indexing Specialities: Medicine. Medford, NJ : Information Today, Inc.

• The Indexer (διεθνές επιστημονικό περιοδικό)
• Μελέτες χρηστικότητας για ευρετήρια
• Προβληματισμοί σχετικά με τη συγγραφή και την ευρετηρίαση
• Ο ρόλος της ευρετηρίασης στην τεχνική επικοινωνία
• Ευρετήρια που έχουν δημιουργηθεί από τον συγγραφέα
• Πρέπει οι συγγραφείς να ευρετηριάζουν τα βιβλία τους;