[go: up one dir, main page]
Neidio i'r cynnwys

Feneswela

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Venezuela)
Feneswela
Gweriniaeth Folifaraidd Feneswela
República Bolivariana de Venezuela (Sbaeneg)
Mathgwladwriaeth sofran, gwlad Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlSimón Bolívar, Fenis Edit this on Wikidata
PrifddinasCaracas Edit this on Wikidata
Poblogaeth28,515,829 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd5 Gorffennaf 1811 (oddi wrth Sbaen)
29 Mwrth 1845 (Cydnabod)
AnthemGogoniant i'r Dewrion Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethNicolás Maduro Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC−04:00, America/Caracas Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Sbaeneg, Iaith Arwyddo Feneswela Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolDe America, America Sbaenig, Ibero-America, America Ladin, Cytundeb Masnach Rydd y G3 Edit this on Wikidata
Arwynebedd912,050 km² Edit this on Wikidata
GerllawCefnfor yr Iwerydd Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaColombia, Brasil, Gaiana, Gweriniaeth Dominica, Trinidad a Thobago, Sant Kitts-Nevis, Dominica, Sant Lwsia, Sant Vincent a'r Grenadines, Grenada, Brenhiniaeth yr Iseldiroedd, Unol Daleithiau America, Ffrainc, y Deyrnas Unedig, Puerto Carreño Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau8°N 67°W Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolCangen Gweithredol Genedlaethol Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholCynulliad Cenedlaethol Feneswela Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd Feneswela Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethNicolás Maduro, Juan Guaidó Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Arlywydd Feneswela Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethNicolás Maduro Edit this on Wikidata
Map
Ariansofren bolifar Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant2.365 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.691 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yn Ne America yw Feneswela[1] (Sbaeneg: Venezuela). Yr enw swyddogol yw Gweriniaeth Folifaraidd Feneswela (Sbaeneg: República Bolivariana de Venezuela), er cof am Simón Bolívar. Yng nghyfrifiad diwethaf y wlad roedd ei phoblogaeth oddeutu 28,515,829 (2019).

Lleolir y wlad ar arfordir gogleddol De America, sy'n cynnwys tirfas cyfandirol a llawer o ynysoedd ac ynysoedd ym Môr y Caribî.[2] 916,445 km 2 (353,841 metr sgwâr) yw ei harwynebedd. Y brifddinas, a'r dref fwyaf yw Caracas.

Yn y gogledd mae'n ffinio â Môr y Caribî a Chefnfor yr Iwerydd; i'r gorllewin mae'n rhannu ffin â Colombia, a Brasil yn y de, Trinidad a Tobago i'r gogledd-ddwyrain ac i'r dwyrain gyda Guyana. Mae llywodraeth Feneswela'n hawlio Guayana Esequiba ond anghytuna Guyana gyda hynny.[3] Gweriniaeth arlywyddol ffederal yw Feneswela, sy'n cynnwys 23 talaith, y Brifddinas a dibyniaethau ffederal sy'n cwmpasu nifer o ynysoedd. Mae Venezuela ymhlith y gwledydd mwyaf trefol yn America Ladin.[4] Trigai'r mwyafrif llethol o Feneswelaiaid yn ninasoedd y gogledd ac yn y brifddinas, yn hytrach na'r wlad.

Gwladychwyd tiriogaeth Feneswela gan Sbaen ym 1522 yng nghanol gwrthwynebiad cryf y bobl frodorol. Yn 1811, daeth yn un o'r tiriogaethau Sbaenaidd-Americanaidd cyntaf i ddatgan annibyniaeth oddi ar y Sbaenwyr gan ffurfio rhan neu adran o Weriniaeth ffederal gyntaf Colombia (a elwir yn hanesyddol yn Gran Colombia). Fe wahanodd fel gwlad sofran lawn ym 1830. Yn ystod y 19g, dioddefodd Feneswela gythrwfl gwleidyddol ac awtocratiaeth, gan unbeniaid milwrol rhanbarthol a pharhaodd y drefn hon tan ganol yr 20g. Ers 1958, mae'r wlad wedi cael cyfres o lywodraethau democrataidd, ac mae hyn yn eithriad mewn cyfandir lle rheolwyd y rhan fwyaf o'r gwledydd gan unbenaethau milwrol, a nodweddwyd y cyfnod gan ffyniant economaidd.

Arweiniodd sioc economaidd y 1980au a'r 1990au at argyfyngau gwleidyddol mawr ac aflonyddwch cymdeithasol eang, gan gynnwys terfysgoedd Caracazo ym 1989, dau ymgais i geisio coups milwrol ym 1992, ac uchelgyhuddo Llywydd am ysbeilio arian cyhoeddus ym 1993. Gwelodd y cwymp mewn hyder yn y pleidiau presennol etholiad arlywyddol Veneswela 1998, catalydd y Chwyldro Bolifaraidd, a ddechreuodd gyda Chynulliad Cyfansoddol ym 1999, lle cadarnhawyd Cyfansoddiad newydd Feneswela. Cafodd polisïau lles cymdeithasol poblogaidd y llywodraeth eu cryfhau gan brisiau olew uchel,[5] cynyddu gwariant cymdeithasol dros dro,[6] a lleihau anghydraddoldeb economaidd a thlodi ym mlynyddoedd cynnar y gyfundrefn. Roedd cryn anghydfod yn etholiad arlywyddol Feneswela yn 2013 gan arwain at brotest a sbardunodd argyfwng arall ledled y wlad, sy'n parhau hyd heddiw (2021).[7]

Mae Venezuela yn wlad sy'n datblygu ac yn 113 ar y Mynegai Datblygiad Dynol. Mae ganddi'r cronfeydd olew mwya'r byd ac mae wedi bod yn un o brif allforwyr olew y byd. Yn flaenorol, roedd y wlad yn allforiwr annatblygedig o nwyddau amaethyddol fel coffi a choco, ond daeth olew yn gyflym i ddominyddu allforion a refeniw'r llywodraeth. Arweiniodd polisïau gwael y llywodraeth deiliadol at gwymp economi gyfan Venezuela.[8][9] Mae'r wlad yn cael trafferth gyda gorchwyddiant (hyperinflation) uwch nag erioed,[10][11] prinder nwyddau sylfaenol,[12] diweithdra,[13] tlodi,[14] afiechyd, marwolaethau plant, diffyg maeth a throseddau difrifol.

Effaith hyn oedd gweld mwy na thair miliwn o bobl yn ffoi o'r wlad.[15] Erbyn 2017, datganwyd bod Feneswela yn ddrwgdalwr oherwydd ei dyled ariannol gan asiantaethau statws credyd.[16][17] Mae'r argyfwng yn Venezuela wedi cyfrannu at sefyllfa hawliau dynol sy'n dirywio'n gyflym, gan gynnwys carcharu mympwyol, llofruddiaethau ac ymosodiadau ar eiriolwyr hawliau dynol. Mae Feneswela'n aelod siarter o'r Cenhedloedd Unedig, OAS, UNASUR, ALBA, Mercosur, LAIA ac OEI.

Tarddiad a hanes yr enw

[golygu | golygu cod]

Mae'r enw Feneswela ei hun yn golygu "Fenis Fechan". Ym 1499 cyrhaeddodd Alonso de Ojeda ac Américo Vespucio i'r bae - a elwir heddiw yn Fae Feneswela, a gwelsant dai'r brodorion oedd wedi eu hadeiladu uwchben y môr. Roedd yr olygfa yn atgoffa Ojeda am ddinas Fenis.

Hanes

[golygu | golygu cod]

Hanes cyn Concwest Sbaen

[golygu | golygu cod]

Ceir tystiolaeth o bobl yn byw yn yr ardal a elwir bellach yn Feneswela o tua 15,000 o flynyddoedd yn ôl. Mae offer siâp dail o'r cyfnod hwn, ynghyd ag offer crafu a chyllyll wedi'u canfod yn agored ar derasau uchel y Rio Pedregal yng ngorllewin Venezuela.[18] Cafwyd hyd i arteffactau hela o'r Pleistosen Hwyr, gan gynnwys gwaywffon, mewn nifer o safleoedd yng ngogledd-orllewin Feneswela o'r enw "El Jobo"; yn ôl dyddio radiocarbon, mae'r rhain yn dyddio o 13,000 i 7,000 CC. [19]

Ni wyddys faint o bobl a oedd yn byw yn Feneswela cyn concwest Sbaen; amcangyfrifwyd ei fod oddeutu miliwn.[20] Yn ogystal â phobloedd brodorol sy'n hysbys heddiw, roedd y boblogaeth yn cynnwys grwpiau hanesyddol fel y Kalina (Caribs), Auaké, Caquetio, Mariche, a Timoto-Cuicas. Diwylliant Timoto-Cuica oedd y gymdeithas fwyaf cymhleth yn Feneswela cyn Goncwest Sbaen, gyda phentrefi parhaol wedi'u hamgylchynu gan gaeau teras gyda system dyfrio. Roeddent hefyd yn storio dŵr mewn tanciau.[21] Roedd eu tai wedi'u gwneud yn bennaf o gerrig a phren gyda thoeau gwellt. Roeddent yn bobl heddychlon, ar y cyfan, ac yn dibynnu ar dyfu cnydau, gan gynnwys tatws ac ullucos.[22] Gadawsant lawer o weithiau celf ar ôl, yn enwedig serameg anthropomorffig, ond dim henebion mawr. Ceir tystiolaeth eu bod yn nyddu ffibrau llysiau er mwyn gwehyddu tecstilau a matiau ar gyfer eu tai. Un o'u prydau bwyd mwyaf nodedig yw'r arepa, stwffwl yng nghoginiaeth y Feneswaliaid.[23]

Ar ôl y goncwest Sbaenaidd, gostyngodd y boblogaeth yn sylweddol, twry ladd a thrwy ymlediad afiechydon heintus newydd o Ewrop.[20] Tyfai brodorion indrawn yn y gorllewin a manioc yn y dwyrain.[20] Tyfwyd rhannau helaeth o'r llanos trwy gyfuniad o slaes a llosgi ac roedd eu ffarmio'n sefydlog ac yn barhaol.[20]

Gwladychu

[golygu | golygu cod]

Yn 1498, yn ystod ei drydedd fordaith i'r America, hwyliodd Christopher Columbus ger Delta Orinoco a glanio yng Ngwlff Paria[24] a alwodd y lle'n "nefoedd ar y Ddaear!"

Dechreuodd gwladychiad Sbaen ar dir mawr Feneswela ym 1522, gan sefydlu'r trefedigaethau parhaol cyntaf yn Ne America yn ninas Cumaná. Yn yr 16g, cafodd Venezuela ei gontractio yn rhodd (neu gonsesiwn) gan Frenin Sbaen i deulu bancio Welser yr Almaen (Klein-Venedig, 1528–1546). Ceisiodd y Caciques (neu arweinwyr) brodorol fel Guaicaipuro (c. 1530–1568) a Tamanaco (m. 1573) wrthsefyll goresgyniadau Sbaen, ond yn y pen draw fe'u trechwyd. Cafodd Tamanaco ei roi i farwolaeth.[25]

Yn yr 16g, yn ystod gwladychiad Sbaen, trodd llawer o'r brodoroion, megis y Mariches, yn Gatholigion. Mae rhai o'r llwythau neu'r arweinwyr sy'n gwrthsefyll yn cael eu coffáu mewn

Enwyd llawer o lefyd drwy'r wlad, gan gynnwys Caracas, Chacao a Los Teques er mwyn coffáu arweinyddion y brodorion a geisant wrthsefyll y goresgynwyr Sbaenaidd. Yng ngogledd ywlad ysefydlwyd yr aneddiadau trefedigaethol cynnar - ar arfordir y gogledd,[20] ond yng nghanol y 18g, gwthiodd y Sbaenwyr ymhellach i'r tir ar hyd Afon Orinoco. Yma, trefnodd yr Ye'kuana (a elwid wedyn yn Makiritare) wrthwynebiad cryf ym 1775 ac eto yn 1776.[26]

Annibyniaeth a'r 19g

[golygu | golygu cod]
El Libertador, Simón Bolívar .

Ar ôl cyfres o wrthryfeloedd aflwyddiannus, dan arweinyddiaeth Francisco de Miranda, milwr o Feneswela a oedd wedi ymladd yn y Chwyldro Americanaidd a'r Chwyldro Ffrengig, datganodd Feneswela annibyniaeth fel Gweriniaeth Gyntaf Feneswela ar 5 Gorffennaf 1811.[27] Dechreuodd hyn Ryfel Annibyniaeth Feneswela.[28] Lansiodd Simón Bolívar, arweinydd newydd y lluoedd annibynnol, ei "Ymgyrch Edmygus" (Sbaeneg: Campaña Admirable) ym 1813 o New Granada, gan adwerthu'r rhan fwyaf o'r diriogaeth a chael ei chyhoeddi fel El Libertador ("The Liberator"). Cyhoeddwyd ail weriniaeth Venezuelan ar 7 Awst 1813, ond ni pharhaodd ond ychydig fisoedd cyn cael ei drechu gan y caudillo brenhinol José Tomás Boves a'i fyddin bersonol o llaneros.[29]

Wrth i'r rhyfel gyrraedd sefyllfa annatrys (stalemate) yn 1817, ailsefydlodd Bolívar Drydedd Weriniaeth Fenwswela ar y diriogaeth a reolir o hyd gan y gwladgarwyr, yn bennaf yn rhanbarthau Guayana a Llanos. Byrhoedlog oedd y weriniaeth hon hefyd oherwydd dim ond dwy flynedd yn ddiweddarach, yn ystod Cyngres Angostura 1819, dyfarnwyd i undeb Fenwswela â Granada Newydd ffurfio Gweriniaeth Colombia (Gweriniaeth Gran Colombia, yn hanesyddol). Parhaodd y rhyfel am rai blynyddoedd, nes sicrhau buddugoliaeth lawn a sofraniaeth ar ôl i Bolívar, gyda chymorth José Antonio Páez ac Antonio José de Sucre, ennill Brwydr Carabobo ar 24 Mehefin 1821.[30] Ar 24 Gorffennaf 1823, cafwyd ail fuddugoliaeth bwysig sef Brwydr Lake Maracaibo.[31] Rhoddodd cyngres Granada newydd reolaeth ar fyddin Granada i Bolívar; a thrwy ei arwain, rhyddhaodd sawl gwlad a sefydlodd Weriniaeth Colombia (Gran Colombia).[30]

Chwyldro 19 Ebrill 1810, dechrau annibyniaeth Venezuela, gan Martín Tovar y Tovar

Aeth Sucre, a enillodd lawer o frwydrau dros Bolívar, ymlaen i ryddhau Ecwador ac yn ddiweddarach daeth yn ail arlywydd Bolifia. Arhosodd Fenwswela yn rhan o Gran Colombia tan 1830, pan gyhoeddwyd Fenwswela newydd ac annibynnol. Daeth Páez yn arlywydd cyntaf y wladwriaeth newydd.[32] Collwyd rhwng chwarter ac un rhan o dair o boblogaeth Fenwswela yn ystod y ddau ddegawd hyn o ryfela (gan gynnwys efallai hanner y boblogaeth wyn),[33] amcangyfrifwyd erbyn 1830 ei fod yn 800,000 o farwolaethau.[34]

Mae lliwiau baner Drydedd Weriniaeth Fenwswela yn felyn, glas a choch: mae'r melyn yn sefyll am gyfoeth tir, y glas ar gyfer y môr sy'n gwahanu Fenwswela oddi wrth Sbaen, a'r coch ar gyfer gwaed a gollwyd gan yr arwyr dros annibyniaeth y wlad.[35]

Diddymwyd caethwasiaeth yn Fenwswela ym 1854.[34]

Cyfraith a threfn

[golygu | golygu cod]

Yn Feneswela, mae person yn cael ei lofruddio bob 21 munud.[36][37][38] Mae troseddau treisgar wedi bod mor gyffredin yn Feneswela fel nad yw'r llywodraeth bellach yn cynhyrchu'r data troseddau. Credir, fodd bynnag, fod y niferoedd y pen a gaiff eu llofruddio yn uwch yn yr Unol Daleithiau. Yn 2013, roedd y gyfradd lladdiadau oddeutu'r 79allan o bob 100,000 person, un o'r uchaf y byd. Dros y 15 mlynedd diwethaf llofruddiwyd dros 200,000 o bobl.[39] Erbyn 2015, roedd wedi codi i 90 allan o bob 100,000.[40] Mae gan y brifddinas Caracas un o'r cyfraddau llofruddiaethau mwyaf mewn unrhyw ddinas fawr yn y byd, gyda 122 o lofruddiaethau i bob 100,000 o drigolion.[41] Yn 2008, nododd arolygon mai trosedd oedd prif bryder pleidleiswyr y wlad. [235] Ceisia'r Llywodraeth ymladd troseddau ac i fynd i'r afael ag ardaloedd a reolir gan gangiau.[42] O'r holl weithredoedd troseddol yr adroddwyd amdanynt, erlynir llai na 2%.[43] Yn 2017, nododd y Financial Times fod rhai o’r gynnau a gaffaelwyd gan y llywodraeth dros y ddau ddegawd blaenorol wedi cael eu dargyfeirio i grwpiau sifil parafilwrol a syndicetiau troseddol.

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Lleolir Fenwswela yng ngogledd De America; yn ddaearegol, mae ei dir mawr yn gorwedd ar Blât De America. Mae gan y wlad gyfanswm arwynebedd o 916,445 km sg ac mae'r tir yn 882,050 km sg, sy'n gwneud Fenwswela y 33fed gwlad fwyaf yn y byd. Gorwedd rhwng lledredau 0 ° a 16 ° Gog a hydoedd 59 ° a 74 ° Gor.

Wedi'i siapio'n fras fel triongl, mae gan y wlad 2,800 km o arfordir yn y gogledd, sy'n cynnwys nifer o ynysoedd y Caribî ac mae'r gogledd-ddwyrain yn ffinio â chefnfor gogledd yr Iwerydd. Mae'r rhan fwyaf o arsylwyr yn disgrifio Feneswela yn nhermau pedwar rhanbarth topograffig sydd wedi'u diffinio'n weddol dda:

  1. iseldiroedd Maracaibo yn y gogledd-orllewin,
  2. y mynyddoedd gogleddol sy'n ymestyn mewn bwa eang o'r dwyrain i'r gorllewin o ffin Colombia ar hyd arfordir gogledd y Caribî,
  3. y gwastadeddau llydan yng nghanol Venezuela, ac
  4. Ucheldir Guiana yn y de-ddwyrain.
Golygfa o'r Kukenan a Roraima, yn y Gran Sabana, Parc Cenedlaethol Canaima. Mae Tepuis ymhlith atyniadau'r parc ac mae'r mynyddoedd hyn ymhlith y ffurfiannau agored hynaf ar y blaned.[44]

Y mynyddoedd gogleddol yw estyniadau gogledd-ddwyreiniol eithafol mynyddoedd De America yn yr Andes. Pico Bolívar yw copa uchaf y genedl ar 4,979 metr (16,335 tr), ac mae'n gowedd yn y rhanbarth hwn. I'r de, saif Ucheldir Guiana gan gynnwys cyrion gogleddol Basn yr Amason a Rhaeadr yr Angel (Sbaeneg: Salto Ángel) rhaeadr ucha'r byd, yn ogystal â tepuis, mynyddoedd mawr tebyg i fwrdd. Nodweddir canol y wlad gan y llanos, sef gwastadeddau helaeth sy'n ymestyn o ffin Colombia yn y gorllewin pell i delta'r Orinoco yn y dwyrain. Mae'r Orinoco, gyda'i briddoedd llifwaddodol cyfoethog, yn clymu system afon fwyaf a phwysicaf y wlad; mae'n tarddu yn un o'r trothwyon dŵr mwyaf yn America Ladin. Ymhlith yr afonydd mawr eraill y mae: Caroní a'r Apurel.

Y tymheredd uchaf a gofnodwyd oedd 42 ° C (108 °F) mewn Machiques, a'r tymheredd isaf a gofnodwyd oedd -11 ° C (12 ° F), wedi'i adrodd o uchder anghyfannedd uchel yn Páramo de Piedras Blancas (talaith Mérida), er nad oes adroddiadau swyddogol, mae tymheredd is yn hysbys ym mynyddoedd y Sierra Nevada de Mérida.

Bioamrywiaeth

[golygu | golygu cod]
Map o ranbarthau naturiol Venezuela
Rhaeadr Ángel (Salto Ángel), rhaeadr ddi-dor ucha'r byd, ym Mharc Cenedlaethol Canaima, talaith Bolívar

Mae Feneswela'n gorwedd o fewn y deyrnas Neotropical; gorchuddiwyd rhannau helaeth o'r wlad yn wreiddiol gan goedwigoedd llydanddail llaith. Dyma un o'r 17 o wledydd mwyaf bioamrywiol y blaned,[45] Ceir amrywiaeth o fynyddoedd - o'r Andes yn y gorllewin i goedwig law Basn yr Amazonas yn y de, trwy wastadeddau helaeth y llanos ac arfordir y Caribî yn y canol a Delta Orinoco yn y dwyrain. Maent yn cynnwys prysgdiroedd serig yng nghoedwigoedd mangrof eithaf y gogledd-orllewin ac arfordir yn y gogledd-ddwyrain.[46] Mae ei choedwigoedd cwmwl a fforestydd glaw yr iseldir yn arbennig o gyfoethog.[47]

Mae anifeiliaid Feneswela'n amrywiol ac yn cynnwys y Morfuwch (manatees), sloth tri-bus, sloth dau-fus, dolffiniaid afon Amazon, a Chrocodeiliaid Orinoco, yr adroddwyd eu bod yn cyrraedd hyd at 6.6 metr.Mae Feneswela'n gartref i gyfanswm o 1,417 o rywogaethau adar, ac mae 48 ohonynt yn frodorol.[48] Ymhlith yr adar mwyaf nodedig mae'r ibis, gweilch y pysgod,[47] a'r trwpial melyn-oren, yr aderyn cenedlaethol. Ymhlith y mamaliaid mae'r crec morgrug mawr, y jagiwar, a'r capybara, mwyaf yn y byd cnofilod. Mae mwy na hanner y rhywogaethau o adar a mamaliaid i'w cael yn y coedwigoedd Amasonaidd i'r de o'r Orinoco.[49]

Mae Feneswela ymhlith yr 20 gwlad orau o ran endemiaeth.[50] Ymhlith ei hanifeiliaid, mae 23% o rywogaethau o ymlusgiaid a 50% o rywogaethau o amffibiaid yn frodorol.[50] Er bod y wybodaeth sydd ar gael yn dal i fod yn fach iawn, yn ddiweddar, gwnaed yr ymdrech gyntaf i amcangyfrif nifer y rhywogaethau o ffwng sy'n endemig i Feneswela: ceir 1,334 o rywogaethau o ffyngau.[51] O dros 21,000 o rywogaethau o blanhigion sy'n hysbys, ma 38% yn frodorol o Feneswela.[50]

Mae tua 105 o ardaloedd gwarchodedig yn Venezuela, sy'n gorchuddio tua 26% o arwyneb cyfandirol, morol ac ynysig y wlad.

Economi

[golygu | golygu cod]

Mae'r sector petrolewm yn dominyddu'r economi, yn cyfri am tua traen o'r GDP, tua 80% o'r elw allforio, a mwy na hanner o gyllidau gweithredol y llywodraeth. Mae'r sector yn gweithredu trwy Petroleos de Venezuela (sy'n berchnen i'r llywodraeth), sydd o fewn pethau eraill yn bua'r dosbarthydd Americanaidd Citgo, sydd â 14,000 o orsafoedd petrol yn yr Unol Daleithiau.

Mae Feneswela hefyd yn dibynnu llawer ar y sector amaethyddol. Mae gan Feneswela'r gallu i allforio coffi a cocoa ar raddfa fawr.

Mae Feneswela yn un o bum aelod gwreiddiol y cartel olew rhyngwladol OPEC . Syniad Juan Pablo Pérez Alfonzo oedd y menter ei hun, menter a gynnigwyd fel ymateb i brisiau olew mewnwladol a rhyngwladol isel mis Awst 1960.

Yn gyffredinol, gostyngodd cynhyrchiad economaidd Venezuela draean rhwng 2013 a 2017. Gostyngwyd mewnforion hanfodol 75 y cant mewn 5 mlynedd gan y Chavista. Y gyfradd ddiweithdra yn 2017 oedd 26.4%.

Yn y Mynegai Cystadleurwydd Byd-eang, sy'n mesur cystadleurwydd gwlad, roedd Venezuela yn safle 130 allan o 138 o wledydd yn 2016 (yn 2016). Roedd y wlad yn safle 179 allan o 180 o wledydd ym Mynegai Rhyddid Economaidd 2017.

→ Prif erthygl : Argyfwng economaidd yn Venezuela Ers haf 2018, nid allforion olew oedd ffynhonnell bwysicaf y wlad o ariannu mwyach, ond taliadau gan Venezuelans a oedd wedi ffoi dramor gyda'u teuluoedd.

hanner y diffyg maeth yn dilyn un o Nodau Datblygu'r Mileniwm y Cenhedloedd Unedig, dechreuodd y prinder cynhyrchion sylfaenol ddigwydd yn Venezuela a dechreuodd diffyg maeth gynyddu.

Yn gynnar yn 2013, dibrisiodd Venezuela ei arian cyfred oherwydd prinder cynyddol yn y wlad. Roedd y prinder yn cynnwys, ac yn dal i gynnwys, hanfodion fel papur toiled, llaeth a blawd. Tyfodd ofn y prinder papur toiled mor uchel nes bod y llywodraeth yn berchen ar ffatri papur toiled a pharhaodd â chynlluniau eraill i wladoli agweddau diwydiannol eraill megis dosbarthu bwyd. Cafodd graddfeydd bond Venezuela eu hisraddio sawl gwaith yn 2013 oherwydd penderfyniadau a wnaed gan yr Arlywydd Nicolás Maduro. Un o'i benderfyniadau oedd gorfodi siopau a'u warysau i werthu eu holl gynnyrch, gan arwain at fwy o brinder yn y dyfodol. Yn 2016, cododd prisiau defnyddwyr yn Venezuela 800% a gostyngodd yr economi 18.6%, gan fynd i mewn i ddirwasgiad economaidd. Roedd y rhan fwyaf o wasanaethau graddio bond yn ystyried bod y rhagolygon ar gyfer Venezuela yn negyddol yn 2017. Ar gyfer 2018 rhagwelir cyfradd chwyddiant o 1,000,000 y cant, gan roi Venezuela mewn sefyllfa debyg i sefyllfa'r Almaen yn 1923 neu Zimbabwe ar ddiwedd y 2000au.

Mae rhan fawr o economi Venezuela yn dibynnu ar daliadau.

Diwylliant

[golygu | golygu cod]

Mae diwylliant Venezuela yn grochan o dri diwylliant: Y Venezuelans Cynhenid, yr Affricaniaid, a'r Sbaenwyr. Mae'r ddau ddiwylliant cyntaf yn cael eu gwahaniaethu yn ôl eu llwythau. Mae'r toddi hwn o wahanol ddiwylliannau'n nodweddiadol o sawl diwylliant yng ngweddill America Ladin, ond sydd â'i nodweddion unigryw ei hun o hyd.

Mae'r dylanwad cynhenid ac Affricanaidd wedi'i gyfyngu i ychydig eiriau, enwau bwyd ac enwau lleoedd. Fodd bynnag, daeth llawer o ddylanwadau cerddorol Affricaniaid yn boblogaidd, yn enwedig cerddoriaeth y drwm. Dylanwad Sbaen a welir yn bennaf oherwydd y gwladychu. Gellir gweld dylanwadau Sbaenaidd pensaernïaeth, cerddoriaeth, crefydd ac iaith y wlad hefyd.

Cerddoriaeth

[golygu | golygu cod]
Dawns Guanaguanare, dawns boblogaidd yn Nhalaith Portuguesa

Gwelir arddulliau cerddorol cynhenid Feneswela gan grwpiau fel Un Sólo Pueblo a Serenata Guayanesa. Yr offeryn cerdd cenedlaethol yw'r cuatro. Daeth arddulliau a chaneuon cerddorol traddodiadol i'r amlwg yn bennaf o amgylch rhanbarth llanos, gan gynnwys, "Alma llanera" (gan Pedro Elías Gutiérrez a Rafael Bolívar Coronado), "Florentino y el diablo" (gan Alberto Arvelo Torrealba), "Concierto en la llanura" gan Juan Vicente Torrealba, a "Caballo viejo" (gan Simón Díaz).

Yn gynnar yn yr 21g, sefydlwyd mudiad o'r enw "Movida Acústica Urbana" a oedd yn cynnwys cerddorion a geisiant achub rhai traddodiadau cenedlaethol, gan greu eu caneuon gwreiddiol eu hunain ond gan ddefnyddio offerynnau traddodiadol.[52][53] Ymhlith y grwpiau sy'n dilyn y symudiad hwn mae Tambor Urbano,[54] Los Sinverguenzas, C4Trío, ac Orozco Jam.[55]

Mae traddodiadau cerddorol Affro-Feneswelaidd yn perthyn yn fwyaf agos i wyliau'r "seintiau gwerin du" ("black folk saints") San Juan a St. Benedict the Moor. Mae caneuon penodol yn gysylltiedig â gwahanol adegau o'u gwyliau a'u gorymdeithiau Cristnogol, pan fydd y saint yn cychwyn eu " paseo " blynyddol - taith trwy'r gymuned i ddawnsio gyda'u pobl.

Chwaraeon

[golygu | golygu cod]
Tîm pêl fas cenedlaethol Venezuela yn 2015

Mae gwreiddiau pêl fas yn Feneswela yn aneglur, er ei bod yn hysbys bod y gamp yn cael ei chwarae yn y wlad erbyn diwedd y 19g.[56] Yn gynnar yn yr 20g, daeth mewnfudwyr o Ogledd America i weithio yn niwydiant olew'r genedl ac mae'n ddigon posib iddyn nhw ddod a'r gem hefyd i boblogeiddio'r gamp yn Feneswela.[57] Yn ystod y 1930au, parhaodd poblogrwydd pêl fas i gynyddu yn y wlad, gan arwain at sefydlu Cynghrair Pêl-fas Proffesiynol Venezuelan (LVBP) ym 1945, a byddai'r gamp yn gem genedlaethol y genedl cyn hir.[58]

Mae poblogrwydd aruthrol pêl fas yn y wlad yn gwneud Feneswela yn eithriad ar gyfandir De America, gan mai pêl-droed yw'r brif gamp yng ngwleddill y gwledydd. Fodd bynnag, chwaraeir pêl-droed yn ogystal â phêl-fasged, yn Feneswela.[59]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Geiriadur yr Academi, [Venezuela].
  2. ↑ "Constitución de la República Bolivariana de Venezuela" (PDF). Ministry of Education. 15 December 1999. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 1 Hydref 2013. Cyrchwyd 19 Mawrth 2013.
  3. ↑ "Geneva Agreement, 17 February 1966" (PDF). United Nations.
  4. ↑ "Annex tables" (PDF). World Urbanization Prospects: The 1999 Revision. United Nations. Cyrchwyd 13 Mawrth 2007.
  5. ↑ "The Legacy of Hugo Chavez and a Failing Venezuela". Wharton Public Policy Initiative. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2019. Cyrchwyd 16 Mai 2020.
  6. ↑ Smilde, David (14 Medi 2017). "Crime and Revolution in Venezuela". NACLA Report on the Americas 49 (3): 303–308. doi:10.1080/10714839.2017.1373956. ISSN 1071-4839. "Finally, it is important to realize that the reductions in poverty and inequality during the Chávez years were real, but somewhat superficial. While indicators of income and consumption showed clear progress, the harder-to-change characteristics of structural poverty and inequality, such as the quality of housing, neighborhoods, education, and employment, remained largely unchanged."
  7. ↑ 남민우, 기 (2 Mai 2018). 朝鮮日報 (The Chosun Ilbo) (yn Coreeg) http://news.chosun.com/site/data/html_dir/2018/05/02/2018050201490.html. Cyrchwyd 22 Mai 2018. Venezuela's fall is considered to be mainly caused by the populist policy Missing or empty |title= (help)
  8. ↑ "Fuel subsidies have contributed to Venezuela's economic crisis". www.chinadialogue.net. 29 Mawrth 2016.
  9. ↑ Scharfenberg, Ewald (1 Chwefror 2015). "Volver a ser pobre en Venezuela". El Pais. Cyrchwyd 3 Chwefror 2015.
  10. ↑ Rosati, Andrew (9 Hydref 2018). "Venezuela's 2018 Inflation to Hit 1.37 Million Percent, IMF Says". Bloomberg.com. Cyrchwyd 9 Hydref 2018.
  11. ↑ "IMF sees Venezuela inflation at 10 million percent in 2019". Reuters. 9 Hydref 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-01-26. Cyrchwyd 2021-10-31 – drwy in.reuters.com.
  12. ↑  • Gillespie, Patrick (12 April 2016). "Venezuela: the land of 500% inflation". CNNMoney. Cyrchwyd 17 Ionawr 2017.
  13. ↑ "Chamber of Commerce: 80% of Venezuelans are in poverty". El Universal. 1 April 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 April 2016. Cyrchwyd 4 April 2016.
  14. ↑ Herrero, Ana Vanessa; Malkin, Elisabeth (16 Ionawr 2017). "Venezuela Issues New Bank Notes Because of Hyperinflation". The New York Times. Cyrchwyd 17 Ionawr 2017.
  15. ↑ "Number of refugees and migrants from Venezuela reaches 3 million". UNHCR. 8 Tachwedd 2018. Cyrchwyd 6 Chwefror 2019.
  16. ↑ Gillespie, Patrick (14 Tachwedd 2017). "Venezuela just defaulted, moving deeper into crisis". CNNMoney. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2017.
  17. ↑ "Venezuela in 'selective default'". BBC News. 14 Tachwedd 2017. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2017.
  18. ↑ Kipfer 2000, t. 91.
  19. ↑ Kipfer 2000, t. 172.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 20.4 Wunder 2003, t. 130.
  21. ↑ Mahoney, t. 89.
  22. ↑ ""Venezuela"". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-09-04. Cyrchwyd 2021-10-31.
  23. ↑ Salas 2004, t. 142.
  24. ↑ Dickey 1892, t. 103.
  25. ↑ "Alcaldía del Hatillo: Historia" (yn Sbaeneg). Universidad Nueva Esparta. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 April 2006. Cyrchwyd 10 Mawrth 2007.
  26. ↑ Gott 2005, t. 203.
  27. ↑ Minster, Christopher. "April 19, 1810: Venezuela's Declaration of Independence". About. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-02-03. Cyrchwyd 30 Mehefin 2015.
  28. ↑ Chasteen 2001.
  29. ↑ Left, Sarah (16 April 2002). "Simon Bolivar". The Guardian. Cyrchwyd 30 Mehefin 2015.
  30. ↑ 30.0 30.1 Gregory 1992.
  31. ↑ "Venezuela". CIA World Factbook. Cyrchwyd 3 Chwefror 2021.
  32. ↑ "History of Venezuela". History World. Cyrchwyd 30 Mehefin 2015.
  33. ↑ McFarlane, Anthony (2013). War and Independence In Spanish America. Routledge. t. 293. ISBN 978-1136757723.
  34. ↑ 34.0 34.1 "Venezuela – The Century of Caudillismo".
  35. ↑ "200 años como símbolo de soberanía" (yn Sbaeneg). Consulado General de Venezuela en Canarias. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Medi 2010. Cyrchwyd 30 Tachwedd 2010.
  36. ↑ "Observatorio Venezolano de Violencia". Observatorio Venezolano de Violencia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 December 2014. Cyrchwyd 16 December 2014.
  37. ↑ Rueda, Manuel (8 Ionawr 2014). "How Did Venezuela Become So Violent?n". Fusion TV. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-12-31. Cyrchwyd 16 December 2014.
  38. ↑ Castillo, Mariano (9 Ionawr 2014). "Beauty queen's killers nabbed, Venezuela says". CNN. Cyrchwyd 10 Ionawr 2014.
  39. ↑ Rueda, Manuel. "How Did Venezuela Become So Violent?". Fusion. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 Ionawr 2014. Cyrchwyd 10 Ionawr 2014.
  40. ↑ Davies, Wyre (20 Chwefror 2016). "Venezuela's decline fuelled by plunging oil prices". BBC News, Latin America. Cyrchwyd 20 Chwefror 2016.
  41. ↑ "Venezuela Country Specific Information". United States Department of State. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Ionawr 2014. Cyrchwyd 10 Ionawr 2014.
  42. ↑ "Crime threatens Chavez vote in Venezuela slums | Reuters". Uk.reuters.com. 14 Tachwedd 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-01-15. Cyrchwyd 25 April 2010.
  43. ↑ Finnegan, William (1 Tachwedd 2016). "Venezuela, A Failing State". The New Yorker. Cyrchwyd 7 Ionawr 2017.
  44. ↑ Parks Watch (December 2004), Venezuela Canaima National Park, http://www.parkswatch.org/parkprofiles/pdf/cenp_eng.pdf
  45. ↑ "South America Banks on Regional Strategy to Safeguard Quarter of Earth's Biodiversity". Conservation International. 16 Medi 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Hydref 2003.
  46. ↑ "Country Profile: Venezuela" (PDF). Library of Congress (Federal Research Division). 2005. Cyrchwyd 10 Mawrth 2007.
  47. ↑ 47.0 47.1 Dydynski & Beech 2004.
  48. ↑ Lepage, Denis. "Checklist of birds of Venezuela". Bird Checklists of the World. Avibase. Cyrchwyd 4 Mai 2007.
  49. ↑ Bevilacqua, M; Cardenas, L; Flores, AL (2002). State of Venezuela's forests: A case study of the Guayana Region. World Resources Institute. http://archive.wri.org/page.cfm?id=1607&z=?. Adalwyd 10 Mawrth 2007.
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 "Venezuela: Overview". Global Forest Watch. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 December 2006. Cyrchwyd 10 Mawrth 2007.
  51. ↑ "Fungi of Venezuela – potential endemics". cybertruffle.org.uk. Cyrchwyd 9 Gorffennaf 2011.
  52. ↑ "Rock and MAU sonará bajo las nubes de Calder". El Universal (yn Sbaeneg). 8 December 2014. Cyrchwyd 13 Gorffennaf 2015.
  53. ↑ Fernández B., María Gabriela (14 Mawrth 2015). "El jazz es el lenguaje universal de la música popular". El Universal. Cyrchwyd 13 Gorffennaf 2015.
  54. ↑ Olsen, Dale; Sheehy, Daniel (2007). The Garland Handbook of Latin American Music. Routledge. t. 32. ISBN 9781135900083.
  55. ↑ Christie, Jan Fairley; edited by Simon Frith, Stan Rijven, Ian (2014). Living politics, making music : the writings of Jan Fairley. t. 113. ISBN 9781472412669.
  56. ↑ Nichols & Morse 2010, t. 306.
  57. ↑ Wardrope 2003, t. 37.
  58. ↑ Jozsa Jr. 2013, t. 12.
  59. ↑ Aalgaard 2004, t. 54.
gw • sg • go
De America
Gwladwriaethau sofranaidd
Tiriogaethau dibynnol,
ardaloedd ymreolaethol,
a thiriogaethau eraill
1 Ystyrid weithiau fel rhan o Ogledd America neu Ganolbarth America.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Feneswela&oldid=13305317"