Elektrik

Elekrik — fizika elektrik adiselerini ögrengen bölügi: zarâdlı cisimler arasındaki tesirleşüv, polârizatsiya adiseleri ve elektrik toku] keçüvi .

Elektrik — elektrik zarflarınıñ barlığı, areketi ve özara tesiri ile bağlı olğan tabiiy adise^[1].

Elektrik adiseleri energiya çıqaruv, taşuv ve darqatuvnıñ zemaneviy vastalarınıñ esasında tura ve, şunıñ içün, zemaneviy tehnologiya.

Elektrik ve magnit adiseleri arasındaki bağ elektromagnitizm yardımınen ögrenile. Elektrik ve magnetizm qaplap alğan Elektrodinamika elektromagnit dalğaları de ögrenir. Elektrodinamikadan farqlı olaraq, tek turğan elektrik zarflarını ögrengen elektrik energiyasınıñ bölügine elektrostatika deyler.

elektrotehnika, elektrohimiya kibi ameliy ilimler elektrik energiyasına esaslana.

.

Elektrik adiseleri qadimiy devirlerde, qadimiy yunanıstanlılar, finikiyalılar, Mejiriçe sakinleri belli ediler. yantar sürtüv vaqtında yengil predmetlerni özüne celp etmek hususiyetini elde etmesi aqqında o, m.e. Miletniñ Fales. Fales ise elektrikni magnetizmden ayırmay, onı bir adise dep saya, lâkin tek kehribar sürtilgende böyle acayip hususiyetke saip ola ve o magnetit içinde daimiydir.

Elektrik adiselerini ögrenüvde yañı adımnı 1600 ingliz ekimi William Gilbert yaptı. Elektrik ve magnit adiseleri boyunca araştırmalar yapqan soñ, o, daimiy magnitniñ hususiyetleri ve sürtülgen kehribarnıñ predmetlerni özlerine celp etmek qabiliyeti, iç şübesiz, başqa adiseler olğanını hulâsağa çıqardı. Gilbert böyle hususiyetni tasvir etmek içün latin ``electricus — kehribarğa beñzegen — sözüni qullanmağa başladı. Gilbert öz kitabında da böyle neticege keldi: Yer magnittir, şunıñ içün de kompas ine qutup.

XVII asırnıñ ortalarında Otto fon Gerikke elektrostatik generatornı uydurdı.

Stiven Greyniñ tecribeleri şunı köstere ki, elektrik energiyasını uzun mesafelerge (800 fut] qadar) provodnikler (dımlanğan yipler) vastasınen keçirmek mümkün, eger yernen kontakt qaçınsa ve izolâtsiya qullanıla . Böyleliknen, toklarnı ögrenüv başlandı ve materiallarnı provodniklerge ve dielektriklerge bölmek içün esas qoyuldı.

Şarl Düfe eki çeşit elektrik energiyasını tapıp, olarnı «stakanlı» ve «katranlı» (şimdi olarğa müsbet ve menfiy zarflar dep adlandırıla) dep adlandırdı, bu ise beñzegen zarflar çetke çekip, beñzemegen zarflar özlerine çekkenini köstere. Dü Fe maddelerni de provodnikler ve izolâtorlarğa bölip, olarnı «elektrik» ve «elektrik olmağan» dep adlandırğan.

Bencamin Franklin tarafından 1752 senesi keçirilgen tecribeleri yıldırım elektrik tabiatına malik olğanını köstere.

1791 senesi Luici Galvani bioelektrikniñ tapılğanını ilân etti. 1800 senesi Alessandro Volta birinci batareyanı yaptı —volt kolonnası. Tok menbasınıñ yañı çeşiti evel qullanılğan elektrostatik generatorlardan çoq işançlı edi. 1820 senesi Andre-Mari Amper elektrik ve magnetizm arasındaki bağnı taptı. 1821 senesi Maykl Faradey elektrik dvigatelini uydurdı, 1827&nbsp —Georg Om matematik qanunını] yerleştirdi. , o elektrik sheması içindeki toknı tasvirley.

XIX asırnıñ birinci yarısında elektrik adiseleri saasındaki bütün ilmiy keşfiyatlarnı qayd etmek qıyındır. 1831 senesi Faradeyniñ elektromagnit induktsiya keşfi elektrik energiyasını keñ ölçüde çıqarmaq ve qullanmaq içün yol açtı, XIX asırnıñ soñu ise [1]. [elektrotehnika|elektrotehnika]]. Asırnıñ soñunace Nikola Tesla, Tomas Alva Edison, Verner fon Simens, Lord Kelvin, Lord Kelvin kibi körümli alimlerniñ ve ihtiracılarnıñ ğayreti ile. Galileo Ferraris ve daa çoqları, elektrik ilmiy meraqtan aydavcı küçke çevirildi ekinci sanayı inqilâbı.

.

.

Zemaneviy fizika elektromagnit tesirleşüv esas tesirleşüvler den biri olğanını saya. Elektrik zarâdı  elementarlar hususiyetidir, olarnıñ arasında elektron ve proton turğunlığını köz ögüne alğanda, eñ müimdir. Bütün maddeler atomlardan ibarettir, olarnıñ ortasında müsbet zarâdlı özegi ola, özekni ise menfiy zarâdlı elektronlar sarıp alalar. Etraftaki dünyadaki atomlarnıñ çoqusı neytraldir — olarnıñ terkibindeki elektronlarnıñ sayısı protonlarnıñ sayısına musaviy, lâkin köçme elektronlar atomdan çıqıp, müsbet ionlar meydanğa ketire bileler, ya da neytral atomğa qoşulıp, 1000 meydanğa ketire bileler. menfiy ionlar ola. Eger fizik cisimdeki elektronlarnıñ sayısı protonlarnıñ sayısından farqlansa, böyle cisim makroskopik elektrik zarâdını ala. Bu ceryanğa elektrikleştirüv deyler.

Bir-birine beñzegen zarâdlar çetke çekeler, farqlı zarâdlar ise özlerine çekip alalar. Sayı ceetinden zarflar arasındaki tesirleşüv Kulon qanunı ile tasvirlene.

Eger zarflar devamlı müitke qoyulsa, olarnıñ arasındaki tesirleşüv dielektrik polârizatsiya adlı adise sebebinden deñişe. Dielektrik polârizatsiya tışqı elektrik meydanında elektronlarnıñ atomlarnıñ özeklerine nisbeten yer deñiştirüvleri ya da öz dipol mömenti olğan mölekulalarnıñ aylanuvı sebebinden peyda ola. Neticede, başqa yüklerniñ tarafından bir de bir yükke tesir etecek küç tek bu yüklerniñ kölemi ve olarnıñ yerleşken yeri degil de, etraf müitniñ atomları ve mölekulalarınıñ peyda olğan dipol mömentlerinen de belgilene. Kiçik elektrik meydanlarında (atom içindeki meydanlarğa köre) maddeniñ polârizatsiya qabiliyeti dielektrik keçirimlilik ile belgilene.

Kulon küçüniñ tesiri altında zarâdlı parçaçıqlar areket etip, elektrik tokunı meydanğa ketireler. Elektrik toku magnit meydanını yarata, onıñ yardımınen onı cedvelge almaq mümkün. Elektrik tokunıñ maddeden keçüviniñ daa bir neticesi sıcaq çıqarılmasına ketire.

Elektrik tokunı keçirüv qabiliyetine köre, maddelerni keçirici ve dielektriklerge bölmek mümkün. Keçiriciler dielektriklerden şunıñnen farqlana ki, olarda madde içinde qolaylıqnen areket ete bilgen serbest zarâd taşıyıcıları bar.

.

XIX asırniñ soñundan başlap, elektrik adiseleri işlep çıqaruv ve ömür ve. Elektrik energiyası bizim medeniyniñ esasında tura, yarıqlandıruv ve çeşit qolaylı ev tehnikalarından başlap, istisalda qullanılğan küçlü elektrik dvigatellerine qadar.

Esasen istisal ve kündelik ömürde qullanmaq içün nisbetlengen elektrik energiyası elektrostantsiya tarafından çıqarıla, mında buv turbinalar aylanuvınıñ mehanik energiyası elektrik energiyasına çevirile, elektrik generatorları. Turbinalarnı aylandırğan buvnı qızdırmaq içün kerek olğan sıcaqlıq esasen qazılma yaqıtı elde etile. Elektrik energiyasınıñ müim bir qısmını atom elektrostantsiyaları ve gidroelektrostantsiya çıqaralar. Soñki alda yañılanğan energiya menbası qullanıla. Yañılanğan energiyanıñ diger menbaları yel energiyasıdır, onı yel elektrostantsiyaları qullanalar, olar şimdiki vaqıtta ziyade populâr ola. küneş energiyası doğrudan-doğru qullanmaq küneş batareyaları sayesinde mümkün.

Elektrostantsiyalar çıqarğan energiya elektrik ağ vastasınen adamlarnıñ evlerine, zavodlarğa ve zavodlarğa darqatıla.

Elektrik energiyasını ağ vastasınen çıqarmaq ve darqatmaqtan ğayrı, elektrohimiyaviy batareyalar ve akkumulâtorlar kibi elektrik energiyası menbaları da keñ qullanıla, olar 1000 mg/l elektrik tokunı almağa imkân bereler. taşımal elektron mahsulatlarnıñ çalışması içün kerek olğan alçaq kerginlik mahsulatları

1870-nci seneleri er bir insan evinde ve müessisesinde elektrik ağını yerleştirmek kerek olğan birinci ev tehnikası oldı. Onıñ peyda oluvından evel de telegraf ve telefon - müim alâqa aletleri - elektrik küçünen qullana ediler. Müim ev elektrik aletlerine: radio, televizor, plastinka, yuvucı maşina, buzlatqıç, konditsioner, qızdırıcı ve daa çoqları kire. Bu aletlerniñ çoqusında Maykl Faradey tarafından uydurılğan elektrik dvigateli qullanıla. elektronika inkişafınen insan evlerinde de kompyuterlerler peyda oldılar.

İşlep çıqaruvda küçlü elektrik dvigatelleri de keñ qullanıla, amma elektrik adiseleri elektroformirovaniye, galvanoplastik, elektrometallurgiya, maden iritüv, kaynak ve bir çoq başqa usullar içün de qullanıla.

İnsan organizmine qoyulğan kerginlik toqumadan elektrik tokunı keçmege mecbur ete ve kerginlik ne qadar büyük olsa, tok o qadar büyük olacaq.^[2] Qabul etüv bosağası toknıñ sıqlığına ve tok bedenden keçken yolğa bağlıdır. magistrali elektrik sıqlığı içün qıymet 0,1 mA-dan 1 mA-ğace deñişe, amma belli bir şaraitlerde bir qaç mkA toklar kiçik elektrik titrevleri olaraq tapıla bile. Eger tok yeterli derecede yüksek olsa, o, adaleniñ tartışmasına, yürek aritmiyasına ve toqumalarnıñ yanuvına ketire.

Közge körüngen alâmetlerniñ olmaması elektrik energiyasını ayrıca havflı ete.

].

Elektrikni tabiatta bir qaç şekilde közetmek mümkün. Tabiiy elektrik energiyasına yıldırımnı misal olaraq ketirmek mümkün. kvarts, atta şeker kibi bazı kristalllar tışqı basımğa oğrağanda pötentsial farqı yaratalar^[3]. Bu adise pyezoelektrik tesir olaraq bellidir. Effekt özara ola, yani. Pyezoelektrik madde elektrik meydanına oğrağanda, maddeniñ fizik ölçülerinde biraz deñişe.

akula kibi bazı organizmler elektrik meydanındaki deñişmelerni tapıp, olarğa cevap bere bileler, bu qabiliyet Şablon:Np olaraq bellidir. Ve bazı gimnotoidler, hususan elektrik balqurtları, mödifikatsiyalanğan adale üküretlerinde peyda olğan yüksek kerginliklerni qullanıp, avnı tapmaq ve onı şaşırmaq içün elektrik meydanını çıqarmağa qabiliyetlidirler.

Bütün ayvanlar öz ülke zarları boyunca malümatnı kerginlik impulsleri şeklinde yollaylar - areket pötentsialları dep adlandırılğan, olarnıñ vazifelerine sir sisteması den [[neyronlar ] arasındaki bağnı kireler. ]]s ve [ [Adale|adale]]^[4].

Areket imkânları da çeşit saalardaki faaliyetniñ koordinatsiyasını köstere.

• Фріш С. Е., Тіморєва А. В. Курс загальної фізики. — Київ : Радянська школа, 1953. — Т. 2 : Електричні і електромагнітні явища.

• Кучерук І. М., Горбачук І. Т., Луцик П. П. Загальний курс фізики : навчальний посібник у 3-х т. — Київ : Техніка, 2006. — Т. 2 : Електрика і магнетизм.
• Сивухин Л. В. Общий курс физики. — Москва : Наука, 1977. — Т. 3.