Bohol

Ang Bohol usa ka pulo ug lalawigan sa Pilipinas nga anaa nahimutang sa Tunga-tungang Kabisay-an. Ang Dakbayan sa Tagbilaran mao ang kaulohan kun kapital niini. Sa kasadpang bahin sa lalawigan atong makit-an ang pulo ug lalawigan sa Sugbo. Sa amihanang-sidlakan makaplagan ang Leyte ug sa habagatan, tabok sa Dagat Bohol (Bohol Sea), makaplagan ang Mindanao.

Lalawigan sa Bohol
Rehiyon
Tungang Kabisay-an (Region VII)
Pagkamugna
Marso 10, 1917 Hulyo 22, 1854
Populasyon
Sensus sa tuigang 2000:	1,137,268 (ika-18 sa kinadak-an)
Kabus-ok:	276 matag km² (ika-25 sa kinatas-an)
Gidak-on:	4,117.3 km² (ika-29 sa kinadak-an)
Pagkabahin
Dakbayang kina-urbanisado	0
Nahisakpang dakbayan	1
Lungsod	47
Mga barangay	1,109
Distrito congresyonal	3
Pinulongan
Binol-anon (Sinugboanon)
Pamuno
Arthur C. Yap
v t e

Ang Bohol adunay 47 ka mga lungsod ug 1 ka dakbayan.

• Dakbayan sa Tagbilaran

Alburquerque Alicia Anda Antequera Baclayon Balilihan Batuan Bien Unido Bilar Buenavista Calape Candijay Carmen Catigbian Clarin Corella Cortes Dagohoy Danao Dauis Dimiao Duero Garcia Hernandez Getafe

Guindulman Inabanga Jagna Lila Loay Loboc Loon Mabini Maribojoc Panglao Pilar Pres. Carlos P. Garcia (Pitogo) Sagbayan (Borja) San Isidro San Miguel Sevilla Sierra Bullones Sikatuna Talibon Trinidad Tubigon Ubay Valencia

3,829,281 (January 2021)

Usa kini ka matang sa kahoy nga kurti og kasingkasing og dahon nga may duha ka pulgada ang gilapdon ug tulo ka pulgada ang gitas-on. Mubo lang kini nga kahoy, ug may pagkaputi ngadto sa dalag ang bulak. Gisulat kini ni Antonio Phigafetta nga Bohol diin dili hilwason ang sama sa kasagarang pulong Italyahanon o Kinatsila.

Kaumahan alang sa mga lagutmon nga kasagaran mogamit sa pamagi nga mas nailhan karon sa ngalan nga kaingin. Lami og unod ang ubi ug ubang lagutmon nga gitanom niining paagiha. Hangtod karon ang Bohol maoy kinalamian og ubi sa tibuok Pilipinas. Lagmit kini ang rason nga mao kiniy gingalan sa maong pulo sanglit didto man gitanom ang mga lagutmon sa maong pamaagi. Sanglit sa manuskrito daw susamag hitsura ang "a" ug "o", may purohan nga ang "Bahol" naalaan og Bohol sa pagtranskriptar niini.

Daghang langob sa Bohol, nan dapit kini sa mga buho. May kalosanan pod kuno og tubig sa habagatang kabaybayonan sa Bohol nga gitawag og buho ug niini kuno naggikan ang ngalan sa pulo.

Duhay rason nga lisod kini dawaton isip ginikanan sa ngalang Bohol. Una, sa Kinatsila o bisan sa Initalyanhong sinulatan, dili H ang titik sa tingog nga H. Sa Kinatsila, pagatitikon kini nga J sama sa Jagna, Candijay, ug Jetafe. Ikaduha, dili maesplikar ang tumoy nga L.

- Miabot ang tawo sa kapupud-ang Pilipinhon sukad niadtong 2000 BC.

- Nahimong lahi ang sinultihan sa Tunga-tungang Pilipinas (Habagatang Luzon, Kabisay-an, ug Amihanang Mindanao) sukad niadtong 1500BC. Niining panahona nagsugod og lawig sa Kalawrang Pasipiko ang mga tawo gikan sa Kabisay-an.

- Nangawala ang ubang sinultihan sa Kabisay-an ug napulihan og Binisaya sa may mga 1000 BC.

- Misugod pagsanga ang Binisaya sa nagkalainlaing sinultihan sukad niadtong 500 BC.

- Nagsugod kahimong dominante ang sinultihang Cebuano sa Kabisay-an ug Mindanao sukad sa 800 AD. Niining mga panahona usab Nagsugod ang pag-abot sa mga pulong nga Malay sa Bohol ug ubang bahin sa Kabisay-an.

- Miabot ug mipuyo ang mga Lutao sa habagatang Bohol gikan sa amihanang Mindanao niadtong 1200 AD matud ni Jeroen Hellingman.

- Gisunog ang usa sa tulo ka nahabiling galyon ni Magellan sa amihanang kadagatan sa Bohol niadtong 1521 tungod sa kakulang sa tripulante matud ni Antonio Phigafeta. Pipila kanila nagpabilin sa Talibon, nangasawa sa mga lumad ug maoy misugod sa Krityanismo sa Bohol.

- Mikagiw gikan sa habagatang Bohol ngadto sa Dapitan, Zamboanga si Datu Pagbuaya (Lagumbaya matud ni Jose Rizal) human mapatay si Datu Dalis-isan sa pagpangatake sa mga Portuganhon ug mga Ternatehanong gikan sa Pulo sa Molucas niadtong 1563.

- Nahitabo ang Kinasingkasing Panaghigala (Casi-casi matud sa sinulat ni Antonio Phigafeta) tali ni Miguel Lopez de Legazpi ug Sikatuna (Ka Tunaw o Ka Tun-as matud ni Jes Tirol) niadtong Marso 25, 1565. Kini ang mas nailhan karon isip Sandugo.

- Gitukod ang Kampanaryo sa Baclayon sa mga Jesuita niadtong 1595.

- Sukad niadtong Nobyembre 17, 1596 ang Baclayon maoy nahimong ulohan sa misyon sa mga Jesuita. Si Padre Juan de Torres ug Padre Gabriel Sánchez maoy gipadala nga mga misyonero ubos sa pagdapit ni Doña Catalina de Bolaños. Gitukod usab isip misyon niining tuiga ang Inabanga.

- Gisulong ang Baclayon sa tulo ka gatos (300) ka Maguindawon pinamunoan nila ni Datu Sali ug Datu Sirongan niadtong Oktobre 26, 1600. Tungod niini gibalhin sa Loboc ang ulohan sa misyon.

- Nahimong parokya ang Loboc sukad niadtong 1602.

- Gitukod ang tulunghaan alang sa mga anak sa mga datu ug babaylan didto sa Loboc ubos sa pagdumala sa mga Jesuita niadtong 1604.

- Gihimong visita ang Tubigon niadtong 1613.

- Nahitabo ang Pag-alsa ni Tamblot niadtong 1621. Napupos kini sa wala pa matapos ang 1622.

- Nahimong parokya ang Jagna sukad niadtong 1631, ang Baclayon sukad niadtong 1717, ug ang Inabanga dungan ang Talibon sukad niadtong 1722.

- Nahimong lungsod ang Tagbilaran sukad niadtong Pebrero 9, 1742 bulag sa Baclayon.

- Nagsugod ang Pag-alsa ni Dagohoy niadtong Enero 24, 1744.

- Nahimong parokya ang Loon sukad niadtong 1753 ug ang Tagbilaran sukad niadtong 1767.

- Gipapahawa sa Bohol ang mga Jesuita ug gipulihan sa mga Recoletos niadtong 1768. Niining tuiga nahimong parokya ang Maribojoc.

- Nahimong parokya ang Paminguitan (kanhi Malabago) bulag sa Parokya sa Maribojoc sukad niadtong 1773.

- Nahimong parokya ang Panglao sukad niadtong 1782, ang Loay sukad niadtong 1795, ug ang Guindulman sukad niadtong 1798.

- Gitukod isip lungsod ug parokya ang Calape sukad niadtong 1802.

- Napupos human sa paglabay sa kawalohag-lima (85) ka tuig ang Pag-alsa ni Dagohoy niadtong Agosto 31, 1829. Sukad niadto gibulag ang Balilihan sa Baclayon.

- Nahimong lungsod ang Jetafe sukad niadtong 1835.

- Gibulag sa Cebu isip bag-ong lalawigang politiko-militar o corregimento ang Bohol kuyog ang Pulo sa Siquijor (kanhi gingalang Saquijod) niadtong Hulyo 22, 1854.

- Nahimong lungsod ang Garcia-Hernandez (kanhi ginganlang Nasugbohan) sukad niadtong 1858, ang Anda (kanhi ginganlan og Quinale) niadtong 1876, ug ang Paminguitan kansang ngalan gialid-an og Cortes dungan sa maong tuig ang Duero sukad niadtong 1862.

- Gibulag gikan sa lungsod sa Dimiao ug nahimong bag-ong lungsod ang Lila niadtong 1868.

- Gitukod isip lungsod ug parokya ang Candijay sukad niadtong 1879.

- Nahimong parokya ang Antequera sukad niadtong 1880, ug ang Corella sukad niadtong 1884.

- Gitukod ang simbahan sa Albur niadtong 1885.

- Gihimong gobierno-de-canton ang Bohol niadtong Agosto, 1898 ubos sa Republikang Pilipinhon ni Hen. Emilio Aguinaldo.

- Gimugna ang Republika sa Bohol ubos ni Bernabe Reyes bulag sa Pilipinas niadtong June 11, 1899.

- Midungo sa Tagbilaran ang 44th Infantry Batallion sa mga Amerikano pinangulohan ni Maj. Henry Hale niadtong Marso 17, 1900.

- Nagsugod ang gubat batok sa mga Amerikanhon niadtong Agosto 31, 1900 sa pagpamuno ni Col. Pedro Samsun. Miresulta kini sa pagpanunog sa mga Amerikano ubos sa pagpamuno ni Capt. Andrew Rowan sa kawhaan (20) sa katloag-lima (35) ka lungsod sa Bohol. Usa niini ang Lila niadtong 1901.

- Gibalhin ngadto ubos sa Panlalawigang Kagamhanan sa Negros gikan sa Bohol ang Siquijor niadtong 1901.

- Nahitabo ang Panagsangka sa Lonoy, Jagna batok sa mga Amerikanhon niadtong Marso 8, 1901 diin kapin sa upat ka gatos ka Bol-anong manggugubat uban ang ilang pangulo nga si Capitan Gregorio Caseñas ang nakalas. Tulo lusab ang namatay sa mga Amerikanhon.

- Miampo si Col. Pedro Samsun sa kasundalohang Amerikanhon niadtong Disyembre 23, 1901.

- Gihimo ang unang piniliay sa Bohol ubos sa mga Amerikano niadtong Pebrero 3, 1902.

- Gihimo pagbalik nga lungsod ang Lila niadtong 1915.

- Gihimong sa Americanhong goberno-sibil nga lalawigan ang Bohol pinaagi sa Acta 2711 niadtong Marso 10, 1917.

- Nahimong parokya ug lungsod ang Clarin (kanhi ginganlan og Can-ogong) sukad niadtong 1924.

- Gibombahan sa mga abyon panggubat sa Hapon ang Jetafe niadtong Abril 1942.

- Midungo ang mga sundalong Hapon sa Tagbilaran niadtong Mayo 17, 1942.

- Gibanhigan sa mga Bol-anon ang mga Hapon didto sa Moalong, Loon pinamunoan ni Vicente Cubero alyas Capt. Francisco Salazar niadtong Septembre 28, 1942.

- Namatay si Capt. Salazar didto sa Panagsangka sa Ubujan, Tagbilaran batok sa mga Hapon niadtong Oktobre 22, 1942.

- Midungo ang mga Amerkano sa Tagbilaran niadtong Abril 11, 1945.

- Nahimong gawasnong republika ang Pilipinas uban ang Bohol isip lalawigan niini sukad niadtong Hulyo 4, 1946.

- Gihimong dakbayan ang Tagbilaran sukad niadtong Hulyo 1, 1966 ubos sa Akta Republika 4660.

• Republika sa Bohol

• Opisyal nga balayan sa kagamhanan sa lalawigan sa Bohol Archived 2020-05-06 at the Wayback Machine
• Open Directory Project: Bohol Archived 2005-09-01 at the Wayback Machine
• Bohol, Philippines (tourist information site)
• Bohol-Island.com Web Portal Archived 2021-04-26 at the Wayback Machine
• Be-IN: Bohol e-Information Network
• Bohol photos