Doareoù-skrivañ ar brezhoneg

Meur a zoare-skrivañ zo bet en istor ar brezhoneg skrivet.

• Ar c'hoshañ skrid brezhoneg, en henvrezhoneg eta, a zo anavezet gant ar ouizieien eo dornskrid Leiden en Izelvroioù, hag a zo ul lodenn vihan eus ar pezh a oa moarvat un dornlevr mezegiezh. Aze, e-kichen al latin, ez eus bommoù brezhoneg eus an VIII^vet kantved.
• Ar c'hoshañ enskrivadur henvrezhonek zo bet kavet en ul laouer en ur chapel e-kichen Lomareg e Krac'h, nepell diouzh an Alre : « irha ema in ri », hag a ve e brezhoneg a-vremañ: « amañ emañ ar roue » (E-lec'h ar ger kozh ri − rix e galianeg − e vez lavaret roue hiriv), da lavarout eo « amañ eo beziet ar roue ».

Studiet mat eo bet gant ur c'helenner eus Skol-Veur Roazhon anvet Léon Fleuriot hag en deus savet ur geriadur^[1] hag ur yezhadur eus an henvrezhoneg diwar an holl dornskridoù bet lennet gantañ.

Ar C'hatolikon, pe levr hollek, eo anv ar geriadur kentañ bet savet en brezhoneg, pe en krennvrezhoneg, ar yezh evel ma oa d’ar c’houlz-se er XV^vet kantved, ha hennezh ivez eo ar geriadur kentañ bet graet en galleg zoken, hag ouzhpenn-se, e vez kavet ivez troidigezh latin pep ger, rak an teir yezh a zo bet lakaet kichen-ha-kichen, ar ger brezhoneg da gentañ, al latin goude hag ar galleg da ziwezhañ. Savet eo bet ar geriadur-mañ gant Yann Lagadeg (pe Jehan Lagadeuc) eus Plougonven. Moullet e voe e Landreger er bloavezh 1499, un toullad bloavezhioù hepken goude ma voe ijinet ar moullañ.

Diwezhatoc’h, e-kerzh ar XVII^vet hag an XVIII^vet kantved ez eus bet meur a hini all o labourat war ar brezhoneg.

• an Tad Maner, gant Le Sacré-Collège de Jésus, embannet e 1659, ul levr katekiz e brezhoneg, ennañ ouzhpenn ur yezhadur hag ur geriadur galleg-brezhoneg;
• Gregor Rostren, a voe embannet e c'heriadur e 1732;
• tud all c'hoazh o deus savet pep a c’heriadur a-raok an Dispac'h gall, d’ur c’houlz ma oa emren Breizh c’hoazh:
  • Dom Loeiz ar Pelleter, manac'h e Landevenneg, e 1752
  • Claude Le Saisi de Kérampuil, person.

Re levezonet e veze o yezh gant ar galleg avat. Tapet o devoa bet moarvat an aozerien anezhe o gouiziegezh dre al latin hag ar galleg a veze implijet er studioù klasel evel ma oa kelennadurezh an holl gloareged d’ar c’houlz-se. Evelkent, pa seller ervat e-touez ar bern gerioù gallekaet ijinet gante, e kaver e-leizh a c’heriennoù brezhoneg brav ha pinvidik mat da vezañ miret e geriadurioù ar yezh a-vremañ.

En XIX^vet kantved, avat, e vo sklaeraet an traoù, didoueziet ar gerioù mat a vrezhoneg eus mesk ar pezh a oa bet dastumet a-raok. Se a voe labour ar Gonideg. Hennezh a vez graet anezhañ unan eus tadoù ar yezh. Daoust ma c’hall tud ’zo kavout rebech en e oberoù, en deus graet ul labour a oa ret ober : skrivañ brezhoneg en un doare unvan (ar soniad [k] a ranke bezañ skrivet K atav, da skouer), stummañ ha frammañ ar yezh a-benn gallout mont pelloc’h ganti hag implijañ anezhi evel n’eus forzh petore yezh all. Amable Troude, e-kreiz an XIX^vet kantved, a savas ur geriadur galleg-brezhoneg troet kalz war rannyezh Leon, skrivet en doare-skrivañ kinniget gant ar Gonideg. Ennañ e kaver ivez ur c’heriaoueg klotennoù da sikour ar varzhed. Émile Ernault, kelenner skol-veur, a studias rannyezhoù Treger ha Gwened hag a savas meur a c’heriadur pinvidik-bras a zo c’hoazh gwall zedennus gant ar gerioù resis o tennañ d’an danvez-se.

• E 1908 e oa bet savet un emglev etre skrivagnerien eus Kerne, Leon, ha Treger, a vez graet KLT anezhañ.

En doare-skrivañ-se e voe embannet Geriadur Frañsez Vallée hag ar gelaouenn Gwalarn, betek 1941. Roparz Hemon, penngaser Skol Walarn, a savo ur bern geriadurioù ha yezhadurioù, en o zouez ar geriadurig a vez gwerzhet c’hoazh bremañ (nevesaet e zoare-skrivañ).

• E Gwened e veze dalc'het d'ober gant skritur ar gwenedeg, evel er gelaouenn Dihunamb.

• E 1941 e voe savet an doare-skrivañ peurunvan, da lavarout eo emglev KLT gant tud Gwened, en o zouez Roperzh ar Mason ha Langleiz. Ar pal a oa kaout un doare-skrivañ a dalvezfe evit an holl rannyezhoù.

• Goude an Eil brezel-bed, e 1955, e voe savet ar skolveurieg pe falc'huneg, gant tud ha ne felle ket dezho degemer ar peurunvan.

• Gant Fañch Morvannou e voe kinniget er bloavezhioù 1970 un doare-skrivañ all, an doare etrerannyezhel, kinniget gantañ evel un doare da unvaniñ ar peurunvan hag ar skolveurieg.

Setu pezh a weler hiriv:

• un doare-skrivañ peurunvan implijet gant ar muiañ niver en embann hag er c'helenn (TES, Diwan )
• ar falc'huneg implijet en-dro da Brud Nevez ha Fañch Broudig, ha nebeutoc'h e skol-veur Brest, a oa bet e greñvlec'h,
• an etrerannyezhel gant un dornad skolaerien.
• hiniennoù oc'h ijinañ o skriturioù dezho o-unan ...

 

Distaget	Yezhoù all	XVvet [C]	XIXvet [TDE]	Gwened [ERN]	KLT [FV]	Peurunvan	Falc'huneg (Leon)	Falc'huneg (Gwened)	Etrerannyezhel
Z ha S...
[KLT]ka:z-s [Gw]kah-x	[cy] cath	caz	kaz	kah	kaz	kazh	kaz	kah	kazh
[L]ry:z-s [KTGw]ry:	[cy]rhudd	ruz	ruz	ru	ruz	ruz	ru(z)	ru	ruz
[KLT]'i:zel, 'i:3ël [Gw]i'ze:l, i'zi:l	[cy]isel [ga]iseal	isel	izel	izél	izel	izel	izel	izél	isel
	[fr]passion	passion	pasion		pasion	pasion	pasion	pasion	passion
H ha C'H...
'bijãn bjãn 'bijën bi:n	[cy]bychan	bihan bichan	bihan	bihan	bihan	bihan	bihan bian	bihan	bihan
'pehëd-t 'pEhEd-t pehEd-t	[cy]pechod	pechet	pec'hed	péhed	pec'hed	pec'hed	pehed	péhed	pec'hed
V ha W...
	[cy]awel	auel	avel	aùél	avel	avel	avel	aùél	awel
	[cy]braf		brao, brav	braù	brao	brav	brao	braù	braw

 

Ar reolennoù-mañ n'int ket evit diskouez distagadur ar gerioù, nemet evit merkañ o rumm yezhadurel.

Distaget	Yezhoù all	XVvet [C]	XIXvet [TDE]	Gwened [ERN]	KLT [FV]	Peurunvan	Falc'huneg (Leon)	Falc'huneg (Gwened)	Etrerannyezhel
anv-kadarn
my:d-t	[cy]mud [la]mutus [he]mudos(?)	mut	mud	mud	mud	mud	mud	mud	mud
brëzõnëg-k brëõnëg-k	[cy]Brythoneg	brezonec	brezounek	brehoneg	brezoneg	brezhoneg	brezoneg	brehoneg	brezhoneg
Anv-gwan
my:d-t	[cy]mud [la]mutus	mut	mud	mut	mut	mut	mud	mud	mud
brëzõnëg-k brëõnëg-k	[cy]Brythoneg	brezonec	brezounek		brezonek	brezhonek	brezoneg	brehoneg	brezhoneg
Anv-verb
	[cy]arad(r)u	arat	arat	arat	arat	arat	arad	arad	arad
anv-gwan-verb
					gwelet	gwelet	gweled		gwelet, gweled
Araogenn
			eget eged		eget	eget	eged	(n'eus ket e gwenedeg)	eged

 

Distaget	Yezhoù all	XVvet [C]	XIXvet [TDE]	Gwened [ERN]	KLT [FV]	Peurunvan	Falc'huneg (Leon)	Falc'huneg (Gwened)	Etrerannyezhel
ma:d-t (Anv)		mat	mat	mad	mad	mad	mad	mad	mad
ma:d-t (Anv-gwan)	[cy]mad(±)	mat	mat	mad	mat	mat	mad	mad	mad
mad-t					???	mat	mad [JG]mat		mat
	[cy]myned/mynd	monet	moñt	monet	mont/monet	mont/monet	mond	moned	moned

 

Yezhoù
[cy] Kembraeg
[fr] Galleg
[hb] Henvrezhoneg
...

Parlantoù-kornad
[K] Kerne
[L] Leon
[T] Treger
[Gw] Gwened
[KT] Kerne ha Treger
...

Levrioù
[C] Catholicon
[TDE] Geriadur Troude
[ERN.V] geriadur gwenedek Émile Ernault
[FV] Geriadur François Vallée
[RH] Geriadur Roparz Hemon
[JG] Levrioù Jules Gros
[GBV] Francis Favereau: Geriadur ar Brezhoneg a-vremañ

• Breton orthographies and dialects, Iwan Wmffre
• Ul lec'hienn web diwar-benn ar c'hatolikon e brezhoneg
• Liamm war-zu dornskrid Leyde

• An Drouizig Difazier 2013, gant An Drouizig (Poellad digoust, evit Microsoft Office. Brezhoneg peurunvan)
• LibreOffice, troet gant An Drouizig. Gant ar pakad yezhoniel brezhonek e teu ar reizher reizhskrivañ Hunspell (Brezhoneg peurunvan gant an Drouizig).

1. ↑ Dictionnaire du vieux breton, Toronto, 1985.