Баскі

Баскі
баскскія танцоры
Агульная колькасць	1,2 ~ 1,7 млн. чалавек (ацэнка)
Рэгіёны пражывання	Іспанія Францыя, Лацінская Амерыка
Мова	баскская мова
Рэлігія	каталіцтва
Блізкія этнічныя групы

Ба́скі (саманазва: euskaldunak) — этнас, які ў большасці гістарычна пражывае на поўначы Іспаніі ў правінцыях Краіна Баскаў і Навара і на паўднёвым-захадзе Францыі, якія агулам складаюць гістарычны рэгіён Краіна Баскаў. Агульная колькасць баскаў, паводле ацэнак, дасягае да 1,2 мільёнаў чалавек. Існуюць некалькі недаказаных гіпотэз наконт паходжання баскаў. Гэтак паводле некаторых з іх, баскі альбо нашчадкі іберыйцаў, альбо далёкія сваякі каўказскіх народаў, альбо нават частка старажытнага даіндаеўрапейскага першабытнага насельніцтва Еўропы.

На цяперашні час агульнапрынята, што баскі не з'яўляюцца роднаснымі іншым этнасам Еўропы, якія належаць да індаеўрапейцаў (большая частка этнасаў Еўропы), фіна-вуграў (венгры, фіны, саамы, эстонцы, шэраг народаў еўрапейскае Расіі) і семітаў (мальтыйцы).

Шэраг гісторыкаў і лінгвістаў ставілі спробы высветліць роднасныя сувязі баскаў з іншай дараманскай этнапляменнай групай Іспаніі, іберамі, аднак яе гістарычныя і лінгвістычныя аргументы на цяперашні час лічацца недастаткова абгрунтаванымі (так, мовазнаўцы ХІХ ст. адзначаліся пэўнымі нацяжкамі і няправільнымі этымалогіямі ў пошуку роднасці між іберскай і басконскай мовай). Пазней паўстала гіпотэза аб роднасці баскаў з аквітанамі (неіндаеўрапейскім насельніцтвам поўдня Францыі пачатку н.э.), якая ў некаторай ступені пацвярджаецца дзякуючы некаторай этымалагічнай сувязі між зафіксаванымі аквітанскімі імёнамі і сучаснымі лексемамі басконскай мовы. Сярод савецкіх мовазнаўца была папулярнай гіпотэза сувязі баскаў з картвельскімі народамі, якая, аднак, моцна крытыкавалася заходнімі даследчыкамі. У параўнальна нядаўнія часы пэўныя штуршкі атрымалі гіпотэза васконскага субстрату (згодна з якой баскі ўяўляюць сабой рэшткі роднасных даіндаеўрапейскіх этнасаў прыатлантычнага рэгіёна) і сіна-каўказская гіпотэза (пастулюе даўнюю роднасць баскаў з сіна-тыбецкімі, паўночнакаўказскімі, тырэнскімі, хурыта-ўрарцкімі народамі і шэрагам іншых).

Некаторыя гісторыкі адзначаюць у Краіне Баскаў даўнюю прысутнасць індаеўрапейскіх тапонімаў, што, на іх думку, можа сведчыць на карысць позняй міграцыі баскаў у гэты рэгіён.

У дагістарычныя поры продкі баскаў былі шырока распаўсюджаныя ў заходняй Еўропе, засяляючы тэрыторыі Іспаніі (іберыйцы), Францыі (аквітаны) і паўднёвую Бельгію. Пасля былі выцеснены кельтамі.

Да X ст. краіна баскаў разам з правінцыяй Навара утварала Каралеўства Навара, якое ў наступстве ўвайшло ў склад Іспаніі. Да сярэдзіны XIX ст. баскі карысталіся адмысловымі правамі і мелі некаторую аўтаномію ў дачыненні іспанскай кароны.

За ўсю сваю гісторыю ў баскаў толькі аднойчы была ўласная дзяржава. Падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі баскі ў кастрычніку 1936 абвясцілі рэспубліку Эўскадзі, якая аднак ужо ў чэрвені 1937 перастала існаваць.

У канцы эпохі дыктатуры Франсіска Франка утварылася падпольная басконская арганізацыя Эўскадзі Та Аскатасуна (бел.: Басконія і свабода), вядомай пад скаротам ЭТА. Яе мэтай было вызваленне ад дыктатуры і ўтварэнне незалежнай баскскай дзяржавы. Для гэтага яна выкарыстала тактыку тэрарыстычных актаў, якія яна праводзіла па ўсёй Іспаніі. У якасці аднаго з метадаў фінансавання ЭТА шантаж прадпрымальнікаў і прымус іх да выплаты так званага «рэвалюцыйнага падатку», займалася таксама рабункамі банкаў і выкраданнямі людзей для атрымання выкупу.

Нацыянальная мова — басконская, таксама распаўсюджаныя іспанская мова (асабліва ў Навары) і французская (у сумежных частках Францыі) мовы. Баскі з'яўляецца адзіным заходнееўрапейскі народам, які не размаўляе на мове індаеўрапейскай групы. Басконская мова лічыцца ізаляванай мовай, бо ў лінгвістаў дагэтуль не атрымалася выявіць аніводнай сур'ёзнай сувязі басконскай мовы з іншымі мовамі.

Зыходзячы з праблемы паходжання баскаў, сярод лінгвістаў здаўна прадпрымаюцца спробы па выяўленні генетычных сувязяў басконскай мовы з іншымі. Першай падобнай гіпотэзай стала спроба выяўлення сувязі між басконскай і ібергскай мовай (мова ібераў — аднаго з даіндаеўрапейскага насельніцтва Іспаніі), якая, аднак, пазней стала крытыкавацца за нацяжкі пры пошуку агульнай этымалогіі. Пазней ставіліся спробы выявіць роднасныя сувязі мовы з картвельскімі мовамі (была асабліва папулярнай сярод савецкіх мовазнаўцаў, моцна крытыкавалася заходнімі басколагамі). Найбольш прадстаўнічымі сучаснымі гіпотэзамі з'яўляюцца гіпотэзы роднасці басконскай мовы з аквітанскай мовай (неідэнтыфікаванай мовай поўдня Францыі пачатку н.э.) або сіна-каўказскімі (аб'ядноўвае басконскую, паўночнакаўказскую, сіна-тыбецкія, тырэнскія, гурыта-ўрарцкія, енісейскія мовы, мовы на-дэнэ і мову бурушаскі, але і само гэта аб'яднанне з'яўляецца дыскусійным). Пэўнай падтрымкай сярод заходніх басколагаў карыстаецца гіпотэза васконскага субстрату (гл. вышэй), якая грунтуецца на еўрапейскай гідраніміі. Лексіка і марфалагічны лад мовы рэзка адрозніваюцца ад усіх моў Еўропы.

На грунце басконскай мовы ўзнікла крэольская мова эрамінчэла — мова цыганоў Краіны Баскаў.

Пісьмовая мова на аснове лацініцы, разам з іспанскай з'яўляецца афіцыйнай мовай Краіны Баскаў і Навары.

Колькасць баскаў у 2006 годзе ў Іспаніі ацэньвалася ў 700,000 — 1,000,000 чалавек, з якіх, аднак, толькі траціна валодае баскскай мовай, яшчэ 200,000 — 400,000 баскаў жыве ў Францыі, і каля чверці мільёна — у краінах Лацінскай Амерыкі. Такім чынам агульная колькасць баскаў у свеце — 1,2 — 1,7 млн чалавек.

Развітыя архаічныя віды спорту: «Эстрападак» — спаборніцтвы па веславанні, дзе каманды па 13 чалавек выступаюць на хуткасных лодках з нерухома замацаванымі сядзеннямі.

«Айсколарыак» — гэта дрывасекі, якія ў шалёным тэмпе стараюцца раскалоць камлюк або ствол дрэва хутчэй супернікаў.

Грузы або камяні вагай да 300 кг адрываюць ад зямлі асілкамі, якія па знешнім выглядзе часцяком нагадваюць японскіх барцоў сумо.

На сельскіх святах наймацнейшыя часта наладжваюць мнагаборства па эры кіролак (бел.: сельскі спорт), калі ўдзельнікі спаборнічаюць, хто далей працягне два 50-кілаграмовых грузы, хто хутчэй прабяжыць з мяшком пяску вагай 80 кг на плячах і хто хутчэй працуе касой.

Пелота, найвядомейшы баскскі від спорту і правобраз сучаснага сквошу, нават дэманстраваўся на Алімпіядзе 1992 г.

• Жан Ануй, драматург
• Жазэ ды Аншыета, святы Рымска-Каталіцкага касцёла
• Піа Бароха, іспанскі пісьменнік
• Сімон Балівар, барацьбіт за незалежнасць краін Паўднёвай Амерыкі
• Андрэ Дасары, оперны спявак і шансанье
• Хуан Хасэ Ібарэтчэ, прэм'ер-міністр Краіны баскаў, прыхільнік незалежнасці ад Іспаніі
• Далорэс Ібаруры, іспанская рэвалюцыянерка
• Рубен Ібаруры, герой Савецкага Саюза, сын Далорэс Ібаруры
• Мішэль Камдэсю, фінансіст, дырэктар-распарадчык Міжнароднага валютнага фонду
• Ігнацій Лаёла, заснавальнік ордэна езуітаў
• Марыс Равель, кампазітар
• Пабла Сарасатэ, кампазітар
• Хуан Себасцьян Элькана, мараплавец, які завяршыў экспедыцыю Магелана
• Мігель дэ Унамуна, іспанскі філосаф, пісьменнік, грамадскі дзеяч
• Каралі Навары
• П’ер Эрыгон — матэматык

• Баскская нацыяналістычная партыя
• Басконія