Ірга

Ірга
Ірга круглалістая (Amelanchier ovalis) — тыпавы від роду. Парастак, лісце і плады
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Ірга
Міжнародная навуковая назва
Amelanchier Medik., 1789
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25108 NCBI   23139 EOL   29970 GRIN   g:509 IPNI   33638-1 FW   157340

Ірга́^[3] (Amelanchier) — род раслін трыбы Яблыневыя (Maleae) сямейства Ружавыя (Rosaceae), лістападны хмызняк ці невялікае дрэва.

Навуковая назва роду, Amelanchier, відаць, утворана ад правансальскага слова amelanche, якое «паказвае на мядовы смак пладоў»^[4]. На думку М. М. Кадэна і Н. М. Цярэнцьевай, amelanchier (чытаецца амелянчыер) — гэта правансальская назва расліны, паходзіць ад amelanche — назвы пладоў аднаго з відаў роду (Amelanchier ovalis Medik.). Слову прыпісваецца кельцкае паходжанне^[5].

Батанічная ілюстрацыя Якаба Штурма з кнігі «Deutschlands Flora in Abbildungen», 1796

Лісце простае, круглявае або авальнае, на хвосціках, дробна- ці буйназубчатыя па краі, зверху цёмна-зялёныя, знізу бледна-зялёныя, восенню жоўта-чырвоныя або цёмна-чырвоныя.

Кветкі шматлікія, белыя або крэмавыя, сабраныя ў шчыткападобныя пэндзлі на канцах парасткаў. Завязь ніжняя. Песцік адзін. Асабліва багатае квіценне і плоданашэнне бывае на верхавінных парастках мінулага года.

Плод — яблык, сінявата-чорны або чырванавата-фіялетавы, з шызым налётам, дыяметрам да 10 мм, ядомае, салодкае, у сярэдняй паласе Расіі спее ў ліпені — жніўні.

Плады ўтрымліваюць да 12 % цукараў, каля 1 % кіслот, 0,5 % дубільных рэчываў, каля 40 мг% аскарбінавай кіслаты, карацін, фарбавальныя рэчывы.

Вядома 19^[6] відаў роду, якія растуць ва ўмераным поясе Паўночнага паўшар'я: Паўночная Амерыка, Паўночная Афрыка, Цэнтральная і Паўднёвая Еўропа, Каўказ, Крым, Японія, і некалькі гібрыдных формаў.

Лёгка прыстасоўваючыся да ўмоў, шырока разыходзіцца па свеце, у тым ліку і ў Расіі. Нярэдка сустракаецца здзічэлым. Насенне распаўсюджваецца птушкамі.

На тэрыторыі Беларусі часцей за ўсё сустракаюцца ірга круглалістая (Amelanchier ovalis), ірга каласістая (Amelanchier spicata) і радзей ірга канадская (Amelanchier canadensis)^[7].

У родзе Ирга больш 10 відаў^[8]

• Amelanchier amelanchier (L.) H.Karst.
• Amelanchier arborea (F.Michx.) Fernald
  • Amelanchier arborea subsp. laevis (Wiegand) S.M.McKay ex P.Landry [syn. Amelanchier laevis Wiegand]
• Amelanchier asiatica (Siebold & Zucc.) Endl. ex Walp.
• Amelanchier bartramiana (Tausch) M.Roem.
• Amelanchier denticulata (Kunth) K.Koch
• Amelanchier gaspensis (Wiegand) Fernald & Weath.
• Amelanchier grandiflora (Wiegand) Wiegand
• Amelanchier integrifolia Boiss. & Hohen.
• Amelanchier lucida (Fernald) Fernald
• Amelanchier oblongifolia (Torr. & A.Gray) M.Roem.
• Amelanchier oreophila A.Nelson
• Amelanchier ovalis Medik. typus — Ірга круглалістая, ці Ірга авалалістая^[9]
• Amelanchier sanguinea (Pursh) DC.
  • Amelanchier sanguinea var. alnifolia (Nutt.) P.Landry [syn. Amelanchier alnifolia (Nutt.) Nutt. ex M.Roem.]
• Amelanchier sinica (C.K.Schneid.) Chun

• ×Amelasorbus (= Sorbus × Amelanchier)

Багатае квіценне, дэкаратыўныя плады, вытанчаная восеньская афарбоўка лісця, непатрабавальнасць да глеб, засухаўстойлівасць, скараплоднасць, хуткі рост, зімаўстойлівасць, штогадовае плоданашэнне — усё гэта робіць расліну вельмі прывабнай для садоўніка.

Лёгка пераносіць стрыжку, маючы 15-20 і больш роставых парасткаў.

У паўночных раёнах Расіі з'яўляецца адным з надзейных і цягавітых прышчэпаў для карлікавых груш і яблынь.

Плады ўжываюцца ў ежу свежымі, перапрацоўваюцца на варэнне, пасцілу, жэле, віно. Сухія плады — складовая частка кампотаў і кісялёў з сухафруктаў, якая надае ім прыгожую афарбоўку.

Мноства вітаміну Р дазваляе рэкамендаваць плады расліны і сокі з іх пажылым людзям для ўмацавання сценак сасудаў і павышэння іх эластычнасці, папярэджання інфаркту міякарда і варыкознага пашырэння вен. Плады — добры полівітаміны сродак, іх ужываюць для лячэння гіпа- і авітамінозаў. Яны нармалізуюць сон і ўмацоўвае арганізм. Ужыванне настойкі кветак нармалізуе працу сэрца і зніжае крывяны ціск. У народнай медыцыне сок выкарыстоўваецца для паласкання горла пры ангінах, запаленні паражніны рота, адвары кары і лісця — як звязальны і ахінальны сродак. Сок свежых пладоў валодае звязальнымі ўласцівасцямі і выкарыстоўваецца як лячэбны напой пры засмучэннях кішачніка.

• Ірга // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 7. — 604 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0130-3 (т. 7). — С. 316.

• Амеланхиер // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Ирга у «Энциклопедии декоративных садовых растений» (Праверана 3 верасня 2011)
• Ирга Архівавана 16 лютага 2005. на сайце «Усадьба» (Праверана 3 верасня 2011)
• На сайце USDA NRCS (англ.) (Праверана 26 ліпеня 2009)