Kana

An Kana (仮名^?)  iyo an papantig na sistema nin pagsurat kan tataramon na Hapones na parte kan kabilugan na sistemang panurat kan mga Hapones. Harayo ini sa sistemang logograpikong na panitik kan mga Intsik na inaapod naman Na "kanji" (漢字) sa Hapon. Igwang tolong tipo nin suraton na kana: an pakulot na hiragana (ひらがな),  an papanas na katakana (カタカナ), asin an suanoy na paggamit kan kanji na pig'aapod na man’yōgana (万葉仮名) pinaghalean kan duwang naenot na naitaram na panurat. An Hentaigana (変体仮名, "iba pan kana") an mga makahistoriyang tipo kan mga makabagóng hiragana. Sa makabagong tataramon na Hapones, an hiragana asin katakana an duwang sakto na magkatambal na panurat na nagtutugma sa kada saro (magkaibang mga letra para sa sasarong pantig o tanog).

An Katakana na pigdagdagan nin iba pan mga letra, piggagamit sa pagsurat tataramon na Ainu. An Kana ginamit man kadto para sa tataramon na Taiwanes bilan batayang letra (furigana) para sa mga panitik kan Intsik kadtong panahon nin panggogobyerno kan mga Hapon sa Taywan.

Minatugma an kada letra sa kana sa sarong pantig kan tataramon na Hapones. Pirmi ining katanog-patanog arog kan "ka", "ki" asbp., o bilan solong patanog arog kan a, i, u, e, asin o puwera sa nagsosolong solong letra na "n". 

An kaenot-enotang kana piggagamit na man'yōgana, saróng lupon nin kanji na piggagamit para sa saindang tanog, imbes na boot sabihon kaini. Arog ini kan paggamit ngunyan sa mga panitik nin Intsik na piggagamit tanganing isurat an mga taramon na banyaga. An Man'yōshū (万葉集) na saróng antolohiya nin mga rawit-dawit na pigbuo kadtong 759 na pigsusurat gamit an sinaenot na panurat kaini. Nabuo an Hiragana hale sa pakulot na man'yogana, samantalang nabuo naman an katakana gikan sa mga parte kan mga letra nin man'yogana na piggagamit bilan pambaybay o sa pagtatao nin paliwanag sa mga sutrang Buddhista. Nabuo an hiragana para sa marikas na pagsurat samantalang nabuo naman an katakana para maisurat nin sararadit.

Segun sa tradisyon kan mga Hapon, naimbento an Kana kan pading Buddisto na si Kūkai kadtong ika-9 na siglo. Sigurado na si Kūkai an nagdara sa Hapon kan sistemang panurat na Siddham gikan sa Tsina kan 806; an saiyang interes sa banal na aspeto kan pagsurat asin pagtataram an nagtulod saiya sa kaisipang na mas maray na isurat an tataramon na Hapones gamit an saróng alibatang sosog sa pantig imbes na boot sabihon arog kan paggagamit sa kanji kadtong mga panahong kato. Minasalming an makabagong pagkaka-ayos kan kana sa sistemang panurat na Siddham, alagad minasunod an tradisyonal na pagkakaayos na "iroha" sa saróng rawit-dawit na naggagamit nin kada saróng kana nin saróng beses lang.

An kana na piggagamit ngunyan pigsa-kodigo kadtong 1900, asin an mga obhetibo sa paggamit naman kan 1946.^[2]

Pig'ayos an mga minasunod gamit an batayang gojūon. An a, i, u, e, o (pababa, enot na raya), asin an ka, ki, ku, ke, ko (pababa, ikaduwang raya) pagkatapos asbp. Igwang sadiring raya an letra na n. An markang asterisk para sa mga dae na piggagamit na tambalan nin letra.

• Mayong kana para sa ye at yi, ta an minatugma na pantig, bako talaga katutubo sa tataramon na Hapones. Miski na igwa na kaitong kana para sa "wu", amay na nawara an sirbi kaini ta dae man ini katutubo sa tataramon asin mayo man ini sa unicode. An pantig na [je], pigtutubodan na igwa sa pre-Klasikal na Hapones, malaman kadtong bago mahaman an kana. Ngunyan pigsusurat ini gamit an kanji na 江 para sa pagsurat kan mga suanoy na teksto. Igwa man na sinaenot na hiragana na  we/ye, ゑ. Sa mga suminunod na panahon, an pantig na we padiit-diit na nagin [jɛ], arog kan mahihiling sa mga suraton kan mga Europeo kadtong ika-17 siglo. Alagad padiit-diit, ini pig'iba na sa patinig na "e" asin opisyalmente nang pighale sa pagbaybay kadtong 1946. Sa makabagong pagbabaybay, kun kinakaipuhan, pigsusurat ini gamit an いぇ (イェ);^{[citation needed]} alagad bihira an arog kaining estilo asin mayo sa pamantayan.
• Miski na mayo na sa opisyalmenteng pagbabaybay sa Hapones an wi asin we, an mga ini minsan nan pigsusurat bilan ウヰスキー para sa ingles na whisky asin ヱビス para sa Yebisu, sarong brand nin serbesa. An Hiragana na wi asin we piggagamit pa man sa pirang sistemang pagsurat kan tataramon na Okinawan. Permihang piggagamit an katakana na wi asin we sa tataramon Na Ainu.
• Pigpapanatili lang An wo bilan sarong tagapag-ugnay sa mga tataramon na karaniwang pigsusurat sa hiragana.
• An si, ti, tu, hu, wi asin we karaniwang sinusurat gamit sa Ingles bilan shi, chi, tsu, fu, i asin e na katumbas kan papano ini pigsasayod ngunyan.

An mga pantanog na nagpupuon sa mga katanog na [g], [z], [d] asin [b] pigbabaybay sa kana puon sa mga letra na k, s, t asin h na nilagan nin "dakuten". An mga pantig na nagpupuon sa "p" pigbabaybay gamit an letra para sa "h" na nilagan nin "handakuten".

• An zi, di, asin du karaniwang pigsusurat sa Ingles bilan ji, ji, asin. zu katumbas kan ku pano ito pigsasayod ngunyan.
• An [va], [vi], [vu], [ve] asin [vo] pigsusurat gamit an mga letra para sa  バ[ba], ビ[bi], ブ[bu], ベ[be] asin ボ[bo] ning mayong ano pa mang pagbabágo. Minsan, piggagamit man an  ヴァ, ヴィ, ヴ, ヴェ, ヴォ. Patanid: An ヴ mayong katumbas na Hiragana. My

An mga pantig na nagpupuon sa mga katanog na pigsasayod gamit an ngala-ngala an pigbabaybay gamit an pitong katanog na kana poon sa raya na "i" kasunod an sararadit na letra para sa "ya", "yu" asin "yo". An mga digrapho na ini pig'aapod na yōon.

• Mayong digrapo para sa mga semivowel na y asin w.
• An mga digrapo karaniwang pigbabaybay gamit an 3 letra nin dae pigsulat an "i".Halimbawa, an きゃ pigbabaybay sa Ingles bilan kya.
• An si+y* asin ti+y* karaniwang binabaybay na sh* at ch* sa halip na sy* at ty*. Halimbawa, ang しゃ ay binabaybay bilang sha.
• Sa Suanoy na Hapones, pwede man an mga digrapo na isurat gamit an w-kana. Miski na dae na ini piggagamit sa modernong tataramon na Hapones, piggagamit palanggad an mga digrapo na くゎ (/kwa/) asin くゐ/くうぃ(/kwi/) sa pirang ortograpiyang Okinawan. Bilan kadagdagan, pwede man gamiton an kana na え sa tataramon na Okinawan para maisurat an digrapo na くぇ, na minasimbolo naman sa tanog na /kwe/.

An pagkakaiba kan gamit sa hiragana asin katakana iyo an batay sa dibuho kaini. Karaniwang piggagamit an hiragana sa pan'oro-aldaw habang sa mga piling pagkakataon piggagamit an katakana. Piggagamit an hiragana sa pagsurat kan mga katutubong tataramong Hapones na mayong katumbas na kanji (o 'tong mga katagang dae na piggagamit o masakiton isurat an katumbas na kanji) asin sa mga elementong pambalanghayan. .

Ngunyan, karaniwang piggagamit an katakana sa pagsurat kan mga tataramong banyaga na mayong katumbas na kanji, iyo man an mga pangaran kan mga dayuhang tawo asin lugar. Piggagamit man an katakana para isurat an mga kataga o taramon na onomatopoeia asin mga taramon na pandamdam, mga taramong teknikal, transkripsyon kan mga kanji asin pangaran kan mga kompanya.

Pwede man an kana na isurat sa saditon kaining porma sa ibabaw o kataid kan mga kanji na daing gayong bisto tanganing higit na madaling mabasa; furigana an apod digdi. Karaniwang nahihiling an furigana sa mga libro na pan'aki o mga librong pan-adal. An mga literatura para sa mga aking dae pa gayong aram an kanji, pwedeng dae na ini gamiton asin isurat an basa kan kanji sa mismong kataid kaini na nakaraya sa parehas na linya. Halimbawa, 今日（こんにち o sa romanisayon:konnichi) , imbes isurat an こんにち nin sararadit sa ibabaw kan 今日.

An kana an batayan kan pagkukumparar sa tataramon na Hapones. Sinda pinagsusunod sunod gamit an gojūon (あ い う え お … わ を ん), alagad an pagkakasunod-sunod na gamit an iroha (い ろ は に ほ へ と … せ す (ん)) an piggagamit minsan pag nagtatala. An mga talahulugan nagkakaiba sa pagkakasunod-sunod kan mga tanog na halaba o halípot, sa sadit na tsu asin sa mga kudlit. Tibaad dae naggagamit nin espasyo sa tanga kan mga taramon an tataramon na Hapones, (apwera na lang sa mga pan'aking literatura) mayóng pagkukumparar na gamit an saróng bilog na taramon, an gabos nin pagkukumparar iyo an sa paagi kan mga kana.

An sakop kan hiragana sa Unicode iyo an U+3040 ... U+309F, asin an sakop naman kan katakana iyo an U+30A0 ... U+30FF. An mga piggagamit na letrang (wi asin we) igwa man sadiring mga punto nin kodigo.

Sarong saringsing an artikulong ini. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.