Afrika dilləri
Afrika dilləri — dünyada ən geniş dil müxtəlifliyinə malik qitələrdən biri. Afrikada təxminən 1500-2000 dil danışılır və bu dillər dörd əsas dil ailəsinə aid edilir: Afro-Asiya, Niger-Konqo, Nil-Sahara və Koisan. Bu dillər müxtəlif fonetik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir və hər biri müəyyən etnik qrupların mədəniyyətini, ənənələrini və dünyagörüşünü əks etdirir. Afrikanın dil xəritəsi, həm müxtəlifliyin, həm də qitədəki mədəni zənginliyin bir göstəricisidir.[1]
Afrika dillərinin böyük dil ailələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Afro-Asiya Dilləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu dillər Şimali Afrika, Afrikanın şərqi, həmçinin Orta Şərqdə yayılmışdır. Əsas dilləri Ərəb, Amhar dili, Somali, Berber dilləri, Hausadır.[2] Afro-Asiya dil ailəsi Şimali Afrikada və Orta Şərqdə geniş yayılıb. Bu dil ailəsinin ən böyük dili Ərəbcədir ki, bu da bir çox ləhcələri ilə birlikdə geniş coğrafiyada istifadə olunur. Digər mühüm dillərdən biri olan Amhar dili Efiopiyanın rəsmi dilidir. Berber dilləri əsasən Əlcəzair, Mərakeş və digər Şimali Afrika ölkələrində danışılır.
Niger-Konqo Dilləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qərbi, Mərkəzi və Cənubi Afrikada yayılmışdır. Əsas dilləri Suaxili, Yoruba, Zulu, İqbo, Şona. Niger-Konqo dil ailəsi dünyanın ən böyük dil ailələrindən biridir və təxminən 500 milyondan çox danışanı var. Bu dil ailəsinin ən geniş yayılmış dili Swahili-dir və o, Tanzaniya, Keniya, Uqanda və digər Şərqi Afrika ölkələrində ünsiyyət dili olaraq istifadə olunur. Yoruba və İqbo isə Nigeriyada geniş yayılmış dillərdir. Niger-Konqo dillərinin çoxunda cins, qrammatik şəkilçilər və mürəkkəb fonoloji sistemlər mövcuddur.[3][4]
Nil-Sahara Dilləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Şimali-Şərqi Afrikada, Çad, Sudan, Uqanda və Mərkəzi Afrika Respublikasında yayılıb. Əsas dilləri Kanuri, Dinka, Luo, Nubian dilləridir. Nil-Sahara dil ailəsinə aid olan dillər qrammatik və fonetik baxımdan çoxşaxəli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu dil ailəsi çox sayda danışanı olmasa da, Afrika dil müxtəlifliyinə əhəmiyyətli töhfə verir. Məsələn, Dinka və Luo dilləri Sudan və Uqandada danışılır və bu dillər danışanların kimliklərini əks etdirir.[5]
Koisan Dilləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əsasən Cənubi Afrikanın Namibiya, Botsvana və Anqola ərazilərində yayılıb. Əsas dilləri San, Nama, Kung. Koisan dilləri klik səsləri ilə məşhurdur. Bu səslər dilin fərqli fonetik xüsusiyyətlərini göstərir və dillərə unikallıq qatır. Koisan dilləri kiçik icmalar arasında danışılır və bir çoxu nəsli kəsilmə təhlükəsi altındadır.[6]
Afrika dillərinin cəmiyyətdəki rolu və əhəmiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Afrikada dillər yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də mədəniyyətin qoruyucusu, ənənələrin daşıyıcısı və sosial münasibətlərin qurucusudur. Hər bir dil, həmin dili danışan insanların həyat tərzini, inanclarını və gündəlik həyatını əks etdirir. Məsələn, Suaxili dili Şərqi Afrikada "lingua franca" kimi istifadə olunur və bir çox ölkədə müxtəlif etnik qruplar arasında ünsiyyəti təmin edir. Afrika dilləri xalq nağıllarının, əfsanələrin və dini inancların nəsildən-nəslə ötürülməsində əsas vasitədir.
Afrika dillərinin müasir vəziyyəti və təhlükə altında olan dillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Afrikada bəzi dillər milyonlarla danışana sahib olsa da, bir çoxu nəsli kəsilmə təhlükəsi ilə üzləşir. Əsasən kiçik icmaların danışdığı dillər şəhərləşmə, qloballaşma və dominant dillərin (məsələn, İngilis, Fransız və Ərəb dillərinin) təsiri altında itmə təhlükəsi ilə üz-üzədir. UNESCO və digər təşkilatlar bu dillərin qorunması üçün tədbirlər görür və bəzi Afrika ölkələri öz yerli dillərini qorumaq üçün təhsil və mediada onlara daha çox yer ayırmağa çalışır.
Afrika dillərinin qorunması və tədqiqi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Afrika dillərinin qorunması və inkişafı üçün müxtəlif layihələr həyata keçirilir. Bu dillərin yazılı formalarının yaradılması, dil tədris proqramlarının hazırlanması və rəqəmsal platformalarda istifadəsinin genişləndirilməsi kimi təşəbbüslər bu sahədə əhəmiyyətlidir. Bir çox dilçi alim Afrika dillərinin fonologiyası, morfologiyası və sintaksisi üzərində tədqiqatlar aparır və bu dillərin qrammatik quruluşunu öyrənir.[7]
Afrika dillərinin mədəni və tarixi dəyəri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Afrika dilləri qitənin mədəni zənginliyinin və tarixi irsinin qoruyucusudur. Bu dillər vasitəsilə insanlar öz mədəniyyətlərini, inanclarını və adətlərini ifadə edir, qoruyur və nəsildən-nəslə ötürürlər. Məsələn, Yoruba dili vasitəsilə qədim Afrikanın mifologiyası, ənənələri və mənəvi dəyərləri qorunur. Həmçinin, Afrikanın müxtəlif dillərində yazılmış ədəbiyyat, poeziya və folklor Afrikanın qədim biliklərini günümüzə çatdırır. Afrika dilləri, qitənin sosial, mədəni və tarixi kimliyini əks etdirən dərin bir dəyərə malikdir. Müxtəlif Afrika dillərinin qorunması, onların gələcək nəsillərə ötürülməsi və dünya mədəni irsindəki mövqeyinin möhkəmləndirilməsi üçün cəhdlər davam edir. Bu dillər, Afrikanın zəngin mədəni müxtəlifliyini yaşatmaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün çox mühüm vasitə olaraq qalmaqdadır.[8]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Epstein, Edmund L.; Kole, Robert, redaktorlar Afrika ədəbiyyatının dili. Afrika Dünya Mətbuatı. 1998. səh. ix. ISBN 0-86543-534-0. İstifadə tarixi: 2011-06-23.
Afrika dil baxımından inanılmaz dərəcədə zəngindir - bəzi hesablamalara görə 3000-dən çox yerli dil və bir çox kreollar, pidginlər və lingua francas.
- ↑ "Nigeriya üçün etnoloq hesabatı". Dünyanın etnoloq dilləri.
- ↑ Oluwole, Victor. "Afrikadakı bütün ingilisdilli ölkələrin hərtərəfli siyahısı". Business Insider Africa (ingilis). 2021-09-12. İstifadə tarixi: 2023-09-02.
- ↑ Stein-Smith, Kathleen. "Afrika və fransız dili birlikdə qlobal əhəmiyyətə malikdir". The Conversation (ingilis). 2022-03-17. İstifadə tarixi: 2023-09-02.
- ↑ Yates, Y. "Neçə insan portuqal dilində danışır və harada danışılır?". Babbel Magazine (ingilis). İstifadə tarixi: 2023-09-02.
- ↑ "Afrika İttifaqı Zirvəsi 2006: Xartum, Sudan". Cənubi Afrika Regional Yoxsulluq Şəbəkəsi. 2006-05-30 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Bender, M. Lionel. "Ehred və Posnanskinin icmalı, Afrika tarixinin arxeoloji və linqvistik yenidən qurulması". Language. Linguistic Society of America. 61 (3–4). 1985: 695. doi:10.2307/414395. JSTOR 414395. İstifadə tarixi: 31 January 2017.
- ↑ Ehret, Christopher. Dil və Tarix // Heine, Bernd; Nurse, Derek (redaktorlar ). Afrika Dilləri: Giriş. Cambridge: Cambridge University Press. 2000. səh. 290. ISBN 0-521-66629-5. İstifadə tarixi: 12 March 2018.