Yodu

Teluriu ← Yodu → Xenón
53 I
Tabla completa • Tabla enantada
Gris violáceo (Sólidu) Violeta (Gas) Violeta (en disolvente apolar), naranxa (en disolvente polar, formando poliyoduros).
Información xeneral
Nome, símbolu, númberu	Yodu, I, 53
Serie química	Halóxenos
Grupu, periodu, bloque	17, 5, p
Masa atómica	126,90447 u
Configuración electrónica	[Kr]4d105s25p5
Electrones per nivel	2, 8, 18, 18, 7 (imaxe)
Propiedaes atómiques
Radiu mediu	140 pm
Electronegatividá	2,66 (Pauling)
Radiu atómicu (calc)	115 pm (Radiu de Bohr)
Radiu covalente	133 pm
Radiu de van der Waals	198 pm
Estáu(aos) d'oxidación	-1, 1, 3, 5, 7
Óxidu	Ácidu fuerte
1ª enerxía d'ionización	1008,4 kJ/mol
2ª enerxía d'ionización	1845,9 kJ/mol
3ª enerxía d'ionización	3180 kJ/mol
Propiedaes físiques
Estáu ordinariu	Sólidu
Densidá	4930 kg/m³
Puntu de fusión	355,95 K (83 °C)
Puntu de bullidura	457,4 K (184 °C)
Entalpía de vaporización	20,752 kJ/mol
Entalpía de fusión	7,824 kJ/mol
Varios
Estructura cristalina	Ortorrómbica
Nᵘ CAS	7553-56-2
Nᵘ EINECS	231-442-4
Calor específica	145 J/(K·kg)
Conductividá llétrica	8,0 × 10-8 S/m
Conductividá térmica	0,449 W/(m·K)
Isótopos más estables
Artículu principal: Isótopos del yodu
iso AN Periodu MD Ed PD MeV 127I 100 % Estable con 74 neutrones 129I Sintéticu 1,57 × 10⁷ a ß- 0,194 129Xe 131I Sintéticu 8,02070 d ß- 0,971 131Xe
Valores nel SI y condiciones normales de presión y temperatura, sacante que se diga lo contrario.
[editar datos en Wikidata]

El yodu^[1] ye un elementu químicu de númberu atómicu 53 allugáu nel grupu de los halóxenos (grupu 17) de la tabla periódica. El so símbolu ye I (del griegu ιώδης, iodes, "violeta").

Esti elementu pue atopase en forma molecular como yodu diatómico.

Ye un oligoelementu y emplégase principalmente en medicina, fotografía y como colorante. Químicamente, el yodu ye l'halóxenu menos reactivu y electronegativu. Como con tolos otros halóxenos (miembros del Grupu 17 na tabla periódica), el yodu forma molécules diatómiques y per aciu d'ello forma'l diyodu, de fórmula molecular I₂.

Al igual que tolos halóxenos, forma un gran númberu de molécules con otros elementos, pero ye'l menos reactivu de los elementos del grupu, y tien ciertes carauterístiques metáliques. Puede presentar diversos estaos d'oxidación: −1, +1, +3, +5, +7. Reacciona col mercuriu y l'azufre.

El yodu ye l'halóxenu menos abondosu, presentándose na corteya terrestre con una concentración de 0,14 ppm, mentes que na agua de mar la so abondanza ye de 0,052 ppm.

El yodu obtiénse a partir de los yoduros, I^-, presentes na agua de mar y n'algues, o en forma de yodatos, IO₃^- a partir de los nitratos del salitre (dixebrándolos primeramente d'estos). El primer métodu pa la separación del yodu del salitre foi escubiertu pol chilenu Pedro Gamboni, na so oficina salitrera Sebastopol, allugada na Rexón de Tarapacá.

• Nel casu de partir de yodatos, una parte d'estos redúcense a yoduros, y los yoduros obteníos fáense reaicionar col restu de yodatos, obteniédose yodu:

IO₃^- + 5I^- + 6H⁺ → 3I₂ + 3H₂O

• Cuando se parte de yoduros, estos oxídense con cloru y el yodu obteníu dixébrase per aciu de filtración. Pue purificase reduciéndolo y faciéndolo oxidase con cloru.

2I^- + Cl₂ → I₂ + 2Cl^-

El yodu puede preparase de forma ultrapura faciendo reaicionar yoduro de potasiu, KI, con sulfatu de cobre, CuSO₄.

Compuestos

• El yodu diatómicu (I₂) nuna disolución de yoduru (I^-) forma poliyoduros como'l triyoduru, I₃^-, o'l pentayoduru, I₅^-. Tamién forma compuestos con otros haluros, por exemplu'l IF₈^-.
• En disolución aguosa pue presentar distintos estaos d'oxidación. Los más representativos son el -1, colos yoduros, el +5 formando yodatos, y el +7, peryodatos (oxidante fuerte).
• El yoduru d'hidróxenu (HI), pue llograse por síntesis direuta con yodu molecular y hidróxenu molecular, o bien con yodu molecular y un reductor.
• Los yodatos (IO₃^- puen llograse a partir de yodu molecular con un oxidante fuerte).
• Dellos yoduros de metales puen obtenese por síntesis direuta, por exemplu:

Fe + I₂ → FeI₂

Y a partir d'esti puen llograse otros por sustitución.

Isótopos

Hai 37 isótopos de yodu, pero solo l'I-127 ye estable. El radioisótopu artificial yodu-131 (un emisor beta y gamma) con un periodu de semidesintegración de 8 díes emplegóse nel tratamientu del cáncer y otres patoloxíes de la glándula tiroidea.^[2] El yodu-129 (con un periodu de semidesintegración d'unos 16 millones d'años) pue producise a partir del xenón-129 na atmósfera terrestre, o tamién al traviés de la escayencia del uraniu-238. Como l'uraniu-238 se produz en delles actividaes rellacionaes cola enerxía nuclear, la so presencia (la rellación ¹²⁹I/I) pue indicar la mena d'actividá desenvuelta nun determináu llugar. Por esta razón, el yodu-129 emplégase nos estudios d'agua de lluvia nel siguimientu del accidente de Chernóbil. Tamién s'emplegó como trazador na agua superficial y como indicador de la dispersión de residuos nel mediu ambiente. Otres aplicaciones puen tar torgaes pola producción de yodu-129 na litosfera al traviés d'un númberu de mecanismos d'escayencia.

En munchos aspeutos el yodu-129 ye aseneyáu al cloru-36. Ye un halóxenu soluble, rellativamente non reactivu, esiste sobre manera como anión non solvatáu, y produzse por reaiciones in situ termonucleares y cosmoxéniques. N'estudios hidrolóxicos, les concentraciones de yodu-129 danse xeneralmente como la rellación de yodu-129 frente al yodu total (práuticamente too yodu-127). Como nel casu de la rellación ³⁶Cl/Cl, les rellaciones ¹²⁹I/I na naturaleza son bastante pequeñes, 10^-14 a 10−10 (el picu termonuclear de ¹²⁹I/I nes décades 1960 y 1970 algamó unos valores de 10^-7). El yodu-129 estrémase del cloru-36 en que'l so periodu de semidesintegración ye mayor (16 frente a 0,3 millones d'años), ye altamente biofílicu y alcuéntrase en múltiples formes ióniques (xeneralmente I^- y yodatos) que tienen distintu comportamientu químicu.

El yodu ye un elementu químicu esencial. La glándula tiroides fabrica les hormones tiroxina y triyodotironina, que contienen yodu. El déficit en yodu produz papu y mixedema.

Les hormones tiroidees xueguen un papel bien básicu na bioloxía, actuando sobre la trescripción xenética pa regular la tasa metabólica basal. El defectu total d'hormones tiroidees pue amenorgar la tasa metabólica basal hasta un 50%, mentes que na producción escesiva d'hormones tiroidees puen aumentar el metabolismu basal hasta un 100%. La T4 actúa como un precursor de la T3, que ye (con delles esceiciones menores) la hormona biolóxicamente activa. L'aición de les hormones mentaes ye indispensable pal crecimientu y maduración del sistema nerviosu central na etapa prenatal y los primeros años de vida del ser humanu, amás del so crecimientu y desenvolvimientu somáticu ulterior.

Nel casu de que se produza déficit de yodu na infancia pue orixinase'l cretinismu, onde se produz un retrasu mental y físicu. Ye requerío como elementu traza pa los más de los organismos vivientes.

L'Alministración d'Alimentos y Melecines d'Estaos Xuníos (FDA) encamienta 150 microgramos de yodu per día tantu pa homes como muyeres. Esto ye necesario pa la producción propia d'hormones tiroidees. Les fontes naturales de yodu inclúin productos del mar, como les algues y dellos pexes, arriendes de plantes que crecen en suelos ricos en yodu.^[3][4] Una de les algues más riques en yodu ye l'alga parda, mentes que'l bacaláu, la llubina, l'abadexu y la perca de mar son ricos nesti mineral.^[4] El sal pal consumu diariu ye frecuentemente arriquecida con yodu y conozse como sal yodao.

N'árees onde hai pocu yodu na dieta (alloñaos del mar) el defectu de yodu puede causar hipotiroidismu; los sos síntomes inclúin fatiga estrema, papu, retardu mental, depresión, ganancia de pesu, amenorgamientu del metabolismu basal y amenorgamientu de la temperatura basal (hipotermia). En muyeres embarazaes pue producir albuertos y deformidaes fetales, arriendes de retardu mental posterior nos neños.^[5] Esisten dos enfermedaes causaes pol defectu de yodu severo: el cretinismu y el papu.

• Cretinismu: condición asociada al defectu de yodu. Esisten dos tipos de cretinismu: Cretinismu neurolóxicu, nel que s'observa retardu mental, retardu del crecimientu, rixidez muscular, convulsiones y sordera. Cretinismu mixedematosu: (pue observase en zones africanes), caracterízase por nanismu, pocu desenvolvimientu mental, mixedema y estrabismu.
• Papu: L'ausencia o amenorgamientu d'hormones tiroidees nel sangre conduz a una elevación nos niveles de TSH, qu'estimula al tiroides causando un aumentu na proliferación celular y vascularización, lo que resulta n'agrandamientu de la glándula o hipertrofia llamada Papu.

Pue debese a una alteración inmunolóxica que conduz a una producción escesiva d'hormones tiroidees, que nun dexen el funcionamientu fisiolóxicu de la glándula tiroides, o tamién por un consumu escesivu de yodu al traviés d'alimentos ricos en yodu como les algues o suplementos dietéticos utilizaos pa promover la perda de pesu que son altos en yodu. Los síntomes inclúin: aumentu de la tasa metabólica basal, apetitu voraz, sede, perda de pesu, debilidá xeneral, intolerancia al calor, nerviosismu y problemes cardiacos ente otros.

El yodu ye corroyente, ye necesario tener curiáu cuando se remana yodu yá que'l contautu direutu cola piel pue causar lesiones. El vapor de yodu ye bien irritante pa los güeyos. Al mínimu contautu dar unes dosis de coliriu a los güeyos. Tamién ye peligrosu pa les membranes mucoses. La concentración de yodu nel aire nun tien de sobrepasar 1 mg/m³.^[6] Cuando s'entemez con almoniacu, pue formar triyoduru de nitróxenu (triyodoamina), que ye desaxeradamente sensible y capaz d'españar inesperadamente.

L'Institutu de Neurobioloxía de la UNAM; campus Juriquilla, Querétaro atopó que l'usu de yodu detién el crecimientu de tumores de cáncer de mama y de próstata, polo que de confirmase los sos estudios, dientro de tres años van poder llograr un fármacu qu'evite'l crecimientu d'esos tumores. Consideren que les evidencies n'estudios clínicos y n'análisis n'animales foron esitosos. Sicasí, esclarien que'l yodu nun cura'l cáncer, sinón qu'evita que'l tumor creza más. Señalen que nos países orientales la prevalencia de cáncer ye más baxa que nes naciones occidentales, yá que la so dieta contién alimentos con altu conteníu en yodu, como ye'l casu de les algues marines.

• Diyodu

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Yodu.
• (castellán) ¿Como afeuta'l Yodu la salú? ATSDR en Español - ToxFAQs™: Yodu
• (n'inglés) EnvironmentalChemistry.com - Yodu
• (castellán) Institutu Nacional de Seguridá y Hixene nel Trabayu d'España: Ficha internacional de seguridá química del yodu.
• (n'inglés) WebElements.com - Yodu
• (castellán) El yodu nes dietes vexetarianes y veganes

Elementos químicos

Llistaos

Nome | Símbolu | Númberu atómicu | Masa atómica | Puntu de fusión | Puntu d'ebullición | Densidá

Grupos

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18

Periodos

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7

Series

Alcalinos | Alcalinotérreos | Lantánidos | Actínidos | Metales de transición | Metales del bloque p | Metaloides | Non metales | Halóxenos | Gases nobles

Bloques

bloque s | bloque p | bloque d | bloque f | bloque g