Simboloxía del franquismu

La simboloxía del franquismu ye'l conxuntu de símbolos que s'utilizaron como referente icónicu pa identificar visualmente al réxime franquista y a les persones ya instituciones que s'identificaben con élli, y marcar l'apropiación simbólica de llugares emblemáticos, munchos d'ellos utilizaos como espacios de la memoria. Utilizóse masivamente, siguiendo les modernes téuniques de propaganda pa consiguir una presencia apolmonante en tolos ámbitos públicu y priváu: banderes, escudos, efixes, monumentos, sellos, medayes, insinies, uniformes y distintivos de toes clases. Inclusive los asientos de los tresportes públicos yeren oxetu d'apropiación simbólica pa perpetuar l'alcordanza de la Gloriosa Cruzada: un cartelu qu'indicaba Acutáu pa caballeros tullíos.

L'ausencia de llexitimidá democrática del réxime de Franco impulsó la busca de llexitimidaes alternatives de corte carismáticu, d'acordies col fascismu italianu o'l nazismu alemán, los sos aliaos al empiezu de la Segunda Guerra Mundial. L'ausencia de crítica interna (prohibida la oposición y hábilmente xestionaes pol Xeneralísimu los contrapesos ente les distintes families del réxime), produció dende bien ceo un verdaderu cultu a la personalidá del Caudiellu.

La parafernalia simbólica del franquismu anicióse mientres la Guerra Civil (1936-1939), tres la so esaltación a la xefatura del Estáu, adoptando en bona midida la desenvuelta nos años anteriores por Falanxe Española de les JONS, a la que se sumó la de los tradicionalistes o carlistes, y la mesma del Exércitu (sobremanera de dellos cuerpos particularmente venceyaos a Franco, como la Lexón Española). Ello ye que el partíu únicu creáu por fusión de falanxistes y tradicionalistes (la Falanxe Española Tradicionalista y de les Xuntes d'Ofensiva Nacional Sindicalista, más conocida como Movimientu Nacional) foi dotáu con un uniforme que sumaba a la camisa azul falanxista la boina colorada carlista y los correaxes militares (que yá s'utilizaben con anterioridá marcando'l calter paramilitar de la Falanxe);^[1] tamién incluyía una corbata negra como llutu por José Antonio. Siguió utilizándose mientres tol periodu de la dictadura de Franco.^[2]

A pesar de la retirada de dalgunos d'estos símbolos nos primeros años de la Transición —destacadamente los grandes emblemes de xugu y fleches de la emblemática Casa Sindical (torre de lladriyos construyida n'estilu racionalista frente al Muséu del Prado) y de la sede central del Movimientu na cai Alcalá de Madrid^[3] o el recobramientu del nome de cais (por casu, en Madrid, la Gran Vía, hasta entós Avenida de José Antonio, o'l Paséu de la Castellana, hasta entós Avenida del Xeneralísimu)— munchos d'ellos permanecieron, y en parte la simboloxía franquista sigue presente anguaño, más de trenta años dempués de la muerte de Franco. La llei denominada Llei de Memoria Histórica (aprobada pol Congresu de los Diputaos el 31 d'ochobre de 2007) establez la retirada d'estos símbolos, obligando a les instituciones públiques a ello, y quitando d'ayudes a les instituciones privaes que nun les retiren. Foi oxetu de particular redaición lo referente a los símbolos que puedan afectar a la Ilesia Católica, introduciéndose una salvaguarda por razones relixoses, al par de la que salva a los monumentos con valor artísticu.

Nes xornaes del Pronunciamientu del 17 y 18 de xunetu de 1936, les fuercies militares sulevaes usaron la bandera nacional col escudu d'armes vixente, esto ye, la vixente "tricolor" col escudu de 1869, que yeren los aprobaos pola Constitución española de 1931. Sicasí, los sulevaos llueu alvirtieron nel terrén operacional el tracamundiu que se creaba a la d'estremar les sos unidaes de les del bandu gubernamental, especialmente nos combates aereu y naval. Per otra parte, dientro de la heteroxeneidá de families polítiques del bandu subleváu, los tradicionalistes y requetés en Navarra demandaron dir a los frentes con banderes coloraes y gualdas" o bien, con blanques nes que bordaban aspes coloraes, llamaes de borgoña o de San Andrés, incluyendo una diversidá d'emblemes ente los qu'había un amiestu de simboloxía monarquista y relixosa, esta última particularmente empobinada escontra'l cultu del "Sagráu Corazón". El gobiernu de la Xunta de Defensa Nacional resolvió esta situación en cuanto al capítulu de banderes, pente medies del Decretu de 29 d'agostu de 1936, robláu pol xeneral Miguel Cabanellas Ferrer, que restablecía la bandera colorada y gualda. Curiosamente, nun se fixo referencia nin a les dimensiones nin al escudu, de manera que les fuercies sulevaes emplegaron ensame d'escudos distintos. Pa resolver esta situación, la Xunta completó'l Decretu cola Orde de 13 de setiembre de 1936 roblada pol coronel Federico Montaner, pola que s'establecía que les formes y dimensiones de les banderes de les unidaes del Exércitu fueren les mesmes d'antes de la proclamación de la República y que l'escudu fuera'l republicanu. Finalmente, y en considerando les pretensiones de la entós influyente Falanxe, un nuevu diseñu pal escudu foi formalmente descritu y reguláu pol Decretu nᵘ 470 de 2 de febreru de 1938 robláu pol xeneral Franco.^[5][6]

L'escudu entós representativu del bandu subleváu y de la so ideoloxía, popularizáu como l'escudu de l'águila", sería impuestu al términu del conflictu como escudu nacional d'España vixente, inclusive tres dellos llixeros retoques téunicos aprobaos en 1945, non solamente mientres el periodu del réxime franquista puramente, si non que tamién mientres el periodu de la Transición democrática hasta 1981, magar que con ciertos cambeos de valor simbólicu aprobaes en 1977.

Por espresa voluntá del gobiernu franquista, el diseñu del escudu supunxo una novedá con al respeutive de la tradicional configuración pal escudu nacional dende 1868, momentu a partir del cual, les armes d'España como Estáu dexaron tar acomuñaes a les de la dinastía reinante, ensin perxuiciu d'emplegar los elementos básicos d'ésta como yera'l cuartelado colos blasones de Castiella, Lleón, Aragón y Navarra y «entado» en punta col de Reinu de Granada Granada, cola inclusión d'otros elementos heráldicos históricos a los que se confirió una distinta simboloxía:

«El fexe y el xugu de los Reis Católicos, que la so adopción como distintivu constitúi unu de los grandes aciertos de la nuesa Falanxe, tien de figurar nes armes oficiales pa indicar cual hai de ser la tónica del Nuevu Estáu».

L'Águila presente nel escudu de Franco nun ye un símbolu orixinal del réxime sinón que yera yá utilizáu nes armes de los Reis Católicos. Ésti yera'l Águila de San Xuan qu'Isabel la Católica incorporó como soporte al escudu pola devoción al evanxelista cola que la soberana añadió'l lema «sub umbra alarum tuarum protexe nos» (protéxinos so la solombra de les tos ales).^[7] Inclusive se fixo coronar reina de Castiella el día de la so festividá. Utilizóse una heráldica asemeyada a la utilizada polos Reis Católicos, sustituyendo les armes d'Aragón-Sicilia poles de Navarra, añadiéronse les Columnes de Hércules y la divisa Una, Grande y Llibre.

Na tradición heráldica española, el xugu, el fexe de fleches y el nuedu gordianu, fueron elementos que, xunto col ramu de granaes, y el lema Tanto Monta, conformaben la divisa personal mesma más espublizada de los Reis Católicos, tal que foi afiguráu nel cancioneru de Pedro Marcuello.^[8][9] Esta divisa foi incorporada a la combinación de les armes familiares de dambos maríos a partir de 1475, según apautóse nes capitulaciones de la llamada Concordia de Segovia y de la cual, una representación gráfica del escudu qu'identificaría la xunta de los dos reinos más importantes de la península, ye la imaxe del escudu más antigua caltenida.^[10] Según Faustino Menéndez Pidal de Navascués^[11] la significación de la divisa yera daquella de calter galantiador, formando un xuegu mutuu simbólicu fundáu nes iniciales de los nomes de dambos maríos, siguiendo un costume de la dómina pola que cada cónyuge emplegaba les iniciales del so correspondiente na firma de documentos, tal que lo declararon los mesmos reis en 1497 pente medies de la ordenanza que regulaba'l grabáu de les monedes de plata, con un significáu xenuín d'igualdá de dambos soberanos.^[12]

Atribuyíos nel so conxuntu equivocadamente a Antonio de Nebrija, a el que según Menéndez Pidal solo correspondería-y la creación del lema Tanto Monta, la so interpretación foi oxetu de diverses conxetures por distintos autores^[13] munchos de los cual refiérense a esplicaciones fantástiques o lleendes infundaes. Mesma del Rei yera la divisa del nuedu gordianu, d'enraigono na corona d'Aragón, y que se disponía perpendicularmente al xugu, como asina apaez nel cancioneru de Marcuello o nel tremes del palaciu de l'Aljafería de Zaragoza, pero qu'en Castiella causó tracamundiu y foi acomuñáu a les coyundas del xugu. La fleches pela so parte fueron representaes nun númberu variable, pero siempres apuntando escontra baxo. Col tiempu esta divisa propia a los Reis Católicos como maríos espublizóse a otres composiciones heráldiques siendo adoptáu en della de les sos variantes como parte de los emblemes non solamente de villes y ciudaes, como por casu Ronda, Marbella o Málaga, sinón tamién d'Estaos como Puertu Ricu o los Países Baxos.^[14]

L'adopción d'esti símbolu prodúxose por causa de una esplicación d'un profesor de la Universidá de Granada, Fernando de los Ríos, d'enclinos socialistes, que nuna clase de Derechu Políticu instruyendo sobre l'Estáu Fascista y los sos símbolos, fixo un apunte nel enceráu con un ramillete de fleches entroncadas con un xugu, indicando qu'esi sería'l símbolu del fascismo de nacer o surdir n'España:

Un alumnu asistente a esa clase, Juan Aparicio López, foi'l que suxirió l'adopción d'esti símbolu pa les JONS d'Onésimo Redondo y Ramiro Ledesma (Xuntes d'Ofensiva Nacional Sindicalista). Tamién propunxo la bandera colorao y negro" y el lema "España, una, grande y llibre".^[16]

El que diseñó la yuxtaposición con que foi adoptáu'l símbolu de la JONS foi'l burgalés Escribano Ortega, firmante del manifiestu de los gallos de marzu nel que converxíen la so cualidá de dibuxante cola so personalidá tradicionalista. Nuna cuartiya rayó la verticalidá oblicua de les fleches y la horizontalidá maciza del xugu y dispúnxose a xunilos pola so converxencia y asina foi como renació l'emblema al que Ramiro Ledesma adoptó como representativu de les nueves JONS y que más tarde perduraría y sería adoptáu por Falanxe nel momentu mesmu de la fusión el 13 de febreru de 1934 representada por Ramiro y José Antonio nun áticu de la Gran Vía madrilana. Más tarde, José Antonio Primo de Rivera, el 19 d'ochobre del mesmu añu, nuna comunicación ente otres coses dicía:

Oyíu'l paecer del Conseyu Nacional, esta Xefatura alcordó lo siguiente: sobre'l bolsu esquierdu, na mesma camisa o nun cachu intercambiable de tela del mesmu color, roxura bordao l'emblema de les cinco fleches y el xugu.

El poeta y militante falanxista Rafael Sánchez Mazas remembró nuna edición de la revista El Fascio de 1933^[17] les motivaciones pa la adopación per parte de la Falanxe Española de dalgunos de los elementos de la divisa de los Reis Católicos, llegando a atribuyir el so orixe a delles de les obres del poeta romanu Virxiliu (70 e. C. – 19 e. C.), el simbolismu de les fleches, como espresión de la guerra remembrada na so obra Eneida, y el xugu, pa los llabores agrarios, basada pa les Geórgicas,^[18] col que pretendía conferise a la divisa, un significáu propiu al ideariu falanxista:

(..) Repongamos nel escudu xugu y fai. Si'l xugu ensin les fleches resulta pesáu, les fleches ensin el xugu cuerren peligru de volvese demasiáu voladores. Tornemos, más qu'a una política, a una disciplina, a una conducta, a un estilu, a una manera de ser, a una educación.

Sanchez Maces, El Fascio, Fai y Xugu, 1927, Madrid, 16 de marzu de 1933.

Pa los responsables del ideariu falanxista como José Antonio Primo de Rivera, Juan Aparicio, Ernesto Giménez Caballero, Ramiro Ledesma, Orbegozo, que dexaron les sos reflexones na revista Fascio^[19] l'emblema escoyíu tamién s'averaba al del fascismu italianu, esti de la mesma inspiráu nel fascio o símbolu de los líctores romanos, pente medies de l'asociación polisémica n'español de la pallabra fai, tamién del llatín fasces, que s'entiende como fai de fleches o de trigu, o como l'imperativu del verbu faer, afaciéndose al espíritu revolucionariu que quería dase a la Falanxe^[20] y a la grave cuestión de la reforma agraria, tema de l'actualidá política de los primeros años de la Segunda República. Sánchez Mazas volvía recordar la intencionalidad simbólica acomuñando'l fexe de fleches a un vocable propiu del campesinado, qu'inclusive inspiró un cuentu tradicional: el del padre que al morrer manda a los sos fíos mayores partir un fexe, cosa imposible, ente que'l fíu pequeñu consíguelu fácilmente quebrando les espigues d'una nuna. La moraleja ye, que permaneciendo xuníos como'l fexe, van ser invencibles. El xugu y el fexe de fleches queríen simbolizar una forma de vida y a una forma de gobernar, prudente y al empar entamadora:

El xugu ensin les fleches resulta pesáu, les fleches ensin el xugu cuerren peligru de volvese demasiáu voladores.

El diseñu del xugu y el fexe de fleches foi descritu na pragmática expedida polos Reis Católicos en Medina del Campo nel añu 1497, pa llevar a cabu la so reforma monetaria onde pretendíen unificar el sistema monetariu amás de regular el funcionamientu de les cases de moneda y monederos. Nes moneda introducieron el xugu, el fexe y el nuedu gordianu.^[21]

L'emblema del Xugu foi'l propuestu por Antonio de Nebrija a Fernando como emblema de la so esposa Ysabel, qu'enantes -y pidió que l'emblema empezara por Y. El poeta propúnxo-y el Xugu porque foi l'oxetu al que taba arreyada una cuerda col nuedu gordianu", un nuedu que yera imposible de desamarrar menos pa el que tuviera destináu a ser el conquistador del mundu. El mesmu Alexandru Magnu sacó el so espada y cortóla esclamando "Tanto monta" (da lo mesmo), por que'l rei tomara l'acción direuta pa faer valir la so posición.^[22]

Los miembros y cachos d'España, que taben per munches partes esparnaos, amenorgar y ayuntaron nun cuerpu y unidá de reinu. La forma y travazón, del cual casi ta ordenada que munchos sieglos va vivir y tiempos, non podrá rompelo nin desamarrar.

Y ufiertáu nel añu 1516 al Emperador Carlos V:

La vuesa alteza tien de venir a tomar na mano aquel xugu que'l católicu rei'l vuesu güelu dexóvos, col cual tantos bravos y sobeyosos se domaron y na otra les fleches d'aquella reina ensin par, la vuesa güela, Doña Isabel, con que punxo a los moros tan lloñe.

El decretu de 1938, qu'especificaba'l nuevu escudu d'armes del réxime, incluyó estos elementos según la disposición usada nel sieglu XIV, esto ye, col fexe de fleches apuntando escontra baxo, pero a partir de 1945, el nuevu diseñu varió esa posición y de magar, el fexe apuntaría escontra riba, averándola a la interpretación falanxista. Esti símbolu foi adoptáu pol franquismu como símbolu del nuevu y únicu partíu del réxime, Falanxe Española Tradicionalista de les JONS (FET JONS), frutu de la unión de Falanxe Española de les JONS y Comunión Tradicionalista (carlistes) nel que tamién s'integraron miembros del restu de partíos y grupos derechiegos que sofitaben la sulevación y qu'habíen quedáu disueltos tres l'entamu de la Guerra: la Confederación Española de Dereches Autónomes (CEDA), monárquicos alfonsinos y otros partíos de significación derechiega, agrarios, etc.

El víctor ye un símbolu acuñáu nel Antiguu Imperiu romanu y que derivó del crismón.

A partir del Edictu de Milán nel añu 313, de nuesa yera, el crismón apaecía en monedes, estandartes y col tiempu pasó a formar parte tamién de los escudos de los lexonarios romanos. Según la lleenda l'emperador Constantino nos sos suaños, la nueche anterior a la batalla de la Ponte Milvio, apaecióse-y el crismón al par de les pallabres de «In hoc signu vinces» («Con esti signu vas vencer»). A otru día ésti sustituyó'l águila imperial pol crismón o labarum y ganó la batalla.

Adulces foi tresformándose nos escudos romanos hasta adoptar otra forma bien distinta. Convirtiérase n'otru símbolu: el Víctor, Escudu de la Victoria o Victoriosu.

Foi adoptáu por dél universidaes españoles dende'l sieglu XIV, como la de Salamanca y más tarde la d'Alcalá de Henares como emblema pa los doctores, n'inscripciones murales con pintura colorada o negra que se caltienen anguaño. Finalmente, escoyóse como adecuado pa ser utilizáu nel Desfile de la Victoria (18 de xunetu de 1939) y, a partir d'entós, mientres tola dictadura franquista, como emblema propiu de Franco.

Equivocadamente piénsase que foi diseñáu pol ocultista Corintiu Haza, qu'incorporaría al emblema símbolos astrolóxicos pa protexer simbólicamente al Caudiellu.^[23]

Nel añu 1940 creóse'l estandarte y guión que fueron emplegaos hasta'l so fallecimientu pol dictador. La mesma banda y los dos dragantes conteníen les columnes de Hércules con fuste en plata, base y capitel corintiu n'oru y dambes timbradas con una corona imperial na columna próxima al llau del mástil y una corona real abierta na más alloñada. La columna del llau más cercanu al mástil apaecía asitiada nel cantu inferior, ente que la otra lo taba nel cantu cimeru.^[24]

Na creación del estandarte utilizóse de base la Banda Real de Castiella que yera una banda personal de los reis de Castiella y darréu usada polos Habsburgu.

L'estandarte, la bandera que foi izada en residencies oficiales, acuartelamientos y naves de l'Armada consistió nuna enseña cuadrada colos elementos mentaos.^[25]

La Banda de Castiella y les Columnes de Hércules tamién formaron parte del escudu personal qu'emplegó Franco como Jefe d'Estáu. Nesti escudu tamién figuraba encolada la Cruz Laureado de San Fernando y una corona abierta, ensin diademes, denominada corona militar de caudillaje.^[26]

Son les representaciones escultóriques qu'esisten de too tipu del dictador: yeren bustos, estatua ecuestres, etc., que, mientres el réxime, asitiábense nes places o llugares emblemáticos de munches ciudaes españoles.

En cuanto al númberu y significación d'estes estatua en cada unu de los periodos del franquismu, propúnxose una interpretación según la cual hasta l'añu 1959 (sobremanera nos años cuarenta) pretendíase llexitimar el réxime y "perpetuar la memoria de la victoria"; nos años sesenta rindíase "homenaxe particular a Franco y a la so obra" (nun espíritu coinicidente col de la conmemoración de los XXV Años de Paz -1964-); y nel últimu periodu (enllargáu tres la muerte de Franco hasta 1978) pretende afitase la memoria" con un oxetivu inmovilista".^[27]

Llugares onde s'atopen estes estatua na actualidá:

• Ferrol: equí alcuéntrase'l símbolu franquista por excelencia na villa natal de Franco. Estatua de más de seis metros d'altor que mientres años presidió la Plaza d'España y qu'anguaño s'atopa nel esterior del Muséu Naval de Ferreríes, dientro del Arsenal Militar.
• Toledo: alcuéntrase nun lladral de la fachada principal de l'Academia d'Infantería de Toledo.
• Valencia: estatua ecuestre del dictador que se retiró de Valencia en 1983 y agora caltiénse nel patiu del conventu de Santu Domingu.
• Melilla: caltién la única estatua de Franco de pies que puede contemplase nuna vía pública y que, dempués de ser retirada en 2005 por cuenta de unes obres que se diben a realizar, volvió asitiase a unos 50 metros del so anterior allugamientu.
• Tenerife: equí esiste otru monolitu col so bustu, nel conceyu d'El Rosariu, que recuerda qu'en xunu de 1936 l'entós comandante xeneral jefe de Canaries axuntóse nesi llugar con oficiales de la guarnición pa preparar la sulevación.
• La Coruña: esisten escultures y plaques de Franco en diversos puntos de la ciudá, como la imaxe del dictador a caballu arrodiáu pola guardia mora del Palaciu de María Pita.
• Salamanca: na Plaza Mayor hai un medallón de piedra col so bustu.
• Uviéu: xunto al Parque San Francisco y dientro del complexu d'edificios pertenecientes al Gobiernu Civil d'Asturies, álzase un monumentu que nun lladral lleva un medallon de bronce empobináu escontra'l parque cola efixe de Franco.

• Hasta febreru de 2010 en Ceuta atopábase un monumentu denomináu «Los pies de Franco», onde taben les sos buelgues al par de la única ermita de la ciudá.{{Añadir referencies Peracábala estatua ecuestre de Franco en Santander foi retirada'l 18 d'avientu de 2008.^[28]
• Una estatua de Franco que s'atopaba nel patiu de l'Academia Xeneral Militar de Zaragoza foi retirada n'agostu de 2006.^[29]
• Un bustu que permanecía asitiáu nun llugar públicu de la Comunidá Valenciana retiróse en setiembre de 2005, en Puebla de Vallbona.
• En Guadalaxara alcordóse'l mes de marzu de 2005 retirar la escultura del xeneral Franco de la plaza Beladíez y el bustu de José Antonio Primo de Rivera del parque de la Concordia.^[30]
• El 17 de marzu de 2005 retiróse la estatua asitiada nos Nuevos Ministerios xunto al Paséu de la Castellana de Madrid.^[31]

Los monumentos y plaques polos «Cayíos por Dios y per España» asitiáronse en munchos pueblos, la mayor parte d'elles nel esterior de les ilesies, y conteníen una llista de nomes de los muertos d'esi pueblu pertenecientes al bandu nacional y siguida del berru de ¡Presentes! asemeyáu al de José Antonio Primo de Rivera. Les plaques solíen tar feches de mármol y remataes con bronce o con dél otru tipu de metal anque les había de munchos tipos. N'ocasiones les plaques asitiábense nes parés de les ilesies o llugar del fallecimientu de les víctimes qu'apaecíen néstes si había della paré cerca, si nun se solía tamién faer un monumentu en forma de cruz o n'obeliscu de baxu altor y ellí grababen los nomes o bien adosaben la placa al monumentu. En munchos conceyos optóse por treslladar esti tipu de monumentos a los campusantos, y en dél casu reconvirtiéronse n'homenaxes a los "cayíos" de dambos bandos.

Hubo otru tipu de plaques d'inauguración d'instituciones ya infraestructures, tal como víes de ferrocarril, estaciones, banzaos, etc, qu'entá perduren na actualidá.

Munches d'estes plaques y monumentos nin se caltienen nin se retiren, d'esta miente, queden espuestes al públicu que pueda aportar a estos monumentos y plaques que s'atopen invadíos pol deterioru o siendo oxetu de vandalismo.

• 
  Cruz enllordiada de pintura colorada na Catedral de Cuenca.
• 
  Monumentu a los cayíos nel campusantu de Goiriz, Vilalba, Lugo.
• 
  Monumentu a los cayíos de Liendo, Cantabria.
• 
  Allistáu de cayíos inscritu nuna ilesia de Reinosa, Cantabria.
• 
  Plaques con llistáu de los cayíos de Caspe, Zaragoza.
• 
  Llábana en Chodes, Zaragoza.
• 
  Ferreruela, Zamora.

Na actualidá queden una decena de pueblos que caltienen l'alcordanza de Franco nes sos denominaciones oficiales. L'únicu d'ellos que tien categoría de conceyu ye Llanos del Caudillo (Ciudá Real) con 726 habitantes. Munchos otros pueblos y ciudaes que tuvieron nomes asemeyaos mientres década, como El Ferrol del Caudillo (hasta 1982, en La Coruña), o Barbate de Franco (hasta 1998, en Cádiz), retiráronlos tres la recuperación de la democracia. Franco tamién quixo honrar a xenerales del bandu nacional mientres la guerra poniendo los sos nomes a diverses llocalidaes, qu'entá caltienen:

El casu de Numancia de la Sagra (Toledo) ye bien particular. Esta llocalidá denominárase dende la Edá Media como Azaña, pero mientres la Guerra Civil coincidió col primer apellíu del entós Presidente del Gobiernu español en 1936, Manuel Azaña, polo qu'esi mesmu añu sustituyóse. Azaña significa noria (vocablu árabe-mozárabe), del que tomaría nome nun principiu. Anguaño llámase Numancia pol reximientu que lo tomó y la Sagra pola contorna a la que pertenez.

L'alcordanza de Franco sigue presente tamién nos nomes de cais, places y aveníes de diversos pueblos y ciudaes. Ente les más importantes ta l'Avenida del Xeneralísimu de La Coruña. Tamién hai entá cais, aveníes y places en munches de les ciudaes y pueblos d'España con nomes de xenerales del bandu nacional mientres la Guerra Civil, altos mandos militares como Mola, Sanjurjo, Moscardó, Yagüe, etc. Fueron utilizaos tamién como iconos franquistes les efixes y nomes de personaxes como José Antonio Primo de Rivera, Ramiro Ledesma, Onésimo Redondo, José Calvo Sotelo, etc. anque la so rellación col réxime de Franco nun pudo ser personal —nun-yos dio tiempu yá que morrieron enantes o mientres la guerra; el mesmu José Antonio, que taba encarceláu, opúnxose a l'Alcíu Nacional y a formar parte de la combalechadura previa—.^[32][33]

L'Arcu de la Victoria de Madrid (equivocadamente denomináu dacuando «Puerta de la Moncloa» por tener cierta semeyanza coles puertes d'Alcalá, Toledo, etc.) ye un monumentu construyíu ente 1953 y 1956 por orde de Francisco Franco como conmemoración de la so victoria na Guerra Civil. Ta asitiáu nel distritu de Moncloa-Aravaca y tien casi 40 metros d'altor. Nel so interior atópense diversos planos y una maqueta de la Ciudá Universitaria, a la que alministrativamente pertenez.

El popularmente conocíu como Monumentu a los Cayíos, realmente «Navarra a los sos Muertos na Cruzada», como figura na so fachada (na actualidá denomináu «Sala de Exposición Conde Rodendu»), ye un edificiu en memoria de los navarros finaos pertenecientes al bandu nacional mientres la Guerra Civil, que s'atopa en plenu centru de la ciudá de Pamplona, capital de la Comunidá Foral de Navarra y güei día acueye pequeñes esposiciones municipales.

Según cifres oficiales morrieron en combate 4.540 navarros. D'ellos 1.766 yeren soldaos, 1.700 requetés y 1.074 falanxistes.^[34]

Franco tres la guerra mandó construyir monumentos en forma de cruz, de monolitu, altar, etc, pa recordar acontecimientos importantes qu'asocedieron mientres la guerra y mientres delles batalles o fechos señalaos como la batalla de Belchite, la batalla del Ebro, les matances de Paracuellos, ente otros.

El Cuartel del Monte foi una edificación militar de Madrid qu'algamó gran notoriedá por tratase del llugar nel que s'empecipió na capital la sulevación militar de xunetu de 1936.

La so relevancia provién del so papel na sulevación militar de 1936 en Madrid. El 19 de xunetu de 1936, el xeneral Fanjul, militar ensin mandu de tropes en Madrid, pero encargáu de la sulevación de la ciudá, entró, vistíu de civil, nel cuartel del Monte. Sicasí, en llugar de salir coles tropes pa tomar los puntos vitales de la capital, proclamó a cencielles l'estáu de guerra y fíxose fuerte xunto con 1.500 de los sos homes (de los qu'había unos 140 oficiales) y unos 180 falanxistes nel Cuartel del Monte.

Esa tarde, el cuartel foi arrodiáu per tropes lleales al gobiernu de la República, guardias d'Asaltu, civiles y milicies populares, ruinamente armaes. A l'amanecida del día 20, empecipióse'l cañoneo del cuartel. Los sulevaos namái aguantaron delles hores. Les diferencies d'opinión ente los mesmos sulevaos llevaron a unos a enarbolar la bandera blanca mientres otros siguíen disparando sobre los asaltantes. Cuando s'utilizó l'aviación contra ellos, el cuartel cayó, siendo práuticamente destruyíu. La entrada de fuércesles asaltantes traducióse nel asesinatu de la mayor parte de la oficialidá (noventa d'unos cientu cuarenta) y de los falanxistes. Contabilizáronse ente 150 y 300 muertos.

L'edificiu, que yá quedara parcialmente destruyíu mientres l'asediu, recibió mientres la guerra l'impautu de numberosos proyeutiles d'artillería por cuenta de la so cercanía cola llinia de frente, práuticamente estabilizada dende entamos de 1937. Escontra'l final de la guerra yera yá tan solo un conxuntu de ruines irrecuperables, dalgunes de les cual podíen entá trate a principios de los años sesenta.

El Parque del Cuartel del Monte foi inauguráu'l 20 de xunetu de 1972 (con Franco inda nel poder y Carlos Arias Navarro, futuru presidente del gobiernu, como alcalde de Madrid). Inclúi un monumentu (tamién de 1972, realizáu por Joaquín Vaquero Turcios) n'alcordanza de los que morrieron nel so defensa, compuestu por una figura de bronce que representa'l cuerpu d'un home tullíu, asitiada nel centru d'un paredón construyíu en forma de sacos terreros.

La batalla de Belchite foi una importante batalla mientres la Guerra Civil Española que trescurrió dende'l 24 d'agostu de 1937 hasta'l 6 de setiembre del mesmu añu pela redolada y nel mesmu conceyu de la provincia de Zaragoza. Tenía como oxetivu esviar l'atención del bandu nacional del norte (que yá había tomáu Santander) y tomar la ciudá de Zaragoza yá que s'estendiera nos altos mandos militares de la República que yera más importante tener ciudaes en posesión que grandes territorios despoblaos. Mesma foi la intención de la ofensiva nel Suroeste de Madrid pero tres el fracasu de Brunete decidieron tomar la iniciativa n'Aragón.

La batalla saldóse con una derrota del bandu nacional llogrando'l bandu republicanu tomar Belchite pero ensin consiguir tomar Zaragoza. El pueblu quedó totalmente en ruines y tres la guerra Franco ordenó dexar el pueblu ensin reconstruyir como símbolu de soceder nel llugar y ordenando llevantar una inscripción con un fragmentu d'un discursu redolada al heroismo belchiteño y el sacrificiu ente otros del alcalde y de la mayoría de la xente del pueblu, finaos en combate.

Nel marxe esquierda del ríu Ebro ye onde se produció la batalla más sangrienta de la Guerra Civil:

• El pueblu de Corbera de Ebro foi dexáu tal que quedara tres la batalla, como alcordanza del Xeneral Franco a la so victoria.
• Na cota 427 de Quatre Camins álzase una cruz de piedra en memoria del Terciu de Requeté de La nuesa Señora de Montserrat, unidá carlista del bandu nacional formada por voluntarios catalanes que sufrió numberoses baxes nesti escenariu. Nel pedestal ta representada la cruz de San Andrés de color coloráu.
• Na cota 481 álzase un monumentu en Punta Targa pola hermandá del Terciu de Requeté de La nuesa Señora de Montserrat. La base del monumentu ye una güesera onde reposen los restos de combatientes de dambos bandos.
• Nel encruz ente la carretera de La Fatarella a Vilalba dels Arcs hai un monolitu llevantáu en memoria de los soldaos de la IV División de Navarra muertos nel frente del Ebro.
• En Coll del Moro, en las afueras de Gandesa, un monolitu franquista del añu 1953, pa conmemorar la posición dende la cual Franco en persona dirixó la ofensiva final de la batalla. El monumentu foi vandalizado con pintaes a favor y en contra del réxime franquista.
• Nuna de les crestes del Puig de l´Àliga, nes proximidaes de Gandesa hai otru monumentu que perdió la inscripción orixinal col pasu del tiempu.
• Hai una placa en memoria de los Cayíos por Dios y per España, fechu con fierro y un crucifixu en relieve, nel muriu esterior de la ilesia de Bot.
• En Prat de Comte hai una cruz enfrente del colexu en memoria de los Cayíos por Dios y per España.

Conócense como matances de Paracuellos los episodios entamaos d'asesinatu masivu ya indiscrimináu de dellos miles de prisioneros, consideraos opuestos al bandu republicanu, asocedíos mientres la Batalla de Madrid de la Guerra Civil Española, nes paraxes del regueru de San Jóse, nel conceyu de Paracuellos de Jarama, y de Soto de Aldovea, nel términu de Torrejón de Ardoz, próximos a la capital española.

El monumentu ye una cruz blanca de grandes dimensiones cercanu al ríu Jarama na fastera del cuetu de San Miguel y ye visible dende l'aeropuertu de Madrid-Barajas. Foi unu de los llugares onde asocedieron estos episodios de represión de la Guerra Civil y foi alzáu n'alcordanza y memoria de los asesinaos.^[35]

L'Alcázar de Toledo ye una fortificación sobre roques, allugada na parte más alta de la ciudá de Toledo, apoderando tola ciudá.

Nel sieglu III foi un palaciu romanu. Foi restauráu mientres el mandatu d'Alfonsu VI y Alfonsu X y modificáu en 1535.

Mientres la Guerra Civil foi utilizáu pol entós coronel José Moscardó como puntu defensivu y de resistencia y destruyíu totalmente poles tropes lleales a la II República Española mientres l'asediu que duró 70 díes del 22 de xunetu al 28 de setiembre de 1936. Darréu foi reconstruyíu y anguaño alluga la Biblioteca de Castiella-La Mancha y llueu va allugar el Muséu del Exércitu.

Esti asediu y lliberación fueron hábilmente utilizaos por Francisco Franco p'asegurar el so predominiu ente les sos propies files, y que dio nome al principal periódicu Ultra — El Alcázar — , qu'anque en principiu yera un diariu convencional nomáu asina polo emblemático de tola so hestoria.

El Monumentu al Cruceru Baleares alcuéntrase nel parque de sa Feixina en Palma de Mallorca. Hubo un intentu asociativu pa baltalo o camudar la so lleenda pero'l Partíu Popular detúvolo alegando que foi construyíu por donaciones anónimes.

Apaez l'escudu d'España mientres el franquismu y debaxo esta inscripción:

MALLORCA

A
LOS HÉROES
DEL
CRUCERO
BALEARES

GLORIA A LA
MARINA
NACIONAL

VIVA ESPAÑA

Al ser la defensa del catolicismu una de les principales xustificaciones de la Guerra Civil (calificada de Cruzada pol cleru) y de la mesma llexitimidá de Franco (calificáu d'home providencial), resultaba extraordinariamente útil y de gran repercusión social l'apropiación de la simboloxía cristiana pol réxime franquista. El Caudiellu entraba nes ilesies baxu paliu n'actos solemnes;^[36] reclamó'l brazu incorruptu de Santa Teresa de Jesús pal so cuartu conxugal.^[37] Realizóse un ampliu programa de reconstrucciones d'edificios relixosos, y de construcciones de nueva planta. Unu de los actos simbólicos más visuales de tola Guerra fuera'l trazu d'una cruz nel sable de la sablera de Vinaròs, el 15 d'abril de 1938, el momentu en que se partía en dos la zona republicana.

Franco foi'l qu'ordenó la construcción d'esti mausoléu onde se soterró a José Antonio Primo de Rivera dempués d'un treslláu a recostines dende Alicante a San Lorenzo de El Escorial, símbolu de la memoria de la monarquía hispánica, con otros 33.872 combatientes de dambos bandos na Guerra Civil. Franco a la so muerte tamién sería soterráu ellí.

Según el decretu fundacional de 1 d'abril de 1940, el monumentu y la basílica construyéronse pa^[38]

...perpetuar la memoria de los cayíos de la nuesa gloriosa Cruzada [...] La dimensión de la nuesa Cruzada, los heroicos sacrificios que la Victoria zarra y la trescendencia que tuvo pal futuru d'España esta epopeya, nun pueden quedar perpetuaos polos cenciellos monumentos colos que suelen conmemorase en villes y ciudaes los fechos salientes de la nuesa hestoria y los episodios gloriosos de los sos fíos.

El Cuetu de los Ánxeles, ye'l centru xeográficu de la Península Ibérica. Nel branu de 1936, milicianos republicanos fusilaron la imaxe de Jesús y dinamitaron el monumentu del Sagráu Corazón de Jesús amenorgándolo a ruines. Dempués de la Guerra Civil, el Gobiernu franquista dio orde de construyir un nuevu monumentu, retruque del anterior, qu'empezó a edificase en 1944.

Esti nuevu monumentu foi inauguráu nel añu 1965 y diez años más tarde inaugurábase tamién la cripta, obra non esistente nel proyeutu anterior. El monumentu amuesa a Cristu, colos brazos abiertos, convidando a tolos homes a dir escontra Él. Ta rematáu cola lleenda Reino n'España.

Lo que quedó del anterior monumentu (la base y l'arranque del pedestal) caltiénse. El nuevu monumentu llevantóse a unes decenes de metros del anterior, formando una escampada ente dambos monumentos.

Franquismu

Lemas del franquismu
Llei de memoria histórica d'España

• memoria-del franquismu Los símbolos y la memoria del franquismu (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., Jesús d'Andrés Sanz. Papers Estudios de Progresu, Fundación Alternatives, nᵘ 23, 2006. ISBN 84-96653-35-8.
• La mecánica de Guerra Civil, España, 1936. Andrés M. Kramer. Edicions Península 62. 1981. ISBN 84-297-1656-4
• España 1939-1975: (réxime políticu ya ideoloxía)., Manuel Ramírez Jiménez. Guadarrama. 1978. ISBN 84-335-0249-2
• La batalla del Ebro, A. Besolí, D. Gesalí, X. Hernández, D. Iñiguez, J.C. Luque. RBA. 2006. ISBN 84-473-4888-1
• Faustino Menéndez Pidal, L'escudu d'España, Ed. Real Academia Matritense d'Heráldica y Xenealoxía, Madrid 2004, ISBN 84-88833-02-4.
• Juan Manuel Peña López, José Luis Alonso González, La Guerra Civil y les sos banderes 1936-1939, Aldaba Ed. Madrid 2004, ISBN 84-95088-72-X.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Simboloxía del franquismu.
• Proyeutu de Llei presentáu'l 8 de setiembre de 2006 (Llei de Memoria Histórica).
• Mapa de la Memoria.
• Madrid y el caleyeru de la vergüenza Estudio sobre la simboloxía franquista en Madrid