Foeniculum vulgare

Esta especie ye conocida nel dominiu llingüísticu asturlleonés colos siguientes nomes comunes: fenoyu^[1], cenoyu^[2], planta d'anís^[3] y anisinos^[4].

La planta ye yerbácea, de porte erecto y puede algamar los 2 metros d'altor. Les fueyes, de color verde intensu, son llargues y delgaes, acabando en segmentos en forma d'aguya, que s'endurecer exteriormente nel branu pa evitar la perda d'agua. La inflorescencia ye una umbela de pedúnculos llargos y les flores tán entamaes n'umbelules terminales de 10 a 40 floruques, dafechu marielles doraes, sobre pedúnculos curtios nel apex de los radios primarios. Tienen simetría pentámera, con pétalos inconspicuos, 5 estames y xinecéu bicarpelar con un par d'estilos (unu por carpelu) diverxentes y daqué reflexos. El Frutu ye un esquizocarpio de 2 mericarpios claramente separaos, de color pardu escuru hasta coritu, d'unos 5mm de llargu, pentagonales y con 5 costielles más clares bien marcaes.^[7][8]

L'usu melecinal del fenoyu ye vieyu, como lo demuestra la so presencia na Capitulare de villis vel curtis imperii, una orde emitida por Carlomagno que reclama a los sos campos por que cultiven una serie de yerbes y condimentos incluyendo "feniculum" identificada anguaño como Foeniculum vulgare.

Les variedaes de fenoyu más conocíes son:

• Fenoyu de Florencia o fenoyu duce: ye la variedá de fenoyu que más se cultiva na cuenca mediterránea, especialmente en primavera.
• Fenoyu Armo: de bulbu gruesu y blancu.
• Fenoyu Carmo: de bulbu redondu, llisu y blancu.
• Fenoyu Pollux: redondu y de gran tamañu.
• Fenoyu Xeniu: ye de tamañu mediu y caracterízase por un bulbu redondu y firme.^{[ensin referencies]}

El fenoyu ye bien versátil yá que los tarmos y les fueyes picaos utilícense como yerba arumoso, les granes como especie y el «bulbu» como hortoliza, apurriendo en cada casu un carauterísticu sabor y arume anisaos ya intensos.

Les granes úsense seques y combínense con una serie de platos como curries (nesti casu muélense), panes, pasteles, pexes (sardina, caballa y salmón) y tartes.

• El fenoyu utilízase comúnmente na gastronomía d'España na confección d'encurtidos, aliños y mueyos, por apurrir un típicu arume anisado^[9] carauterísticu. Ye un ingrediente habitual p'arumar les populares aceitunes en distintes rexones olivareres d'España, siendo un aliñu tradicional en Cieza^[10] (Murcia), Xaén,^[11] Valencia,^[12] o Campo Real (Madrid).^[13]
• Na provincia de Sevilla, concretamente en Villanueva del Río y Minas faise una receta famosa preparada por María del Carmen Alarcón Lorente que reciben el nome de "hormigos" que tienen los sos raigaños na provincia d'Almería na zona de Serón, que consiste nun sofritu de pimientos, cebolles, tomates, aceite y ayu al que se-y añader agua, pimientos coloraos asaos . Depués prepárase unes mases d'agua con sal y farina y añader al guisu colos fenoyos.
• Na provincia d'Almería faise un guisu de xinoyos (conocíu como "fenoyos" o "guisao de xinoyos"), con esta yerba, habichuelas blanques, aceite d'oliva, fabones esbillaes, pataques, arroz, agua y sal.
• En Galicia ye tradicional l'usu de la planta seca p'arumar les castañes cocíes, que se comen tradicionalmente na seronda.
• En La Mancha los tarmos de fenoyu emplegar na ellaboración de les Berenxenes de Almagro.
• Na Rexón de Murcia faise'l Guisu de Fenoyu, a base de esta yerba, pataques y un güevu escalfáu.
• Na zona española de la Vega Baxa del Segura (provincia d'Alicante), el fenoyu ye un ingrediente fundamental d'unu de los sos platos típicos, los llamaos Cucurrones, que son una pasta casero preparada en forma de granu d'arroz y cocinada con verdures.
• Ente los platos qu'apurrió la etnia xitana n'Andalucía, figuren les habichuelas con fenoyu, una ellaboración que ye popular^[14] en Xerez de la Frontera. Esta ellaboración tamién ye carauterística na Rexón de Murcia, siendo platu típicu de la pedanía d'El Fenazar.
• Na gastronomía de Marruecos el bulbu de fenoyu frescu utilízase^[15] n'ensalaes y como ingrediente n'asaos de corderu y tenral, según en delles variedaes de Tajín.
• En Francia el fenoyu ye un ingrediente clásicu de la gastronomía occitana, con platos tan típicos como la "llubina a la provenzal".^[16]
• Na gastronomía de la India el fenoyu (saunf) utilízase molíu y en granu como especie d'usu corriente, pudiendo formar parte del amiestu Garam masala; ye típicu de la gastronomía de Caxmir tantu na cocina hindú como la musulmana. En munchos llibros de cocina, especialmente les traducciones occidentales, indíquense "granos d'anís" como ingrediente de delles recetes, cuando en realidá nel so orixe úsense los granos enteros de fenoyu, similares n'aspeutu pero bien distintos. Na India l'anís en granu nun ye utilizáu.^[17]
• En Venezuela y nos estaos Andinos preparar de manera artesanal una bébora tradicional de sabor y arume anisado del destilado d'esta planta denomada Miche andín. Cuando se destila el guarapo de caña con fenoyu y pata de res denominar Miche callejonero.

De les granes llógrase un aceite esencial usáu en fitoterapia. L'aceite del frutu contién principalmente un mínimu de 60% d'anetol, un mínimu de 15% de fenchona, y un máximu de 5% d'estragol.^[18]

N'herboristería ye considerada una planta con propiedaes diurétiques y carminativas. Tamién se-y puede dar un usu esternu pa solliviar les irritaciones de los güeyos cansaos y la conxuntivitis. Estrumir la planta tienra y aplícase con una gasa un pocu de zusmiu sobre los güeyos. Otru métodu ye'l de cocer una cuyarada de granes en 300 ml d'agua. Ferver mientres cinco minutos, penerar,dexar esfrecer y usar pa llavar los güeyos dos o tres veces al día.^[19]

La ESCOPY y la Comisión E indicar pal tratamientu de dispepsies, cólicos, trestornos espásticos del tracto gastrointestinal, flatulencies y sensación d'enfastiu, según pal catarru de les víes respiratories cimeres.^[18] Ensayos realizaos en llaboratorios amuesen actividá insecticida, antifúngica, dixestiva, carminativa y espasmolítica.^[20] Favorez la dixestión, contribúi a espulsar los gases, amenorgando la hinchadura y banduyu enchíu. Poténciense los sos efeutos dixestivos combinando con plantes carminativas: anís, comín, alcaravea, manzanilla, poléu, menta, alcachofera, cardu marianu, yerba bono, hierbaluisa, abeyera.^[19]

Cultivase pa estrayer la parte inferior que tien un bulbu comestible, aludíu enantes, bien arumosu, conocíu como «Fenoyu de Florencia», y que ye en realidá una especie de cogollu formáu poles bases bien dilataes de los tarmos apertaes ente sigo, asemeyando pola so forma un bulbu, sobremanera cuando los tarmos tán cortaos. Úsase dicha hortoliza cruda o cocida.

Cultiváu tamién poles granes, con variedaes d'altor humanu y con umbellas grandes, trupes, abondo esplanaes y en númberu amenorgáu, facilitando enforma la so recueya en cantidaes importantes. Úsense inclusive pa la estracción a escala industrial d'anetol, que ye'l compuestu insaturado que-y da'l so golor anísado típicu, y que ye utilizáu llargamente na confección de llicores y otres bébores bien espublizaes nel Mediterraneu.

Na actualidá, n'Italia utilízase l'insultu «fenoyu» (finocchio) colos significaos d'home amuyeráu o homosexual o ensin ellos.^[21][22]

L'orixe d'esti insultu provién de la Edá Media, cuando'l Tribunal eclesiásticu de la Inquisición quemaba na foguera, ente otres cita riquida}}, a los homosexuales. Entós, por que'l supliciu durara más tiempu, cubrir a la víctima coles fueyes del fenoyu fresques.

Otra teoría afirmaba que l'insultu italianu «fenoyu» derivara de home que cai de xinoyos (pa realizar una felación), pero la frase «cayer de rodíes» nun provién de fenoyu sinón de ginocchio, "rodía".^[23]

Foeniculum vulgare describióse por Philip Miller y espublizóse en The Gardeners Dictionary: . . . eighth edition Foeniculum non. 1. 1768.^[24]

Sinonimia

• Anethum duce (Mill.) DC.
• Anethum foeniculum var. piperitum (Ucria) DC.
• Anethum foeniculum L.
• Anethum piperitum Ucria
• Foeniculum azoricum Mill.
• Foeniculum capillaceum f. dulce (Mill.) Rouy & E.G.Camus in Rouy & Foucaud
• Foeniculum capillaceum subsp. piperitum (Ucria) Rouy & E.G. Camus in Rouy & Foucaud
• Foeniculum capillaceum var. macrocarpum Rouy & E.G. Camus in Rouy & Foucaud
• Foeniculum capillaceum Gilib.
• Foeniculum divaricatum Griseb.
• Foeniculum duce Mill.
• Foeniculum officinale subsp. dulce (Mill.) Nyman
• Foeniculum officinale subsp. pateri Prodán
• Foeniculum officinale var. dulce (Mill.) Arcang.
• Foeniculum officinale var. sativum (Bertol.) Arcang.
• Foeniculum officinale All.
• Foeniculum piperitum subsp. divaricatum (Griseb.) Nyman
• Foeniculum piperitum var. pluriradiatum Boiss.
• Foeniculum piperitum (Ucria) C.Presl
• Foeniculum piperitum (Ucria) Sweet
• Foeniculum sativum Bertol.
• Ligusticum foeniculum (L.) Roth
• Meum foeniculum (L.) Spreng.
• Meum piperitum (Ucria) Ten.^[25]

• Funchal
• Terminoloxía descriptiva de les plantes
• Cronoloxía de la botánica
• Historia de la botánica

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Foeniculum vulgare.